BAB I
SAMBRAMA WACANA
&
Ugrawakia
Kasusun olih:
Kompetensi Inti (KI)
KI.4. Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan
pengembangan pengetahuan bahasa dan sastra Bali secara mandiri, dan mampu
menggunakan metode sesuai kaidah keilmuan
KD. 3.1 Menganalisis struktur dan kaidah wacana non sastra, sambrama wacana dan laporan
berbagai kegiatan secara lisan dan tulis
4.1 Memproduksi teks sambrama wacana dan laporan berbagai kegiatan secara lisan
maupun tulisan
sambrama wacana
A . Piteges
Sambrama wacana puniki yening kabaos antuk Basa Indonesia pateh sakadi kata
sambutan.
Sambrama wacana puniki kasobiahang utawi kawedar olih penyeledii (perwakilan)
saking sang sane madue pailen upacara/parikrama. Mangdane para uleman prasida
uning indik daging miwah tatujon pailen upacara/parikramane punika kalaksanayang.
Kawagedan mabasa Bali, patut kasungkemin pinaka yowana Bali, napi malih
ritatkalaning mababaosan ring ajeng krama akeh, mangda sida kasengguh waged mabaos.
Ring ajeng anake sane makeh, maktayang sambrama wacana mangdane becik patut
nguratiang pah-pahan skadi ring sor puniki:
Ring sajeroning mababaosan utawi ngamiletin taler ngamargiang seni retorika, inggian
masambrama wacana, mapidarta, madharma wacana, muah sane tiosan, sami patut sida uning
tata titi mababaosan, mangdane napi sane atur uningayang prasida katrima olih sang sane
mirengang skadi patut. Ring sor puniki pah-pahan sor singgih basa Bali.
Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng
pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan
pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang
istilahkapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane
mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring
pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika
wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya
ja kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah
perangan basa punika kawaliang sakadi wedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa
singgih
1. BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang utawi nyinggihang ri kala matur – matur
majeng ring sane kabaos :
1) I Triwangsa (Brahman)
2) Sang ngamong jagat/ mapangkat
3) Atiti sane sane durung wauh utawi derengt ka uningin.
B. BASA SOR
Basa sor, inggih punika basa sane kaangen mabebaosan marep ring sang sane kebaos :
1) Wangsa andapan
2) Sesamen wangsa jaba
3) Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyeganutawi marebat.
2. BASA SOR
a. Basa Kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados
kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados
anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami :
cening mara teka ?
Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa
nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning pagubungan.
I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane
wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?)
ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.
Conto – conto :
Kruna kasamen :
icang ( saya )
nasi ( nasi ) kema ( ke sana )
mai ( mari ) madaar ( makan )
pules ( tidur ) singgah ( mampir )
b. Basa Mider
Ingih punika basa sane pangrasan nyane nenten singgih utawi kasar, nanging basa
punika ka anggen nyinggihang sang sane patut singgihang, tur wangsa
andapan (jaba/kawula) lan anak sane dereng kenal
Contohnya:
1. gulem 'mendung' (Gulemé nyansan tebel ring langité tegeh).
2. kaang 'karang' (Ring segara makéh wénten kaang, tongos mengkeb béné ané cenik-
cenik).
3. kambing 'kambing' (Reraman titiangé sané miara kambingé).
4. ngejer 'gemetar' (Preraganidané kantos ngejer duké sabehan ring margi).
5. kija 'kemana' (I Ratu mangkin jagi lunga kija?).
6. dija 'dimana' (Dija wénten balih-balihan dibi sandé?).
7. bunter 'bulat' (Pulung-pulung punika kirangan bunter).
8. gilik 'bulat panjang' (Kantos gilik katik jatahé antuk ida ngerotin).
9. nyongkok 'jongkok' (Ida Peranda nyongkok ring bataran gedongé).
10. ngepung 'mengejar' (Ida kantun ngepung ayam).
11. tembok 'tembok' (Tembok gedong idané kantun macét).
12. payuk 'periuk' (Sira ngambil payuké ring pwaregan?).
13. bulu 'bulu' (Duagung Gde ngarsayang bulun ayam).
14. manas 'nanas', kangkung, bluluk 'kolang-kaling' (Ida Duagung Biang ka pasar
numbas manas, kangkung, lan bluluk).
