Anda di halaman 1dari 23

Smangat Malajah Alit-alit !!

BAB I
SAMBRAMA WACANA
&
Ugrawakia

Kasusun olih:
Kompetensi Inti (KI)

KI. 3. Memahami, menerapkan, menganalisis, mengevaluasi dan mencipta tentang


pengetahuan factual, konseptual, procedural, operasional dasar, dan matakognitif sesuai
dengan bidang dan lingkup kajian Bahasa dan Sastra Bali pada tingkat teknis, spesifik,
detil dan kompleks, berkenaan dengan ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya, dan
humaniora dalam konteks pengembangan potensi diri sebagai bagian dari keluarga,
sekolah, dunia kerja, warga masyarakat nasional, regional dan internasional

KI.4. Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan
pengembangan pengetahuan bahasa dan sastra Bali secara mandiri, dan mampu
menggunakan metode sesuai kaidah keilmuan

Kompetensi Dasar (KD)

KD. 3.1 Menganalisis struktur dan kaidah wacana non sastra, sambrama wacana dan laporan
berbagai kegiatan secara lisan dan tulis

4.1 Memproduksi teks sambrama wacana dan laporan berbagai kegiatan secara lisan
maupun tulisan
sambrama wacana

A . Piteges

Sadurunge ngalantur ring Sambrama Wacana, patut kauningin, sambrama


wacana medal saking seni retorika. Seni retorika inggih punika seni mababaosan
ring ajeng anake akeh. Seni retorika ne puniki akeh pah-pahannyane minakadi:
➢ Pidarta : babaosan ring ajeng krama akeh, sane madue tatujon nyobiahang
daging babaosan, mangdane sang sane mirengang prasida miring turmaning
ngrsepang lan nglaksanayang napi sane kawedar.
➢ Dharma wacana : babaosan sane madaging indik ajah-ajahan agama manut
tattwa agama sane pastika
➢ Atur piuning (laopran panitia) : babaosan manggala karya (ketua)
nguningayang saluir pidabdan upacara sane kamargiang.
➢ Dharma suaka : babaosan sane madaging pasuakan (permohonan sesuatu),
pangapti, miwah pinunas atur, minakadi dukungan pilkada, muah sane tiosan
➢ Dharma Tula (diskusi tentang agama): babaosan mabligbagang indik ajah-
ajahan dharma utawi agama sajeroning acara sarahsehan sane mabasa Bali
➢ Widya tula (diskusi tentang ilmu pengetahuan): babaosan mabasa Bali sane
mligbagang indik kaweruhan, tattwa, muah sane tiosan
(Muah sane tiosan)
Ring patemone mangkin pacang nyobiahang indik sambrama wacana taler
Ugrawakia, kapertama kadulurin antuk Sambrama Wacana.
Sambrama wacana inggih punika : seni mababaosan ring ajeng krama akeh, sane
madue tatujon nyanggra para uleman ring sapangrauh pailen
upacara/parikrama.

Sambrama wacana puniki yening kabaos antuk Basa Indonesia pateh sakadi kata
sambutan.
Sambrama wacana puniki kasobiahang utawi kawedar olih penyeledii (perwakilan)
saking sang sane madue pailen upacara/parikrama. Mangdane para uleman prasida
uning indik daging miwah tatujon pailen upacara/parikramane punika kalaksanayang.

Sambrama wacana prasida kapah dados :


➢ Sambrama wacana tutur (lisan) : mateges nyambrama tamiu (uleman) antuk
babaosan sane lisan utawi sampun kawagedin ring manah, taler nenten nganggen
naskah.
Umpami: nyanggra tamiu undangan resepsi, wanti warsa STT, miwah sane
tiosan
➢ Sambrama wacana Sasuratan : sakadi wastane, sambrama wacanane puniki
ngawedar daging babaosane ring ajeng para uleman antuk ngawacen naskah sane
sampun kasiagayang.
Minakadi: baos Bupati ring ngenteg linggih pura puseh, dll
➢ Sambrama wacana arda tutur (skema): puniki ngawedar daging babaosane
antuk ngawacen bantang-bantang babaosan utawi skemanyane.
Minakadi : babosan kelihan STT nuntun indik ppauramn Bazar.

B . Tata Titi Nyurat / Nyusun


Sambrama Wacana
Ring sajeroning masambrama wacana, patut kasusun dumun napi-napi sane pacang
kawedar ring sajeroning nyobiahang sambrama wacana. Patut kauningin pah-pahan dudonan
makarya sambrama wacana minakadi :
1. Pamabah/ Purwaka,
➢ Pangastawa/pangastuti (ketah nganggen panganjali umat)
➢ Matur pangayu bagia, panyuksma, swasti prapta ring para uleman / atiti
➢ Nyihnayang angga sang mabaos (memperkenalkan diri)
2. Daging (isi)
➢ Nyobiahang tema
➢ Nuek sasaran
➢ Nuek tatujon
3. Pamuput (penutup)
➢ Nyutetang daging babaosan (kesimpulan)
➢ Nunas pangampura (minta maaf jika ada kesalahan kata)
➢ Salam pamuput (parama santi)

