BASA BALI
Xll MIPA 2
Nama Kelompok:
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuecan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, materi ajah "Mabaos Basa Bali"
puniki prasida kapuputang. Sasuratan puniki matetujon nyiagayang tuntunan
sajeroning paplajahan basa lan sastra Bali, utaminipun ring widang kawagedan
mabaos manut katatwaning anggah-ungguhing basa Bali.
Para siswasane meled gelis waged mabaos Bali pacang prasida malajah ngraga
antuk ngwacen saha ngresepang daging makalah puniki duaning sampun tegep
madaging teori anggah-ungguh basa Bali maweweh conto-conto bebaosan. Rauh
mangkin makalah utawi bahan ajah indik anggah-ungguh basa Bali arang pisan,
punika mawinan titiang patut nyurat mangda wenten anggen pabuatan materi
ajah ring Prodi Pendidikan Bahasa Indonesia lan Daerah, utamine ring konsentrasi
Pendidikan Basa lan Sastra Bali.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging makalah puniki taler kantun akeh
kakiranganipun. Titiang banget nunas paweweh saking para wagmi basa lan sastra
Baliné, gumanti bénjangan sida paripurna. Kadi asapunika atur pangaksaman
titiang. puputin titiang antuk parama santih.
DAGING CAKEPAN
Pangaksama.....................................................................................................i
Daging Cakepan..............................................................................................ii
SARGAH I PURWAKA
1.1 Wiwilan..........................................................................................................3
SARGAH II DAGING
2.2 Parinama...................................................................................................6
2.4 Tatakrama...............................................................................................7
A. Anggah-ungguhing Kruna........................................................................8
B. Anggah-ungguhing Lengkara..............................................................14
C. Anggah-ungguhing Basa.....................................................................19
SARGAH III
3.1 Pamicutet.................................................................................................23
3.2 Pamuput....................................................................................................23
DAFTAR PUSTAKA.....................................................................................24
SARGAH I
PURWAKA
1.1 Wiwilan
Basa Bali silih tunggil basa daerah sane wenten ring Indonesia sane sareng
ngwangun kaluwihan kebudayan Indonesia. Kawentenan basa Baline puniki
kantos mangkin kantun becik, santukan kantun kawigunayang mabebaosan antuk
krama Baline. Yadiastun akeh sane maosang basa Baline pacang padem, nanging
rauh mangkin sampun kamargiang makudang- kudang pamargi mangda
kawentenan basa Baline sayan nglimbak. Basa Bali wantah silih tunggil basa
daerah sane madue undag-undagan basa, duaning asapunika akeh sampun para
janane sane ngamargiang seseleh (penelitian) indik kawentenan undagan basa
puniki. Yening slehin tegesnyane Anggah-ungguhing basa bali inggih puniki
tatacara bebaosan mabaos ngangge basa Bali nganutin tata krama manut genah
linggih sang mabaos tur majeng sane kairing mabaos. Raris indik parinama (istilah)
ri sajeroning undagan basa puniki, taler makéh pisan, luir ipun: Sor Singgih Bhasa
Bali ( I Nengah Tinggen), Unda Usuk Bhasa Bali ( Tim Peneliti), Warna-warni
Bahasa Bali (J. Kersten, SVD), Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana),
Anggah-ungguhing Bhasa Bali (I B Udara Naryana), Tingkat-tingkatan Bicara dalam
Bahasa Bali Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja,
undagan basa Baline kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-
ungguh basa Baline mawit sangkaning wenten pabinayan linggih krama Baline.
Wenten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali anyar (modern).
Sorohing krama tradidional: Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking
pamijilan utawi (keturunan). Wenten kramane mijil ring geria, ring puri, ring jero,
miwah wenten sane embas ring pacanggahan (paumahan). Sangkaning pamijilan
krama Baline kadi asapunika, wenten sorohing krama tri wangsa, miwah wangsa
jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baline sane kabaos sang
singgih, minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wesia. Wangsa Jaba makasami
krama Baline sane mawit saking Sudra Wangsa, sane kabaos sang sor. Manut
Suwija (2014:20), metu tata krama mabasa Bali sane waluyane pinaka uger-uger
sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
1.2 Rumusan Masalah
SARGAH II
DAGING
Anggah Ungguhing Basa Bali inggih punika pinaka srana sane pinih mautama
kaanggen ring sajeroning mabebaosan, bebaosan sane becik patut nguratiang
kawentenan desa kala patra, sumangdane bebaosan punika prasida mamargi
antar lan nenten ngawinang sang sane nyarengin bebaosan ngrasa sungsut ring
kayun. Santukan asapunika kawentenan basa Bali wenten sane kabaos Anggah
ungguhing basa bali, Anggah ungguhing basa bali inggih punika undagan-undagan
ring sajeroning mabasa Bali. Anggah ungguhing basa bali kakepah dados tiga,
inggih punika manut ring wirasan krunanyane, manut ring wirasan
lengkarannyane, lan manut ring wirasan basanyane.