15. ender 'kejar', katanjung 'tersandung' (Gung Alit cokornyané katanjung daweg
ngender layangan ring alun-alun) dst.
d. Basa Andap
Kata andap adalah yang memiliki nilai rasa bahasa biasa, tidak kasar, dan juga tidak
halus. Apabila rasa bahasa kata andap dipertentangkan dengan rasa bahasa kata alus, maka
rasa bahasa kata andap adalah dalam tinggkatan rasa bahasa rendah. Kata andap digunakan
dalam berbicara antar seseorang yang telah akrab, yang bersifat kekeluargaan antara sesama
wangsa, dan juga apabila golongan atas berbicara dengan golongan bawah. Kata andap juga
disebut dengan istilah kata kasar sopan atau kata lepas hormat (Suasta: 34).
Contohnya:
1. apa : Apa aliha I Nyoman mameteng di teba?
2. suba 'sudah' : Bapa jani suba maan meli uyah.
3. pipis 'uang' : Meme ngelah pipis duang tali rupiah.
4. baas 'beras' : Ene baas ane adepa di warung.
5. tonden 'belum' : Dugas dibi tiang tonden maan singgah ka Denpasar.
6. kedis 'burung' : Kedis ane di gedonge belina di peken Satria kin I Bapa.
7. batis 'kaki' : Batis I Kadeke katanjung di puan di kayehan.
8. bok 'rambut' : Gung Joni mabok gempel.
9. bedak 'haus' : Bibihe bedak sajan uli tuni.
10. lima 'tangan' : Limane matatu dugase ngarit dibi.
11. panak 'anak' : Men Dana ngelah panak dadua.
12. nasi : Dija I Made meli nasi?
13. pula 'tanam' : Bunga sandate kisidang pula di sanggah.
14. gedeg 'marah' : Bli Kadek sebengne angus, mirib ulian gedeg basangne.
15. tendas 'kepala' : I Ketut tunian nimpug tendas cicinge baan batu.
16. nyuh 'kelapa' : Di tegale liu ada nyuh suba wayah.
17. ene 'ini' : Ene mula pragina ane paling bauda.
18. ento 'itu' : Ane ngajahin di sekolah, ento madan guru.
19. aba 'bawa' : Yen cai lakar mulih, ingetang aba laware.
20. idih 'minta' : Wayan ngelah uyah? Idih abedik lakar anggon nyangin jukut.
c. Basa Kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket
utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
1. pantet 'makan' : Mantet dogenan gaen ibane, sing ja seleg magae.
2. tidik 'makan' : Apa kar tidik nyai kemu? nganten ka umah jelema lacur.
3. segseg 'makan' : To suba segseg telahang, pang kanti puntedan batukayane.
4. bangka 'mati' : Bangka iba jani, wake sing peduli teken cai.
5. cai/ci 'kamu' : Cai jelema jele goba jele hati.
6. Cang 'saya' : Cang orahang ci jejeh? da mangid bungute mapeta nah.
7. mamelud 'tidur' : Bangunang iban caine, pragat mamelud dogen.
8. Iba 'kamu' : Leak iba, dadi wake dengenga?
9. nani 'kamu' : Nyebak bungut nanine dini, magedi nani ling jumah kolone.
10. sin keleng (umpatan tabu), dll.
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )
Imba (conto):
OM SWASTYASTU,
Suksma aturang titiang majeng ring pangenter acara antuk galah sane kapaica ring
titiang. Sadurung titiang ngelanturang matur, ngiring pinih ajeng iraga sareng sami nunas ica
majeng ring Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Maha Esa, duaning sangkaning pasuecan
Ida prasida iraga masadu ajeng ring galahe sane becik puniki.
Ring rahina sane mangkin, 17 Agustus 2017 kelaksanayang acara peringatan HUT
Kemerdekaan Republik Indonesia sane kaping 72, dumogi sangkaning acara peringatan
puniki prasida raris semangat patriotik pahlawan kemerdekaan katulad olih iraga sareng sami.
Acara peringatan puniki madue kasuksman sane becik pisan inggih punika mawit acara
peringatan punika iraga prasida pacang uning tur eling ring jasa para pahlawane punika.
yening sampun setata eling ring jasa pahlawane, pastika sampun iraga nenten ngusak gumi
Indonesiane puniki.
Ida dane sareng sami taler dewek titang patutnyane setata miara panegara Indonesia
sane sampun merdeka puniki antuk ngemargiang wewangunan. Wewangunan fisik lan mental
spiritual mangda sida raris meparilaksana sane becik. Titiang lan sisia sareng sami lakar seleg
melajah lan polih pikaryan sane patut. Yening sampun iraga prasida ngemargiang
wewangunan punika, pastika sampun arwah para pejuang kemerdekaan ngemolihang napi
sane sampun dados pengapti para pejuang punika.