C . Tata Cara Maktayang Sambrama


Wacana

Kawagedan mabasa Bali, patut kasungkemin pinaka yowana Bali, napi malih
ritatkalaning mababaosan ring ajeng krama akeh, mangda sida kasengguh waged mabaos.
Ring ajeng anake sane makeh, maktayang sambrama wacana mangdane becik patut
nguratiang pah-pahan skadi ring sor puniki:

➢ Wicara : kawagedan (kemahiran) ring sajeroning pangembangan (ngolah) skancan


topic /tema
➢ Wirama : kawagedan (kamahiran) ring sajeroning ngolah intonasi, artikulasi, volume,
tinggi/rendah nada, muah sane tiosan
➢ Wirasa : kawagedan (kemahiran) ring sajeroning nguripin babaosan antuk rasa ring
manah mangda sayan mataksu ring babaosan.
➢ Wiraga : kawagedan (kemahiran) ring sajeroning ngolah angga sarira (tubuh) mangda
kacingak dabdab turmaning mataksu ring ajeng krama akeh.

Ring sajeroning mababaosan utawi ngamiletin taler ngamargiang seni retorika, inggian
masambrama wacana, mapidarta, madharma wacana, muah sane tiosan, sami patut sida uning
tata titi mababaosan, mangdane napi sane atur uningayang prasida katrima olih sang sane
mirengang skadi patut. Ring sor puniki pah-pahan sor singgih basa Bali.

D. SOR SINGGIH BASA BALI

Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng
pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan
pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang
istilahkapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane
mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring
pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika
wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya
ja kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah
perangan basa punika kawaliang sakadi wedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa
singgih
1. BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang utawi nyinggihang ri kala matur – matur
majeng ring sane kabaos :
1) I Triwangsa (Brahman)
2) Sang ngamong jagat/ mapangkat
3) Atiti sane sane durung wauh utawi derengt ka uningin.
B. BASA SOR
Basa sor, inggih punika basa sane kaangen mabebaosan marep ring sang sane kebaos :
1) Wangsa andapan
2) Sesamen wangsa jaba
3) Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyeganutawi marebat.

Perangaipun sane tegep sakadi ring sor puniki :


a) Basa singgih
1. Basa alus singgih ( a. si )
2. Basa alus madia ( a. ma )
3. Basa alus mider ( a. mi )
4. Basa alus sor ( a. so )
b) Basa sor :
1. Basa kasamen ( b. s )
2. Basa kasar ( b. k )
A. BASA SINGGIH :
a). Basa Alus Singgih
Basa alus singgih mangge ritatkala matur – atur majeng ring wangsa sane tegehan utawi ring
janma sane patut jungjungang/ singgihang. Lengkara – lengkara sane kanggen mabebaosang
punika marupa kruna – kruna sane sampun kaanutang, upami : seda ( = mati, wafat )
1. séda, lebar, lina 'meninggal' (Ida Peranda sampun séda/lebar/lina).
2. ngandika 'berbicara' (Titiang nunas mangda i ratu dumunan ngandika).
3. mobot 'hamil' (Rabinida mangkiin sampun mobot)
4. ngaksi, nyuryanin 'melihat' (Ida sané polih ngaksi paksi ring taman).
5. makolem 'tidur' (Ajinida kantun makolem ring gedong).
6. ica 'tertawa' (Ida makasami ica mirengang aturipun).
7. sungkan 'sakit' (Ida kantun sungkan).
8. maputra 'punya anak' (Arinida ring Jawi mangkin sampun maputra).
9. marayunan 'makan' (Ida kantun marrayunan ring perantenan).
10. mabaos 'berbicara' (Ida mangda polih mabaos dumun, wawu budal),

mantuk ( = mulih, pulang )


ngandika (= ngomong, bersabda )
ngaksi ( = ningalin, melihat )
mireng ( = madingehang, mendengar )
ida ( = ia, beliau )
wikan ( = dueg, pandai )
parab ( = adan, nama )
gria ( = umah, istana )
ngrayunang ( = madaar, santap )

b). Basa Alus Madia


Basa alus madia, marupa basa bali alus sane wirasanipun tengah – tengah, dados mangge
marep ring wangsa tegehan, sesamen triwangsa miwah wangsa andapan sane patut
jungjungang, upami :

1.sirah 'kepala' (Sirah tiangé sakit ibi sanja).


2.sirep 'tidur' (I Mémé kari sirep di baléné).
3.ngajeng 'makan' (I Bapa ngajeng biu malablab), dst.
Kata alus madia yang berasal dari kependekan bentuk alus yang lainnya.
Contohnya:
1. ten 'tidak' -> kependekan dari kata nénten (Tiang ten maan kema).
2. tiang 'saya' -> kependekan dari kata titiang (Tiang ten polih merika).
3. ampun 'sudah' -> kependekan dari kata sampun (Tiang ampun polih jinah).
4. nika 'itu' -> kependekan dari kata punika (Tiang nika sané ngambil).
5. niki 'ini' -> kependekan dari kata puniki (Baju niki ané anggona).
6. sira 'siapa' -> kependekan dari kata sapasira (Sira sané ngambil ayamé?).
7. napi 'apa' -> kependekan dari kata sapunapi (Napi sané ngutgut jajané?), dst.