2.2 Parinama
2.3 Sane mawinan wenten Anggah-ungguhin Basa Bali saking ranah tradisional
a) Brahmana
c) Wesia
2.4 Tatakrama
Kawentenan Tri Wangsa miwah Wangsa Jaba puniki mawinan metu tatakrama:
- Wangsa Jaba rikala mabaos ring Tri Wangsa patut ngangge Basa Alus
- Wangsa Jaba rikala mabaos ring Wangsa Jaba, kangkat Mabasa Andap (kapara,
sesamen)
A. Anggah-ungguhing Kruna
Malarapan antuk kawentenan linggih karma Baline sane matios-tiosan kadi
kabaos ring ajeng mawinan kruna-kruna basa Baline maderbe wirasa sane matios-
tiosan. Manut wirasannyane, kruna-kruna basa Baline kapalih dados pitung soroh,
inggih punika :
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna alus sane rasa basanyane madue
wiguna kakalih, dados kaanggen nyinggihang Sang singgih, miwah kaanggen
ngasorang Sang sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler maderbe wangun
andap.
Ring sor katurang lengkara kanggen imba nyantenang Kruna Alus Mider.
Sajeroning tatiga lengkara ring ajeng (lengkara a,b, c) makanten pisan wenten
papat kruna sane maderbe wirasan Alus Mider inggih punika :
- Kruna sampun
- Kruna rauh
- Kruna saking
- Kruna Jawi
Conto tiosan :
- Nawang -uning
- Engsap - lali
- Inget - eling
- Sanget - banget
- Ngadep - ngadol
- Tusing - nenten
- Ada - wenten
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Alus sane rasa basanyane
magenah ring pantaraning Alus singgih (Asi) miwah Alus sor (Aso). Kruna Alus
Madia puniki makanten pinka variasi kruna alus tiosan. Tiosan ring puniki, wenten
kruna-kruna rasa basannyane alus madia, alus sane manengah, utawi kirang becik
yening anggen mabebaosan sane alus.
Kruna Alus sane kaanggen nyinggihang Sang singgih kawastanin Kruna Alus
Singgih.Kruna Alus Singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan
Kruna Alus Singgih nenten maderbe wangun Alus Mider. Ring kamus anggah-
ungguhing basa Bali sampun kaunggahang kruna-kruna basa Baline sane maderbe
wangun Asi miwah Aso.
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baline sane mawirasa alus,
kanggen ngasorang raga utawi anake tiosan sane linggihnyane sor utawi andap.
Wirasan Kruna Mider yening imbangang ring wirasan Kruna Alus Mider sering
ngawetuang pikayunan sane bingung, duaning inggian Kruna Mider miwah Alus
Mider pacang dados kanggen nyinggihang Sang sane patut kasinggihang taler
dados kanggen ngasorang sang sane patut sorang.Pabinannyane, Kruna Alus
Mider pastika maderbe wangun andap, Kruna Mider nenten maderbe wangun
andap utawi wangun sane tiosan.
Dadosnyane, Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baline sane maderbe
wangun wantah asiki, nenten maderbe wangun alus, taler neneten maderbe
wange tiosan, mawinan dados mideran/mailehan sajeroning mabaosan.
- Kija - tembok
- Nyongkok - clana
- Spidol - radio
- Bunter - gilik
- Sendeh - galak
6. Kruna Andap
Duke riin, Kruna Andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna
Kapara, inggih punika kruna-kruna sane rasa basanyane andap (endep), nenten
alus miwah nenten kasar. Kruna-kruna puniki kanggen mabaos antuk anake sane
sesamen wangsa, sasamen linggih utawi Asng singgih ring Sang sor. Manut J.
Kersten, S.V.D. kanggen mabaos antuk golongan atas ring golongan bawah. Kruna
Andap matiosan ring Kruna Mider. Yening Kruna Mider nenten maderbe wangun
tiosan, Kruna Andap maderbe wangun alus.
- suba - teka
- mara - aba
- dingeh - ngenceh
- ngigel - madaar
- panak - alih
- eda - beli
- meme - bapa
- mai - malali
7. Kruna Kasar
Kruna KAsar inggih punika kruna-kruna basa Baline sane rasa basannyane kaon,
saha ketah kanggen mabaos ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi
mamisuh.