Inggih Ida dane sane wangiang titiang, wantah asapunika presida antuk titiang mebaos
indik acarane puniki. yen wenten atur titiang sane nenten mungguh ring pakayunan, titiang
nunas geng rena pengampura. Sineb titiang antuk parama santi
https://www.youtube.com/watch?v=e68rXkrIXyM
https://www.youtube.com/watch?v=3WIFcZaR4Zk
A . Piteges
Ring sajeroning parikrama utawi acara sane mangkin akeh sampun sane nganggen
ugrawakia ring sajeroning pailen acara punika. Ring Basa Indonesia ugrawakia pateh sekadi
presenter/MC.
Ugrawakia inggih punika : seni mababaosan ring ajeng krama akeh sane madue tatujon
ngenter babaosan utawi ngenterang dudonan acara mangdane acarane punika sida mamargi
becik tur labda karya sidaning don.
3. Pamuput (penutup)
➢ Nyutetang daging babaosan (kesimpulan)
➢ Nunas pangampura (minta maaf jika ada kesalahan kata)
➢ Salam pamuput (parama santi)
C . Tata Cara Maktayang
ugrawakia
Taler ring sajeroning dados ugrawakia ring sajeroning upacara utawi parikrama, patut
pisan nguratiang ring sor puniki, duaning iraga selaku ugrawakia pacang kaarsayang olih para
uleman makasami, minakadi:
Imba: https://youtu.be/lL9XSo1Pv8M
Contoh ugrawakia radio :
1. https://www.instagram.com/tv/CfvqAmNBSW_/?igshid=MDJmNzVkMjY=
2. https://www.instagram.com/tv/Cfsl47bBTYr/?igshid=YmMyMTA2M2Y=
Ring sajeroning mababaosan utawi ngamiletin taler ngamargiang seni retorika, inggian
masambrama wacana, mapidarta, madharma wacana, muah sane tiosan, sami patut sida uning
tata titi mababaosan, mangdane napi sane atur uningayang prasida katrima olih sang sane
mirengang skadi patut. Ring sor puniki pah-pahan sor singgih basa Bali.
Yening selehin perangan undag – undagan sor singgih basa inucap ring ajeng
pakantenannya mabina – binayan, sakewanten penerapanipun yening sampun mabebaosan
pateh kemaon.
Ring sajeroning Majalah Widya Pustaka kaca 19 – 26 taun 1984 kabaosang
istilahkapara punika tan anut, santukan kapara madue arti lumbrah utawi ketah. Basa sane
mangge mangkin taler kabaosang ngarangkus rauhing basa alus.
Sapunika taler ring buleleng lumbrah maosang basa sane mangge mabebaosan ring
pagubungan utawi kulawarga jaba saraina – raina boya ja kabaosang basa kasar. Punika
wantah marupa basa kasamen utawi basa kapara, sane wirasanipun boya ja alus taler boya
ja kasar.
Saantukan asapunika kaananipun, pangaptin titiang mangda sami – sami ngenen, istilah
perangan basa punika kawaliang sakadi wedipun, inggih punika : Basa sor rauhing Basa
singgih
1. BASA SINGGIH
Basa singgih inggih punika basa sane kanggen nyungjungang utawi nyinggihang ri kala matur – matur
majeng ring sane kabaos :
1) I Triwangsa (Brahman)
2) Sang ngamong jagat/ mapangkat
3) Atiti sane sane durung wauh utawi derengt ka uningin.
B. BASA SOR
Basa sor, inggih punika basa sane kaangen mabebaosan marep ring sang sane kebaos :
1) Wangsa andapan
2) Sesamen wangsa jaba
3) Pasawitran sane luket utawi ri kala maiyeganutawi marebat.
2. BASA SOR
a. Basa Kasamen/ kapara.
Kasamen, kruna lingganipun saking sami, polih panganter ka rauhin pangiring an dados
kasamian, kasandiang dados kasamen. Dados basa kasamen artinipun basa sor sane dados
anggen sareng sami saha wirasanipun tan ja nyinggihang maliha tan ja ngandapang, upami :
cening mara teka ?