tiang, wit saking titiang ( = icang, saya )


niki, wit saking puniki ( = ene, ini )
nika, nit saking punika ( = ento, itu )
ten, wit saking nenten ( = tusing, tidak )
napi, wit saking punapi ( = apa, apa )
ampun, wit saking sampun ( = suba, sudah )
sira, wit saking sapasira ( = nyen, siapa )
sirep ( = pules, tidur )
margi ( jalan, mari )
mriki ( mai, kemari )
ajeng ( daar, makan )

c). Basa Alus Mider


Basa malus mider marupa basa alus sane ngrias kagunanipun ri kala mabebaosan marep ring
wangsa sane tegehan utawi ring wangsa andapan sane patut jungjungang, upami :
1. éling 'ingat' (Ida kantun éling ring titiang, ipun naler éling).
2. sareng 'turut' (Ida sareng maboros, ipun taler sareng).
3. rauh 'datang' (Ratu rauh meriki jagi tangkil, titiang rauh meriki naler jagi tangkil).
4. malih 'lagi' (Bénjang ipun jagi nunas malih, i ratu pacang mapaica malih?).
5. polih 'dapat' (Titiang polih nyingakin paksiné ring taman, i ratu polih ngaksinin?).
6. pacang 'akan' (Biang i ratu pacang lunga ka pasar, pacang kairing antuk ipun).
7. lali 'lupa' (Ipun sampun lali, i ratu sampunang lali).
8. sampun 'sudah' (Titiang sampun uning, Ida Gusti Patih taler sampun uning).
9. durung 'belum' (Rakan i ratu durung rauh, naler ipun parekané durung).
10. gelis 'cepat' (Ida mamargi gelis ka purian, titiang gelis ngambilang wastranidané).

rauh (= teka, datang )


kanin (= matatu, luka )
mamargi (= majalan, berjalan )
lali (= engsap, lupa )
jinah (= pipis uang )
gelis (= enggal, cepat )
raris ( = lantas, lalu )
ayam (= siap, ayam )
puput (= pragat, selesai )
alit (= cerik,kecil )

d). Basa alus sor


Basa alus sor mangge ngandapang raga ri kala matur – atur ring wangsa sane tegehan utawi
sane patut singgihang. Kruna – kruna sane mangge matur – matur marupa kruna – kruna
sane alus sor, upami :
1. mawasta 'bernama' (Titiang mawasta I Bodo).
2. maurip 'hidup' (Amonto sakit ipun, rauh mangkin I Nengah kantun maurip).
3. miragi 'mendengar' (Titiang sampun miragi ortiné punika).
4. neda 'makan' (Asunidané sampun neda sanganan).
5. néwék 'sendiri' (Titiang rauh meriki néwék).
6. nunas 'minta' (Ipun rahina bénjang pacang nunas ka puri).
7. mapajar 'berkata' (Bapan titiang mapajar asapunika).
8. buntut 'kaki' (Buntut titiangé semutan kantos ngejer).
9. padem 'meninggal' (Mémén ipun sampun padem).
10. ngwehin 'memberi' (Dadong titiangé ngewehin jinah iwawu).
11. titiang 'saya' (titiang matur sisip ratu).

padem ( = mati, meninggal )


budal (= mulih, pulang )
matur ( = ngomong, berkata )
ngatonang (= ningalin, melihat )
miragi ( = ningeh, mendengar )
ipun ( = ia, dia )
tambet ( = belog, bodoh )
wasta ( = adan, nama )
pacanggahan ( = umah, rumah )
nglungsur ( = madaar, makan )

2. BASA SOR
a. Basa Kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados
kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados
anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami :
cening mara teka ?
Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa
nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning pagubungan.
I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane
wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?)
ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.
Conto – conto :
Kruna kasamen :
icang ( saya )
nasi ( nasi ) kema ( ke sana )
mai ( mari ) madaar ( makan )
pules ( tidur ) singgah ( mampir )

b. Basa Mider
Ingih punika basa sane pangrasan nyane nenten singgih utawi kasar, nanging basa
punika ka anggen nyinggihang sang sane patut singgihang, tur wangsa
andapan (jaba/kawula) lan anak sane dereng kenal
Contohnya:
1. gulem 'mendung' (Gulemé nyansan tebel ring langité tegeh).
2. kaang 'karang' (Ring segara makéh wénten kaang, tongos mengkeb béné ané cenik-
cenik).
3. kambing 'kambing' (Reraman titiangé sané miara kambingé).
4. ngejer 'gemetar' (Preraganidané kantos ngejer duké sabehan ring margi).
5. kija 'kemana' (I Ratu mangkin jagi lunga kija?).
6. dija 'dimana' (Dija wénten balih-balihan dibi sandé?).
7. bunter 'bulat' (Pulung-pulung punika kirangan bunter).
8. gilik 'bulat panjang' (Kantos gilik katik jatahé antuk ida ngerotin).
9. nyongkok 'jongkok' (Ida Peranda nyongkok ring bataran gedongé).
10. ngepung 'mengejar' (Ida kantun ngepung ayam).
11. tembok 'tembok' (Tembok gedong idané kantun macét).
12. payuk 'periuk' (Sira ngambil payuké ring pwaregan?).
13. bulu 'bulu' (Duagung Gde ngarsayang bulun ayam).
14. manas 'nanas', kangkung, bluluk 'kolang-kaling' (Ida Duagung Biang ka pasar
numbas manas, kangkung, lan bluluk).
15. ender 'kejar', katanjung 'tersandung' (Gung Alit cokornyané katanjung daweg
ngender layangan ring alun-alun) dst.