- Mati - Bangka
- Madaar - ngamah, nidik,
- Icing - ake
- Cai/nyai - iba
- Munyi - peta
B. Anggah-ungguhing Lengkara
Duaning basa Bali maderbe kruna-kruna masor singgih, janten sampun lengkara
basa Baline kawangun antuk kruna-kruna sane masor singgih sakadi sane sampun
kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-lengkara sane metu taler madue
wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sane ngwangun lengkara punika.
Malarapan antuk wirasanipun, lengkara basa Baline kaepah dados nemnem inggih
punika :
5) lengkara andap
Umpami :
Lengkara alus madia inggih punika lengkara basa Bali alus sane maderbe wirasa
makanten kirang alus utawi kantun madia. Ciri utama lengkara alus madia
nganggen kruna tiang, jero, lan ragane.
Umpami:
Lengkara alus sor inggih punika lengkara sane ngawetuang wirasa alus saha
kaanggen ngasorang raga utawi ngasorang anake tiosansane linggihnyane soran.
Ceciren utama lengkara alus sor nganggen kruna pangentos titiang lan ipun.
Umpami :
e. Titiang mawasta Nyoman Suwija, titiang embas ring Désa Sobangan, duk
tanggal 31 Désémber 1963.
f. Mémén titiangé sampun sué pisan sinengkaon, sampun akéh nelasang jinah ring
rumah sakit.
g. Garjita dahat manah titiangé semengé mangkin riantuk sampun kapaica galah
matur ring Ida-dané sinamian.
h. Ipun labuh negakin motor, rauh mangkin buntutipuné kari magip riantuk
walungnyané elung.
4) Lengkara Alus mider
Lengkara alus mider inggih punika lengkara sane kaanggen mabaos olih
sang kairing mabaos. Ceciren utama lengkara alus mider madaging kruna
pangentos iraga miwah druene.
Umpami :
b. Ratu pasti lali ring titiang nggih? Titiang nenten naenan lali.
c. Titiang kantun éling ring Ratu. Rabin Iratuné éling taler ring titiang.
e. Luh Rai ngadol kain, Ratu ngadol napi ring pasar Kodok?
5) Lengkara Andap
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Bali sane maderbe wirasa
biasa, nenten kasar taler nenten alus. Ceciren utama lengkara andap nganggen
kruna pangentos icang, iang, cai, nyai, raga, bena, I bapa.
Umpami :
6) Lengkara kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara basa Bali sane madue wirasa kaon.
Yadiastun asapunika nenten ja makasami kruna-kruna sane ngwangun lengkara
kasar punika kruna kasar. Ceciren utama lengkara kasar madaging kruna
pangentos iba, ake, kai, cicinge, polone lan bangsate.
Umpami :
h. Yen aké sing madalem iba, suba bejek aké bungut ibané.
C. Anggah-ungguhing Basa
Sesampune ngresep indik wirasan anggah-ungguhing Kruna miwah Lengkara,
kalanturan antuk mlajahin anggah-ungguhing Basa Bali sane kasorohang dados:
5) Basa Andap
6) Basa Kasar.
Basa Alus singgih inggih punika bahasa baline sane rasanipun alus kaanggen
mabaos antuk anake linggih nyane soran ring sang sane linggihnyane singgihang,
umpami
"Ratu déwa agung, dados makadi pranagata, nadak sara cokoridewa ngeséngin
sikian titiang, mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha
sapamedal cokoridéwa makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah
kadi sekar pucuké kaulet. Napi manawi wénten sané
Basa alus sor inggih punika basa alus sane kaanggen ngasorang raga utai ngsorang
anake tiosan duaning linggih nyane patut kasorang. Umpami
“Bapa madrebe pianak kalih diri, sane duuran sampun makarya ring dinas
pendidikan ngawit warsa 2018. Pianak sane alitan wamu kelas nem ring sekolah
dasar. Ipun sakulawarga mangkin meneng ring Desa Denbukit.”
Basa alus madia inggih punika basa alus sane kabaosang pantaraning basa alus
singgih miwah alus sor santukan akehan krunanyane mawit saking basa punika
nanging nenten jangken kabaosang. Umpami
“Tiang ten polih galah malajah daweg tes pegawi nika, santukan meweh tiang
nyawis soal-soal nika, ragane punapi daweg nika, lulus ring dinas kebersihan?
