Anda di halaman 1dari 8

>v[bli>

BAHAN AJAR MATERI


ANGAH UNGGUH BASA BALI
PROGRAM KEAHLIAN TO
FASE E

Penulis
I NYOMAN JUNI SUGIARTA, S.Pd
2022
A. Pendahuluan
1. Deskripsi singkat
Ring sajeroning peplajahan basa Bali, mabebaosan Bali mapaiketan sareng tata cara
rikalaning mabaosan sareng jadma tiosan. Punapi iraga prasida uning indik soroh
anggah ungguih basa Bali. Mangda tatas uning ngeninin indik soroh anggah ungguh
kruna basa Bali.

2. Relevansi
Materi ajar anggah ungguh basa Bali punika pacang ngicenin sisia indik napi punika
anggah ungguh basa Bali, soroh-soroh anggah ungguh basa Bali, miwah soroh anggah
ungguh kruna basa Bali.

3. Panduan Belajar
Mangda prasida ngresepang daging materi anggah ungguh basa Bali puniki, patut
uratiang piteket-piteket ring sor puniki:
a. Telebang ngwacen materi anggah ungguh basa Bali puniki mangda ngantos tatas
puput sinamian.
b. Rereh unteng-unteng bebaosan miwah selehin napi tetujon melajahin anggah
ungguh basa Bali puniki.
c. Wewehin antuk ngrereh malih wewacenan lian sane anut ring anggah ungguh basa
Bali mangda wenten anggen tetimbangan.
d. Nyawisin pitaken sane wenten ring sarga pinih ungkur.

B. Inti
1. Capaian pembelajaran

Di akhir fase E, peserta didik mampu mengevaluasi dan mengkreasi informasi berupa
gagasan, pikiran, perasaan, pandangan, arahan atau pesan yang akurat dari menyimak berbagai
wacana sastra dan non sastra dalam bentuk monolog, dialog, dan gelar wicara.

2. Sub Capaian Pembelajaran


Memahami pengertian anggah ungguh basa Bali, memahami jenis-jenis anggah
ungguh basa Bali, dan memahami jenis-jenis anggah ungguh kruna basa Bali sesuai yang
sudah didengar melalui video.
3. Pembelajaran Berbasis Masalah (Problem based learning)
Ring materi anggah ungguh basa Bali, pikobet sane kakeniang inggih punika:
a. Sisia kirang uning indik soroh-soroh anggah ungguh basa Bali.
b. Sisia kirang uning indik soroh-soroh anggah ungguh kruna basa Bali.
c. Sisia nenten waged nyurat teks dialog sane patut.

Mawit saking pikobet punika, pacang katur imba-imba teks dialog,


durusang alit-alite makarya kelompok, miwah cawis pitaken-pitaken ring sor puniki:
1. Napi sane dados unteng/tema ring dialog punika?
2. Sapa sira kemanten sane mabaosan ring dialog punika?
3. Napi kemanten kruna-kruna sane munggah ring dialog punika?
4. Indayang suratang malih daging dialog punika manut napi sane sampun karesepang!

4. Imba (contoh) dialog mabasa Bali.

Customer service : Om Swastyastu, Rahajeng Siang Ibu? Sapunapi, wenten sane prasida
tityang wantu?
Pelanggan : Om Swastyastu, niki tyang jagi menahin mobil tyange.
Customer service : Inggih Ibu, durusang Ibu nagingin formulir puniki.
Pelanggan : Inggih. (Sawetara 5 menit). Niki Buk. (sinambi nyuserahang formulir).
Customer service : Sinampura Ibu, dados tityang nyingakin KTP Ibu?
Pelanggan : Dados, (sinambi nyuserahang KTP) niki KTP tityange.
Customer service : Suksma ibu, durusang irika malinggih ngantosang nggih?
Pelanggan : Inggih.
Customer service : Ibu, iwawu sampun kacingakin lan kaecek sareng montire mobil Ibu.
Ampas rem ckram ring arep sampun telas, nika ngranayang wenten suara ten becik Buk.
Pelanggan : Oooww kenten nggih? Pantesan nrudut waktu tyang mareren, padahal ampun
tyang ngenjek rem. Ganti manten nggih Buk?
Customer service : Inggih Ibu.
Pelanggan : Buk malih jebos langsung umbah mobil tyange nggih?
Customer service : Inggih Ibu.
Customer service : (sawetara 1 jam) Ibu, niki notanyane, mobil Ibu sampun kaparkir ring
ajeng.
Pelanggan : Kuda tyang nawur?
Customer service : Ajin ampas rem cakram nika satak seket tali sareng ongkos ngumbah nika
seket tali, dadosnyane samian telung ngatus tali Ibu.
Pelanggan : Inggih (sinambi ngenjuhang jinah) niki jinahe.
Customer servise : Suksma Ibu, Suksma sampun nganggen jasa service ring bengkel Tityange.
Dumogi kenak rahayu Ibu.
Pelanggan : Inggih, Suksma mawali.