d. Basa Andap
Kata andap adalah yang memiliki nilai rasa bahasa biasa, tidak kasar, dan juga tidak
halus. Apabila rasa bahasa kata andap dipertentangkan dengan rasa bahasa kata alus, maka
rasa bahasa kata andap adalah dalam tinggkatan rasa bahasa rendah. Kata andap digunakan
dalam berbicara antar seseorang yang telah akrab, yang bersifat kekeluargaan antara sesama
wangsa, dan juga apabila golongan atas berbicara dengan golongan bawah. Kata andap juga
disebut dengan istilah kata kasar sopan atau kata lepas hormat (Suasta: 34).
Contohnya:
1. apa : Apa aliha I Nyoman mameteng di teba?
2. suba 'sudah' : Bapa jani suba maan meli uyah.
3. pipis 'uang' : Meme ngelah pipis duang tali rupiah.
4. baas 'beras' : Ene baas ane adepa di warung.
5. tonden 'belum' : Dugas dibi tiang tonden maan singgah ka Denpasar.
6. kedis 'burung' : Kedis ane di gedonge belina di peken Satria kin I Bapa.
7. batis 'kaki' : Batis I Kadeke katanjung di puan di kayehan.
8. bok 'rambut' : Gung Joni mabok gempel.
9. bedak 'haus' : Bibihe bedak sajan uli tuni.
10. lima 'tangan' : Limane matatu dugase ngarit dibi.
11. panak 'anak' : Men Dana ngelah panak dadua.
12. nasi : Dija I Made meli nasi?
13. pula 'tanam' : Bunga sandate kisidang pula di sanggah.
14. gedeg 'marah' : Bli Kadek sebengne angus, mirib ulian gedeg basangne.
15. tendas 'kepala' : I Ketut tunian nimpug tendas cicinge baan batu.
16. nyuh 'kelapa' : Di tegale liu ada nyuh suba wayah.
17. ene 'ini' : Ene mula pragina ane paling bauda.
18. ento 'itu' : Ane ngajahin di sekolah, ento madan guru.
19. aba 'bawa' : Yen cai lakar mulih, ingetang aba laware.
20. idih 'minta' : Wayan ngelah uyah? Idih abedik lakar anggon nyangin jukut.

c. Basa Kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket
utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
1. pantet 'makan' : Mantet dogenan gaen ibane, sing ja seleg magae.
2. tidik 'makan' : Apa kar tidik nyai kemu? nganten ka umah jelema lacur.
3. segseg 'makan' : To suba segseg telahang, pang kanti puntedan batukayane.
4. bangka 'mati' : Bangka iba jani, wake sing peduli teken cai.
5. cai/ci 'kamu' : Cai jelema jele goba jele hati.
6. Cang 'saya' : Cang orahang ci jejeh? da mangid bungute mapeta nah.
7. mamelud 'tidur' : Bangunang iban caine, pragat mamelud dogen.
8. Iba 'kamu' : Leak iba, dadi wake dengenga?
9. nani 'kamu' : Nyebak bungut nanine dini, magedi nani ling jumah kolone.
10. sin keleng (umpatan tabu), dll.
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )

Imba (conto):

OM SWASTYASTU,

Suksma aturang titiang majeng ring pangenter acara antuk galah sane kapaica ring
titiang. Sadurung titiang ngelanturang matur, ngiring pinih ajeng iraga sareng sami nunas ica
majeng ring Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Maha Esa, duaning sangkaning pasuecan
Ida prasida iraga masadu ajeng ring galahe sane becik puniki.

Sane wangiang titiang, Bapak Kepala SMA N 1 Bangli

Bapak lan ibu guru sane banget kusumayang titiang

miwah para sisia sane banget tresna sihin titiang

Ring rahina sane mangkin, 17 Agustus 2017 kelaksanayang acara peringatan HUT
Kemerdekaan Republik Indonesia sane kaping 72, dumogi sangkaning acara peringatan
puniki prasida raris semangat patriotik pahlawan kemerdekaan katulad olih iraga sareng sami.
Acara peringatan puniki madue kasuksman sane becik pisan inggih punika mawit acara
peringatan punika iraga prasida pacang uning tur eling ring jasa para pahlawane punika.
yening sampun setata eling ring jasa pahlawane, pastika sampun iraga nenten ngusak gumi
Indonesiane puniki.
Ida dane sareng sami taler dewek titang patutnyane setata miara panegara Indonesia
sane sampun merdeka puniki antuk ngemargiang wewangunan. Wewangunan fisik lan mental
spiritual mangda sida raris meparilaksana sane becik. Titiang lan sisia sareng sami lakar seleg
melajah lan polih pikaryan sane patut. Yening sampun iraga prasida ngemargiang
wewangunan punika, pastika sampun arwah para pejuang kemerdekaan ngemolihang napi
sane sampun dados pengapti para pejuang punika.