Basa alus mider inggih punika basa aluse sane dados keanggen nyinggihang
turmaning dados kaangen ngasorang. Basa alus puniki pacang akeh nganggen
kruna-kruna Ami (Alus Mider) umpami:
"Ida dané krama banjar sané wangiang titiang. duaning sampun panemaya,
ngiring mangkin kawitin paruman druéné. Sadéréng nglantur, ngiring ngastiti
bakti ring Ida Hyang Widhi, mangda asung ngicénin iraga karahajengan,
gumantiné punapa-punapi sane jagi kabaosang malih ajebos sidaning don
labdakarya. Ngiring nyakupang kara kalih, nguncarang pangas-tungkara, Om
Swastyastu."
5.Basa Andap
Basa andap inggih punika basa sane kaanggen ring pagubugan serahina majeng
kulawarga, sawitra, miwah sameton sane wirasan basanyane nenten alus nanging
nenten taler kasar. Manut para wagmi basa Bali, basa Andap taler kaparinama
Basa Kapara, Basa Sesamen. Umpami:
"Nah Paman, para patih, tandamantri, kéto masi Cai- Nyai panjak gelahé ajak
makejang. Sangkal ké ada gelah sarat madedauhan, mapangedih apang paman
muah para panjaké makejang sida parek tangkil buka jani. Mula ada ané saratang
gelah, ada ané mabuat lakar raosang gelah kapin paman ajak makejang. Né
mapan gelah suba madan lingsir. Ada lantasan Gustin pamane, buka ia putran
gelah I Cening Bagus: Jayaningrat ané suba suud munas ajah ring Ida Hyang
Bhagawan, Suba mirib panemaya gelah nyerahang kaprabon teken i cening bagus.
To jani ané patut raosang!"
6.Basa Kasar
Basa kasar inggih punika Basa Baline sane rasa basa ipun kaon, ketah kaanggen ri
tatkala marebat miwah manah brangti santukan kahanan sane nenten becik.
•Basa kasar pisan inggih punika basa Baline sane rasa bahasanipun yukti-yukti
kaon, sering keanggen marebat utawi mamisuh, umpami:
"Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda nagih
nandingin geruda. Yen awak beduda, kanggoang tainé urek! Mai Iba nukė anyud,
patigrépé. Dasar Iba cicing bengil, pongah ngentut. Kelik-kelik matan Ibané waluya
matan buaya, matan sundel. Magedi Iba uli dini! Yen sing nyak magedi, to cicing
borosan lakar nyétsét clekotokan Ibané!"
•Basa Kasar Jabag inggih punika basa baline sane rasa basanipun biasa, nanging
kaanggen mabaos ring sang sane patut kasinggihang ( bahasa biasa sane iwang
antuka nganggen) umpami:
"Ih Désak, payu malali bin mani? Yen Désak kal payu milu, ingetang liunang ngaba
bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kal cagerang. Yen sak sing ngelah pis,
Aku kal meliang malu. Kala ingetang nyen Kamu nguliang nah!"
SARGAH III
3.1 Pamicutet
Madasar antuk pamargi ajah punika pinaka silih satunggil nginin indik anggah-
ungguhing basa wantah kawagedan mabasa,kawagedan mabassa bali inggih
punika kawagedan mabasa ngangge sor-singgih basa bali. Maosaang indik basa
kadi basa Bali punika pinaka cecirén utawi identitas iraga dados jadma Bali.
Risajeroning basa Bali, wénten undag-undagan basa sané ketah kabaos anggah-
ungguhing basa Bali. Ngawigunanyang anggah-ungguhing basa puniki pinaka silih
tunggil cihna iraga mabebaosan nganutin genah utawi nganutin linggih iraga
soang-soang.
3.2 Pamuput
Ngantos asapuniki wau kawedar antuk anggah-ungguhing basa Bali semangdane
wenten gunan ring para sametojn sane polih ngewacen. Makalah punika doh
pesan saking paripurna titiang nunasang para semeton sane polih ngewacen
makalah puniki sareng - sareng ngamecikang semangdane dados paripurna.
DAFTAR PUSTAKA
http://yastrini22.blogspot.com/2012/06/sor-singgih-bahasa-bali.html?m=1
http://kekawiandauhgriya.blogspot.com/2020/09/anggah-ungguhing-basa-bali-
pahan-basa.html?m=1
http://marsiana-blogajum.blogspot.com/2018/03/anggah-ungguh-basa-
bali.html?m=1
https://jurnal.unpad.ac.id/sosiohumaniora/article/download/19507/10578
http://suardika27.blogspot.com/2018/11/anggah-ungguhing-basa-bali.html?m=1