Lengkara puniki sami – sami dados nganggen sajeroning mabebaosan. I Triwangsa
nganggen asapunika taler I Jaba dados nganggen.
upami :
1).Sasamen jaba :
Rikala mabebaosan marep ring paturu jaba sajeroning pagubungan.
I Bapa ngomong," Cening mara teka ?"
I Cening masaut," Icang mara teka Bapa".
2).I Triwangsa
Ri kala mabebaosan marep ring Jaba.
Ida Pranda ngadika," Cening mara teka ?"
I Cening matur," Titiang wau Ratu Pranda".
Lengkara : "Cening mara teka" ring buleleng lumbrah kawastanin basa kapara, sane
wirasanipun krasayang tan ja alus maliha tan ja kasar. Saantukan wenten sane tan cupu (?)
ring istilah kapara, punika awinan gentosin titiang antuk istilah kasamen.
Conto – conto :
Kruna kasamen :
icang ( saya )
nasi ( nasi ) kema ( ke sana )
mai ( mari ) madaar ( makan )
pules ( tidur ) singgah ( mampir )
b. Basa Mider
Ingih punika basa sane pangrasan nyane nenten singgih utawi kasar, nanging basa
punika ka anggen nyinggihang sang sane patut singgihang, tur wangsa
andapan (jaba/kawula) lan anak sane dereng kenal
Contohnya:
1. gulem 'mendung' (Gulemé nyansan tebel ring langité tegeh).
2. kaang 'karang' (Ring segara makéh wénten kaang, tongos mengkeb béné ané cenik-
cenik).
3. kambing 'kambing' (Reraman titiangé sané miara kambingé).
4. ngejer 'gemetar' (Preraganidané kantos ngejer duké sabehan ring margi).
5. kija 'kemana' (I Ratu mangkin jagi lunga kija?).
6. dija 'dimana' (Dija wénten balih-balihan dibi sandé?).
7. bunter 'bulat' (Pulung-pulung punika kirangan bunter).
8. gilik 'bulat panjang' (Kantos gilik katik jatahé antuk ida ngerotin).
9. nyongkok 'jongkok' (Ida Peranda nyongkok ring bataran gedongé).
10. ngepung 'mengejar' (Ida kantun ngepung ayam).
11. tembok 'tembok' (Tembok gedong idané kantun macét).
12. payuk 'periuk' (Sira ngambil payuké ring pwaregan?).
13. bulu 'bulu' (Duagung Gde ngarsayang bulun ayam).
14. manas 'nanas', kangkung, bluluk 'kolang-kaling' (Ida Duagung Biang ka pasar
numbas manas, kangkung, lan bluluk).
15. ender 'kejar', katanjung 'tersandung' (Gung Alit cokornyané katanjung daweg
ngender layangan ring alun-alun) dst.
d. Basa Andap
Kata andap adalah yang memiliki nilai rasa bahasa biasa, tidak kasar, dan juga tidak
halus. Apabila rasa bahasa kata andap dipertentangkan dengan rasa bahasa kata alus, maka
rasa bahasa kata andap adalah dalam tinggkatan rasa bahasa rendah. Kata andap digunakan
dalam berbicara antar seseorang yang telah akrab, yang bersifat kekeluargaan antara sesama
wangsa, dan juga apabila golongan atas berbicara dengan golongan bawah. Kata andap juga
disebut dengan istilah kata kasar sopan atau kata lepas hormat (Suasta: 34).
Contohnya:
1. apa : Apa aliha I Nyoman mameteng di teba?
2. suba 'sudah' : Bapa jani suba maan meli uyah.
3. pipis 'uang' : Meme ngelah pipis duang tali rupiah.
4. baas 'beras' : Ene baas ane adepa di warung.
5. tonden 'belum' : Dugas dibi tiang tonden maan singgah ka Denpasar.
6. kedis 'burung' : Kedis ane di gedonge belina di peken Satria kin I Bapa.
7. batis 'kaki' : Batis I Kadeke katanjung di puan di kayehan.
8. bok 'rambut' : Gung Joni mabok gempel.
9. bedak 'haus' : Bibihe bedak sajan uli tuni.
10. lima 'tangan' : Limane matatu dugase ngarit dibi.
11. panak 'anak' : Men Dana ngelah panak dadua.
12. nasi : Dija I Made meli nasi?
13. pula 'tanam' : Bunga sandate kisidang pula di sanggah.
14. gedeg 'marah' : Bli Kadek sebengne angus, mirib ulian gedeg basangne.