Inggih Ida dane sane wangiang titiang, wantah asapunika presida antuk titiang mebaos
indik acarane puniki. yen wenten atur titiang sane nenten mungguh ring pakayunan, titiang
nunas geng rena pengampura. Sineb titiang antuk parama santi

OM SANTIH SANTIH SANTIH OM

Contoh video : https://www.youtube.com/watch?v=kerE0-Xdevk

https://www.youtube.com/watch?v=e68rXkrIXyM

https://www.youtube.com/watch?v=3WIFcZaR4Zk

Simak lebih lanjut di Brainly.co.id - https://brainly.co.id/tugas/3073896#readmore


Ugrawakia

A . Piteges
Ring sajeroning parikrama utawi acara sane mangkin akeh sampun sane nganggen
ugrawakia ring sajeroning pailen acara punika. Ring Basa Indonesia ugrawakia pateh sekadi
presenter/MC.

Ugrawakia inggih punika : seni mababaosan ring ajeng krama akeh sane madue tatujon
ngenter babaosan utawi ngenterang dudonan acara mangdane acarane punika sida mamargi
becik tur labda karya sidaning don.

B . Tata Titi Nyurat / Nyusun


Ugrawakia
Ring sajeroning dados ugrawakia, patut kasusun dumun napi-napi sane pacang
kawedar ring sajeroning nyobiahang ugrawakia. Patut kauningin pah-pahan dudonan
acaranyane, silih sinunggilnyane minakadi :
1. Pamabah/ Purwaka,
➢ Pangastawa/pangastuti (ketah nganggen panganjali umat)
➢ Matur pangayu bagia, panyuksma, swasti prapta ring para uleman / atiti
➢ Nyihnayang angga sang mabaos (memperkenalkan diri)
➢ Nyobiahang galah sane jangkep
➢ Nyobiahang wastan acara sane kabaktayang taler pula-pali ring acara punika,
muah tiosan
2. Daging (isi)
➢ Nyobiahang tema (nganutin jenis ugrawakiane punika)
➢ Nuek sasaran
➢ Nuek tatujon

3. Pamuput (penutup)
➢ Nyutetang daging babaosan (kesimpulan)
➢ Nunas pangampura (minta maaf jika ada kesalahan kata)
➢ Salam pamuput (parama santi)
C . Tata Cara Maktayang
ugrawakia

Taler ring sajeroning dados ugrawakia ring sajeroning upacara utawi parikrama, patut
pisan nguratiang ring sor puniki, duaning iraga selaku ugrawakia pacang kaarsayang olih para
uleman makasami, minakadi:

➢ Wicara : kawagedan (kemahiran) ring sajeroning pangembangan (ngolah) skancan


topic /tema
➢ Wirama : kawagedan (kamahiran) ring sajeroning ngolah intonasi, artikulasi, volume,
tinggi/rendah nada, muah sane tiosan
➢ Wirasa : kawagedan (kemahiran) ring sajeroning nguripin babaosan antuk rasa ring
manah mangda sayan mataksu ring babaosan.
➢ Wiraga : kawagedan (kemahiran) ring sajeroning ngolah angga sarira (tubuh) mangda
kacingak dabdab turmaning mataksu ring ajeng krama akeh.

Imba: https://youtu.be/lL9XSo1Pv8M
Contoh ugrawakia radio :

1. https://www.instagram.com/tv/CfvqAmNBSW_/?igshid=MDJmNzVkMjY=

2. https://www.instagram.com/tv/Cfsl47bBTYr/?igshid=YmMyMTA2M2Y=

Ring sajeroning mababaosan utawi ngamiletin taler ngamargiang seni retorika, inggian
masambrama wacana, mapidarta, madharma wacana, muah sane tiosan, sami patut sida uning
tata titi mababaosan, mangdane napi sane atur uningayang prasida katrima olih sang sane
mirengang skadi patut. Ring sor puniki pah-pahan sor singgih basa Bali.

D. SOR SINGGIH BASA BALI

Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng
pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan
pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang
istilahkapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane
mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring
pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika
wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya
ja kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah
perangan basa punika kawaliang sakadi wedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa
singgih
1. BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang utawi nyinggihang ri kala matur – matur
majeng ring sane kabaos :
1) I Triwangsa (Brahman)
2) Sang ngamong jagat/ mapangkat
3) Atiti sane sane durung wauh utawi derengt ka uningin.
B. BASA SOR
Basa sor, inggih punika basa sane kaangen mabebaosan marep ring sang sane kebaos :
1) Wangsa andapan
2) Sesamen wangsa jaba
3) Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyeganutawi marebat.