Anggah-Ungguhing Basa Bali

Basa Bali inggih punika wantah


silih sinunggil basa daerah ring panegara
Indonesia sane kapiara olih krama Baline.
Basa bali punika madue tingkatan-
tingkatan, nika sane ketah kabaos anggah
ungguh basa Bali.Wenten sane wirasa
basane singgih lan sor.

Kawentenan anggah ungguhing basa Bali puniki santukan wenten pabinayan linggih
utawi status sosial karma ring Bali. Pabinayan puniki kakepah dados kalih inggih punika :
1. Linggih/status sosial ranah tradisional.
2. Linggih/status sosial ranah modern.
Ring ranah tradisional wenten wangsa Tri Wangsa sane kasengguhwong singgih mina
kadi ; Brahmana, ksatria, miwah wesia lan Wangsa Sudra sane kasengguh wong sor.
Ring ranah modern sane kasengguh wong singgih inggian punika para manggala
pamerintah, majikan, meneger, miwah sane lianan. Sane kasengguh wong sor inggian punika
pegawai, pembantu, miwah sane lianan.

ANGGAH UNGGUH BASA BALI

A. Basa Singgih

Basa singgih inggih punika, basa Bali sane wirasane alus, kaanggen mabaosan sareng
sang sane patut singgihang.

1. Basa Alus Singgih (Asi)

Basa alus singgih maangge ri tatkala matur atur majeng ring wangs sane tegehan
utawi ring jadma sane patut jungjungan/singgihang. Lengkara-lengkara sane kaanggen
mabebaosan punika marupa kruna-kruna sane sampun kaanutang, umpami: Seda (mati,
wafat), mantuk (mulih, pulang) ,ngandika (ngomong, berkata), ngaksi (melihat), mireng
(mendengar), ida (ia, beliau), wikan (pandai), parab (nama), gria (rumah), ngrayunang
(makan), msl.

2. Basa Alus Sor (Aso)


Basa alus sor mangge ngandapang raga ri kala matur-atur ring wangsa sane tegehan
utawi sane patut singgihang. Kruna-kruna sane mangge matur-atur marupa kruna-kruna
sane alus sor, upami: Padem (mati), budal (pulang), matur (ngomong, berkata), ngatnang
(melihat), miragi (mendengar), ipun ( ia, dia), tambet (bodoh), wasta (nama), pacanggahan
(rumah), nglungsur (makan), msl.
3. Basa Alus Madia
Basa alus madia marupa basa Bali alus sane wirasan ipun tengah-tengah, dados
mangge marep ring wangsa tegehan, sesamen triwangsa miwah wangsa andapan sane
patut jungjungang (hormati), upami: Tiang, wit saking titiang (saya). Nika, wit saking
punika (itu). Napi, wit saking punapi (apa). Sira, wit aking sapasira (siapa). Mariki (ke
mari). Niki, wit saking puniki (ini), Ten, wit saking nenten (tidak). Ampun, wit saking
sampun (sudah). Sirep (tidur). Margi (jalan, mari). Ajeng (makan), msl.

4. Basa Alus Mider (Ami)


Basa alus mider marupa basa alus sane ngiras kagunanipun ri kala mabebaosan
marep ring wangsa sane tegehan utawi ring wangsa andapan sane patut jungjungang,
upami; Rauh (datang), Kanin (luka), Mamargi (berjalan), Lali (lupa), Jinah (uang), Gelis
(cepat), Raris (lalu), Ayam ( ayam), Puput (selesai), Alit (kecil), msl.

B. Basa Sor

Basa Bali sane wirasane andap utawi nenten alus, biasanyane kaanggen
mabaosan sareng sawitra sane sampun luket miwah sareng sameton ring jero soang-
soang.