15. tendas 'kepala' : I Ketut tunian nimpug tendas cicinge baan batu.
16. nyuh 'kelapa' : Di tegale liu ada nyuh suba wayah.
17. ene 'ini' : Ene mula pragina ane paling bauda.
18. ento 'itu' : Ane ngajahin di sekolah, ento madan guru.
19. aba 'bawa' : Yen cai lakar mulih, ingetang aba laware.
20. idih 'minta' : Wayan ngelah uyah? Idih abedik lakar anggon nyangin jukut.
c. Basa Kasar
Basa kasar puniki taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane luket
utawi ri kala maiyegan. Kruna _ kruna sane mange, upami :
1. pantet 'makan' : Mantet dogenan gaen ibane, sing ja seleg magae.
2. tidik 'makan' : Apa kar tidik nyai kemu? nganten ka umah jelema lacur.
3. segseg 'makan' : To suba segseg telahang, pang kanti puntedan batukayane.
4. bangka 'mati' : Bangka iba jani, wake sing peduli teken cai.
5. cai/ci 'kamu' : Cai jelema jele goba jele hati.
6. Cang 'saya' : Cang orahang ci jejeh? da mangid bungute mapeta nah.
7. mamelud 'tidur' : Bangunang iban caine, pragat mamelud dogen.
8. Iba 'kamu' : Leak iba, dadi wake dengenga?
9. nani 'kamu' : Nyebak bungut nanine dini, magedi nani ling jumah kolone.
10. sin keleng (umpatan tabu), dll.
leklek ( daar, makan )
cicing (cicing, anjing )
nani ( cai, kamu lelaki )
tidik ( daar, makan )
bangka ( mati )
beler ( kual, kurang ajar )
ibe ( cai, kue, kamu )
siga ( nyai, kamu wanita )
medem ( pules, tidur )
Inggih titiang nunas uratian majeng ring ida dane sareng sami, riantukan acara
perpisahan sekolah jagi kekawitin
Pinih rihin ngiring iraga sareng sami ngaturang ngastiti bakti majeng ring Ida Sang
Hyang Widhi Wasa, sangkaning antuk pasuecan Ida iraga prasida mapupul iriki, tur
ngemolihang kerahayuan lan kerahajengan. Malarapan antuk ngucarang pengastunkara.
Om Swastyastu
• Inggih sumangdenya nenten sami nelasang galah. Sane mangkin acara jagi kelanturang
antuk pengwacenan doa, titiang nunas majeng ring ida dane mangda ngadeg ring ajebos.
Majeng ring sang sane kajudi inggih durusang.
• Ida dane sareng sami,titiang nunas sampunang dumun malinggih. Sane mangkin acara
pacang kelanturang antuk nembangang tembang Indonesia Raya sareng sami. Majeng
ring sang sane kajudi inggih durusang.
• Majeng ring ida dane sareng sami, inggih durusang malinggih. Nglantur ring acara
selanturnyane, inggih punika sambrama wacana olih Bapak Kepala Sekolah SMA Negeri
1 Bangli. Majeng ring Bapak Kepala Sekolah inggih durusang.
• Iwau sambrama wacana saking bapak sekolah. Sane mangkin kelanturang sambrama
wacana saking wakil kelas XII. Mejeng ring wakil kelas XII, inggih durusang.
• Inggih sane mangkin kelanturang antuk acara hiburan. Hiburan igel-igelan tari sekar
jagat.
• Iwau hiburan igel-igelan, ngelantur hiburan karaoke tembang Bali sane majudul
Taksu. Sane kajudi inggih durusang.
• Acara hiburan sampun kemargiang. Acara selanturnyane nembangang tembang
perpisahan sareng sami. Majeng ring ida dane sareng sami titiang nunas mangda ngadeg
ring ajebos. Inggih durusang.
• Inggih ida dane sareng sami durusang malinggih. Acara selanturnyane acara pinih
untat inggih punika pamuput.
Inggih wantah asapunika dudonan acara sane prasida aturang titiang. Titiang aturang
suksma, majeng ring ida dane sane sampun prasida rauh ring acara puniki.Yening wenten
atur titiang sane nenten manut ring kayun, titiang nunas geng rena sinampura. Maka
panguntat puputang titiang antuk parama santih.
Om Santih, Santih, Santih Om.
https://www.youtube.com/watch?v=mBC8MqUDFL8
https://www.youtube.com/watch?v=3MPO1s-vOHo