Perangaipun sane tegep sakadi ring sor puniki :


a) Basa singgih
1. Basa alus singgih ( a. si )
2. Basa alus madia ( a. ma )
3. Basa alus mider ( a. mi )
4. Basa alus sor ( a. so )
b) Basa sor :
1. Basa kasamen ( b. s )
2. Basa kasar ( b. k )
A. BASA SINGGIH :
a). Basa Alus Singgih
Basa alus singgih mangge ritatkala matur – atur majeng ring wangsa sane tegehan utawi ring
janma sane patut jungjungang/ singgihang. Lengkara – lengkara sane kanggen mabebaosang
punika marupa kruna – kruna sane sampun kaanutang, upami : seda ( = mati, wafat )
1. séda, lebar, lina 'meninggal' (Ida Peranda sampun séda/lebar/lina).
2. ngandika 'berbicara' (Titiang nunas mangda i ratu dumunan ngandika).
3. mobot 'hamil' (Rabinida mangkiin sampun mobot)
4. ngaksi, nyuryanin 'melihat' (Ida sané polih ngaksi paksi ring taman).
5. makolem 'tidur' (Ajinida kantun makolem ring gedong).
6. ica 'tertawa' (Ida makasami ica mirengang aturipun).
7. sungkan 'sakit' (Ida kantun sungkan).
8. maputra 'punya anak' (Arinida ring Jawi mangkin sampun maputra).
9. marayunan 'makan' (Ida kantun marrayunan ring perantenan).
10. mabaos 'berbicara' (Ida mangda polih mabaos dumun, wawu budal),

mantuk ( = mulih, pulang )


ngandika (= ngomong, bersabda )
ngaksi ( = ningalin, melihat )
mireng ( = madingehang, mendengar )
ida ( = ia, beliau )
wikan ( = dueg, pandai )
parab ( = adan, nama )
gria ( = umah, istana )
ngrayunang ( = madaar, santap )
b). Basa Alus Madia
Basa alus madia, marupa basa bali alus sane wirasanipun tengah – tengah, dados mangge
marep ring wangsa tegehan, sesamen triwangsa miwah wangsa andapan sane patut
jungjungang, upami :

1.sirah 'kepala' (Sirah tiangé sakit ibi sanja).


2.sirep 'tidur' (I Mémé kari sirep di baléné).
3.ngajeng 'makan' (I Bapa ngajeng biu malablab), dst.
Kata alus madia yang berasal dari kependekan bentuk alus yang lainnya.
Contohnya:
1. ten 'tidak' -> kependekan dari kata nénten (Tiang ten maan kema).
2. tiang 'saya' -> kependekan dari kata titiang (Tiang ten polih merika).
3. ampun 'sudah' -> kependekan dari kata sampun (Tiang ampun polih jinah).
4. nika 'itu' -> kependekan dari kata punika (Tiang nika sané ngambil).
5. niki 'ini' -> kependekan dari kata puniki (Baju niki ané anggona).
6. sira 'siapa' -> kependekan dari kata sapasira (Sira sané ngambil ayamé?).
7. napi 'apa' -> kependekan dari kata sapunapi (Napi sané ngutgut jajané?), dst.

tiang, wit saking titiang ( = icang, saya )


niki, wit saking puniki ( = ene, ini )
nika, nit saking punika ( = ento, itu )
ten, wit saking nenten ( = tusing, tidak )
napi, wit saking punapi ( = apa, apa )
ampun, wit saking sampun ( = suba, sudah )
sira, wit saking sapasira ( = nyen, siapa )
sirep ( = pules, tidur )
margi ( jalan, mari )
mriki ( mai, kemari )
ajeng ( daar, makan )

c). Basa Alus Mider


Basa malus mider marupa basa alus sane ngrias kagunanipun ri kala mabebaosan marep ring
wangsa sane tegehan utawi ring wangsa andapan sane patut jungjungang, upami :
1. éling 'ingat' (Ida kantun éling ring titiang, ipun naler éling).
2. sareng 'turut' (Ida sareng maboros, ipun taler sareng).
3. rauh 'datang' (Ratu rauh meriki jagi tangkil, titiang rauh meriki naler jagi tangkil).
4. malih 'lagi' (Bénjang ipun jagi nunas malih, i ratu pacang mapaica malih?).
5. polih 'dapat' (Titiang polih nyingakin paksiné ring taman, i ratu polih ngaksinin?).
6. pacang 'akan' (Biang i ratu pacang lunga ka pasar, pacang kairing antuk ipun).
7. lali 'lupa' (Ipun sampun lali, i ratu sampunang lali).
8. sampun 'sudah' (Titiang sampun uning, Ida Gusti Patih taler sampun uning).
9. durung 'belum' (Rakan i ratu durung rauh, naler ipun parekané durung).
10. gelis 'cepat' (Ida mamargi gelis ka purian, titiang gelis ngambilang wastranidané).

rauh (= teka, datang )


kanin (= matatu, luka )
mamargi (= majalan, berjalan )
lali (= engsap, lupa )
jinah (= pipis uang )
gelis (= enggal, cepat )
raris ( = lantas, lalu )
ayam (= siap, ayam )
puput (= pragat, selesai )
alit (= cerik,kecil )

d). Basa alus sor


Basa alus sor mangge ngandapang raga ri kala matur – atur ring wangsa sane tegehan utawi
sane patut singgihang. Kruna – kruna sane mangge matur – matur marupa kruna – kruna
sane alus sor, upami :
1. mawasta 'bernama' (Titiang mawasta I Bodo).
2. maurip 'hidup' (Amonto sakit ipun, rauh mangkin I Nengah kantun maurip).
3. miragi 'mendengar' (Titiang sampun miragi ortiné punika).
4. neda 'makan' (Asunidané sampun neda sanganan).
5. néwék 'sendiri' (Titiang rauh meriki néwék).
6. nunas 'minta' (Ipun rahina bénjang pacang nunas ka puri).
7. mapajar 'berkata' (Bapan titiang mapajar asapunika).
8. buntut 'kaki' (Buntut titiangé semutan kantos ngejer).
9. padem 'meninggal' (Mémén ipun sampun padem).
10. ngwehin 'memberi' (Dadong titiangé ngewehin jinah iwawu).
11. titiang 'saya' (titiang matur sisip ratu).