1. Basa Kesamen
Kasamen, kruna lingganipun saking ”sami”, polih pengater ka rauhing pengiring an
dados kasamian, kasandiang dados kasamen. Lengkara puniki sami-sami dados nganggen
sajeroning mabebaosan. I Triwangsa dados nganggen, asapunika taler I Jaba dados
ngucapang. Umpami: Gedeg (= marah), Nasi (= nasi), Mai (= mari), Madaar (= makan), Mata
(= mata), Pules (= tidur), Icang (= saya), Kema (= ke sana), Singgah (= mampir), Baas (=
beras), msl.

2. Basa Kasar (B.k)


Basa kasar punika taler marupa basa sor, sane katibakang marep ring pasawitran sane
luket utawi rikala maiyegan. Kruna-kruna sane mangge, umpani: leklek (= daar, makan),
mamelud (= pules, tidur), cicing (= cicing, anjing), nani (= cai, kamu lelaki), tidik (= daar,
makan), bangka (= mati, mati), beler (= kual, kurang ajar), iba (= cai, kue, kamu), siga (=
nyai, kamu wanita), medem (= pules, tidur), msl.
ANGGAH UNGGUH KRUNA BASA BALI

Ri sajeroning mlajahin anggah ungguhing basa, patut naler katincapang antuk


nelebin kruna sane dados cihna ri kala mabaosan. Anggah ungguhing kruna puniki pacang
nyihnayang kawagedan ri kala mabebaosan nganutin anggah unguhing basa. Yening
sampun uning anggah ungguhing kruna, sinah pacang dangan ri kala mabaosan nganutin
anggah ungguhing basa.

A. KRUNA ALUS
Kruna alus inggih punika wentuk kruna sane kaanggen nganutin bakti ri tatkala
mabebaosan. Manut rasa basanyane kruna alus kabinayang dados patpat, minakadi;
1. Kruna Alus Madia.
Kruna alus madia ngranjing ring kruna alus sane tengahan, nenten kabaos kasar
lan nenten kabaos alus.
Umpami ; [Sampun] dados [ampun], [Nenten] dados [ten], [Sapasira] dados [sira] msl.

2. Kruna Alus Mider.


Kruna Alus mider inggih punika kruna sane madue nilai rasa bakti sane kaanggen
yening mabebaosan sareng jadma ring wangsa sor lan wangsa luhuran.
Upami : Memargi, Rauh, Ageng, Eling, Alit, Lali, Jinah, Ayam, msl.

3. Kruna Alus Sor.


Kruna alus sor inggih punika kruna alus sane madue nilai sifat rasa bakti kaanggen ri
tatkala ngasorang raga ri tatkala mabebaosan sareng jadma saking wangsa sane singgihang.
Upami: Dewek, Piragi, Budal, Manah, Urip, Tunas, Wasta, Padem, msl.

4. Kruna Alus Singgih.


Kruna alus singgih inggih punika kruna alus sane kaanggen ri tatkala mabebaosan sareng
jadma sane luhuran lan patut singgihang.
Upami : Ngandika, Nyumpena, Lebar, Bobot, Makolem, Prabu, Ngrayunang, Munggah, msl.

5. KRUNA MIDER
Kruna mider yening imbangang rasa ring basa kruna alus mider sering
ngawetuang kayun bimbang, saantukan kruna mider ring kruna alus mider makakalih
dados kaanggen ngasorang sang sane patut kasinggihang miwah sang sane patut
kasorang, sakewanten kruna mider nenten madue angun andap.
Upami : Kija, Kepung, Tembok, Meong, Jagur, Bataran, Payuk, Gulem, msl
6. KRUNA ANDAP
Kruna andap sane riin kawastanin kata lepas hormat, sane rasa basanyane andap
yening imbangang ring kruna alus.
Upami; Apa, Lakar, Ia , Pejang, Suba, Pipis, Madaar, Ngidih, msl.

7. KRUNA KASAR
Kruna kasar inggih punika kruna sane lempas sarenng rasa bakti. Kruna kasar
kabaos nenten bakti ri tatkala miyegan utawi mejaguran.
Imbanyane: Cicing, Mamelud, Bangke, Cicing, Beler, Iba, Tidik, Leklek, msl.
Daftar Pustaka

Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa bali. Denpasar:


Sanggar Ayu Suara.
Tim penyususn. 2017. Udiana Sastra. Denpasar: Dinas Pendidikan Provinsi Bali.

Anda mungkin juga menyukai