padem ( = mati, meninggal )


budal (= mulih, pulang )
matur ( = ngomong, berkata )
ngatonang (= ningalin, melihat )
miragi ( = ningeh, mendengar )
ipun ( = ia, dia )
tambet ( = belog, bodoh )
wasta ( = adan, nama )
pacanggahan ( = umah, rumah )
nglungsur ( = madaar, makan )

2. BASA SOR
a. Basa Kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados
kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados
anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami :
cening mara teka ?
Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa
nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning pagubungan.
I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane
wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?)
ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.

Conto – conto :
Kruna kasamen :
icang ( saya )
nasi ( nasi ) kema ( ke sana )
mai ( mari ) madaar ( makan )
pules ( tidur ) singgah ( mampir )

b. Basa Mider
Ingih punika basa sane pangrasan nyane nenten singgih utawi kasar, nanging basa
punika ka anggen nyinggihang sang sane patut singgihang, tur wangsa
andapan (jaba/kawula) lan anak sane dereng kenal
Contohnya:
1. gulem 'mendung' (Gulemé nyansan tebel ring langité tegeh).
2. kaang 'karang' (Ring segara makéh wénten kaang, tongos mengkeb béné ané cenik-
cenik).
3. kambing 'kambing' (Reraman titiangé sané miara kambingé).
4. ngejer 'gemetar' (Preraganidané kantos ngejer duké sabehan ring margi).
5. kija 'kemana' (I Ratu mangkin jagi lunga kija?).
6. dija 'dimana' (Dija wénten balih-balihan dibi sandé?).
7. bunter 'bulat' (Pulung-pulung punika kirangan bunter).
8. gilik 'bulat panjang' (Kantos gilik katik jatahé antuk ida ngerotin).
9. nyongkok 'jongkok' (Ida Peranda nyongkok ring bataran gedongé).
10. ngepung 'mengejar' (Ida kantun ngepung ayam).
11. tembok 'tembok' (Tembok gedong idané kantun macét).
12. payuk 'periuk' (Sira ngambil payuké ring pwaregan?).
13. bulu 'bulu' (Duagung Gde ngarsayang bulun ayam).
14. manas 'nanas', kangkung, bluluk 'kolang-kaling' (Ida Duagung Biang ka pasar
numbas manas, kangkung, lan bluluk).
15. ender 'kejar', katanjung 'tersandung' (Gung Alit cokornyané katanjung daweg
ngender layangan ring alun-alun) dst.

d. Basa Andap
Kata andap adalah yang memiliki nilai rasa bahasa biasa, tidak kasar, dan juga tidak
halus. Apabila rasa bahasa kata andap dipertentangkan dengan rasa bahasa kata alus, maka
rasa bahasa kata andap adalah dalam tinggkatan rasa bahasa rendah. Kata andap digunakan
dalam berbicara antar seseorang yang telah akrab, yang bersifat kekeluargaan antara sesama
wangsa, dan juga apabila golongan atas berbicara dengan golongan bawah. Kata andap juga
disebut dengan istilah kata kasar sopan atau kata lepas hormat (Suasta: 34).
Contohnya:
1. apa : Apa aliha I Nyoman mameteng di teba?
2. suba 'sudah' : Bapa jani suba maan meli uyah.
3. pipis 'uang' : Meme ngelah pipis duang tali rupiah.
4. baas 'beras' : Ene baas ane adepa di warung.
5. tonden 'belum' : Dugas dibi tiang tonden maan singgah ka Denpasar.
6. kedis 'burung' : Kedis ane di gedonge belina di peken Satria kin I Bapa.
7. batis 'kaki' : Batis I Kadeke katanjung di puan di kayehan.
8. bok 'rambut' : Gung Joni mabok gempel.
9. bedak 'haus' : Bibihe bedak sajan uli tuni.
10. lima 'tangan' : Limane matatu dugase ngarit dibi.
11. panak 'anak' : Men Dana ngelah panak dadua.
12. nasi : Dija I Made meli nasi?
13. pula 'tanam' : Bunga sandate kisidang pula di sanggah.
14. gedeg 'marah' : Bli Kadek sebengne angus, mirib ulian gedeg basangne.
15. tendas 'kepala' : I Ketut tunian nimpug tendas cicinge baan batu.
16. nyuh 'kelapa' : Di tegale liu ada nyuh suba wayah.
17. ene 'ini' : Ene mula pragina ane paling bauda.
18. ento 'itu' : Ane ngajahin di sekolah, ento madan guru.
19. aba 'bawa' : Yen cai lakar mulih, ingetang aba laware.
20. idih 'minta' : Wayan ngelah uyah? Idih abedik lakar anggon nyangin jukut.

c. Basa Kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket
utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
1. pantet 'makan' : Mantet dogenan gaen ibane, sing ja seleg magae.
2. tidik 'makan' : Apa kar tidik nyai kemu? nganten ka umah jelema lacur.
3. segseg 'makan' : To suba segseg telahang, pang kanti puntedan batukayane.
4. bangka 'mati' : Bangka iba jani, wake sing peduli teken cai.
5. cai/ci 'kamu' : Cai jelema jele goba jele hati.
6. Cang 'saya' : Cang orahang ci jejeh? da mangid bungute mapeta nah.
7. mamelud 'tidur' : Bangunang iban caine, pragat mamelud dogen.
8. Iba 'kamu' : Leak iba, dadi wake dengenga?
9. nani 'kamu' : Nyebak bungut nanine dini, magedi nani ling jumah kolone.
10. sin keleng (umpatan tabu), dll.
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )

Imba pangeter baos:

Pangenter baos Wanti Warsa Sekolah

Inggih titiang nunas uratian majeng ring ida dane sareng sami, riantukan acara
perpisahan sekolah jagi kekawitin
Pinih rihin ngiring iraga sareng sami ngaturang ngastiti bakti majeng ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, sangkaning antuk pasuecan Ida iraga prasida mapupul iriki, tur
ngemolihang kerahayuan lan kerahajengan. Malarapan antuk ngucarang pengastunkara.
Om Swastyastu

• Sane murdayang titiang bapak kepala sekolah SMA Negeri 1 Bangli


• Sane mustikayang titiang Wakil kepala sekolah SMA Negeri 1 Bangli
• Taler pare guru-guru lan Pegawe SMA Negeri 1 Bangli sane suksmayang titiang
• Lan pare undangan sane sampun prasida rauh taler para siswa sane banget tresnain
titiang.
Rumasa garjita pisan manah titiang riantukan mangkin ring rahina Soma tanggal masehi 5
Juni 2012 jagi kemargiang acara perpisahan sekolah sane jagi kekawitin. Tetujon
kawentenan acara puniki, inggih punika:
- Pelepasan para siswa-siswi kelas XII SMA Negeri 1 Bangli
- Mangda ngerumaketan rasa menyama keluara ageng SMA Negeri 1 Bangli
Ngenenin indik dudonan acara inggih punika sekadi ring sor:
1. Pemabah atur sane sampun memargi
2. Penguacenan doa
3. Nembangang tembang Indonesia Raya
4. Sambrama wacana saking Bapak kepala sekolah SMA Negeri 1 Bangli
5. Sambrama wacana saking wakil kelas 3.
6. Igel-igelan tari sekar jagat
7. Karaoke
8. Nembangang tembang perpisahan
9. Acara sane pinih untat inggih punika pemuput

• Inggih sumangdenya nenten sami nelasang galah. Sane mangkin acara jagi kelanturang
antuk pengwacenan doa, titiang nunas majeng ring ida dane mangda ngadeg ring ajebos.
Majeng ring sang sane kajudi inggih durusang.
• Ida dane sareng sami,titiang nunas sampunang dumun malinggih. Sane mangkin acara
pacang kelanturang antuk nembangang tembang Indonesia Raya sareng sami. Majeng
ring sang sane kajudi inggih durusang.
• Majeng ring ida dane sareng sami, inggih durusang malinggih. Nglantur ring acara
selanturnyane, inggih punika sambrama wacana olih Bapak Kepala Sekolah SMA Negeri
1 Bangli. Majeng ring Bapak Kepala Sekolah inggih durusang.
• Iwau sambrama wacana saking bapak sekolah. Sane mangkin kelanturang sambrama
wacana saking wakil kelas XII. Mejeng ring wakil kelas XII, inggih durusang.
• Inggih sane mangkin kelanturang antuk acara hiburan. Hiburan igel-igelan tari sekar
jagat.
• Iwau hiburan igel-igelan, ngelantur hiburan karaoke tembang Bali sane majudul
Taksu. Sane kajudi inggih durusang.
• Acara hiburan sampun kemargiang. Acara selanturnyane nembangang tembang
perpisahan sareng sami. Majeng ring ida dane sareng sami titiang nunas mangda ngadeg
ring ajebos. Inggih durusang.
• Inggih ida dane sareng sami durusang malinggih. Acara selanturnyane acara pinih
untat inggih punika pamuput.
Inggih wantah asapunika dudonan acara sane prasida aturang titiang. Titiang aturang
suksma, majeng ring ida dane sane sampun prasida rauh ring acara puniki.Yening wenten
atur titiang sane nenten manut ring kayun, titiang nunas geng rena sinampura. Maka
panguntat puputang titiang antuk parama santih.
Om Santih, Santih, Santih Om.

Niki Conto video : https://m.youtobe.com/watch?v=u2Ek8cLtjCc

https://www.youtube.com/watch?v=mBC8MqUDFL8

https://www.youtube.com/watch?v=3MPO1s-vOHo

Anda mungkin juga menyukai