Penulis
I NYOMAN JUNI SUGIARTA, S.Pd
2022
A. Pendahuluan
1. Deskripsi singkat
Ring sajeroning peplajahan basa Bali, mabebaosan Bali mapaiketan sareng tata cara
rikalaning mabaosan sareng jadma tiosan. Punapi iraga prasida uning indik soroh
anggah ungguih basa Bali. Mangda tatas uning ngeninin indik soroh anggah ungguh
kruna basa Bali.
2. Relevansi
Materi ajar anggah ungguh basa Bali punika pacang ngicenin sisia indik napi punika
anggah ungguh basa Bali, soroh-soroh anggah ungguh basa Bali, miwah soroh anggah
ungguh kruna basa Bali.
3. Panduan Belajar
Mangda prasida ngresepang daging materi anggah ungguh basa Bali puniki, patut
uratiang piteket-piteket ring sor puniki:
a. Telebang ngwacen materi anggah ungguh basa Bali puniki mangda ngantos tatas
puput sinamian.
b. Rereh unteng-unteng bebaosan miwah selehin napi tetujon melajahin anggah
ungguh basa Bali puniki.
c. Wewehin antuk ngrereh malih wewacenan lian sane anut ring anggah ungguh basa
Bali mangda wenten anggen tetimbangan.
d. Nyawisin pitaken sane wenten ring sarga pinih ungkur.
B. Inti
1. Capaian pembelajaran
Di akhir fase E, peserta didik mampu mengevaluasi dan mengkreasi informasi berupa
gagasan, pikiran, perasaan, pandangan, arahan atau pesan yang akurat dari menyimak berbagai
wacana sastra dan non sastra dalam bentuk monolog, dialog, dan gelar wicara.
Customer service : Om Swastyastu, Rahajeng Siang Ibu? Sapunapi, wenten sane prasida
tityang wantu?
Pelanggan : Om Swastyastu, niki tyang jagi menahin mobil tyange.
Customer service : Inggih Ibu, durusang Ibu nagingin formulir puniki.
Pelanggan : Inggih. (Sawetara 5 menit). Niki Buk. (sinambi nyuserahang formulir).
Customer service : Sinampura Ibu, dados tityang nyingakin KTP Ibu?
Pelanggan : Dados, (sinambi nyuserahang KTP) niki KTP tityange.
Customer service : Suksma ibu, durusang irika malinggih ngantosang nggih?
Pelanggan : Inggih.
Customer service : Ibu, iwawu sampun kacingakin lan kaecek sareng montire mobil Ibu.
Ampas rem ckram ring arep sampun telas, nika ngranayang wenten suara ten becik Buk.
Pelanggan : Oooww kenten nggih? Pantesan nrudut waktu tyang mareren, padahal ampun
tyang ngenjek rem. Ganti manten nggih Buk?
Customer service : Inggih Ibu.
Pelanggan : Buk malih jebos langsung umbah mobil tyange nggih?
Customer service : Inggih Ibu.
Customer service : (sawetara 1 jam) Ibu, niki notanyane, mobil Ibu sampun kaparkir ring
ajeng.
Pelanggan : Kuda tyang nawur?
Customer service : Ajin ampas rem cakram nika satak seket tali sareng ongkos ngumbah nika
seket tali, dadosnyane samian telung ngatus tali Ibu.
Pelanggan : Inggih (sinambi ngenjuhang jinah) niki jinahe.
Customer servise : Suksma Ibu, Suksma sampun nganggen jasa service ring bengkel Tityange.
Dumogi kenak rahayu Ibu.
Pelanggan : Inggih, Suksma mawali.
Kawentenan anggah ungguhing basa Bali puniki santukan wenten pabinayan linggih
utawi status sosial karma ring Bali. Pabinayan puniki kakepah dados kalih inggih punika :
1. Linggih/status sosial ranah tradisional.
2. Linggih/status sosial ranah modern.
Ring ranah tradisional wenten wangsa Tri Wangsa sane kasengguhwong singgih mina
kadi ; Brahmana, ksatria, miwah wesia lan Wangsa Sudra sane kasengguh wong sor.
Ring ranah modern sane kasengguh wong singgih inggian punika para manggala
pamerintah, majikan, meneger, miwah sane lianan. Sane kasengguh wong sor inggian punika
pegawai, pembantu, miwah sane lianan.
A. Basa Singgih
Basa singgih inggih punika, basa Bali sane wirasane alus, kaanggen mabaosan sareng
sang sane patut singgihang.
Basa alus singgih maangge ri tatkala matur atur majeng ring wangs sane tegehan
utawi ring jadma sane patut jungjungan/singgihang. Lengkara-lengkara sane kaanggen
mabebaosan punika marupa kruna-kruna sane sampun kaanutang, umpami: Seda (mati,
wafat), mantuk (mulih, pulang) ,ngandika (ngomong, berkata), ngaksi (melihat), mireng
(mendengar), ida (ia, beliau), wikan (pandai), parab (nama), gria (rumah), ngrayunang
(makan), msl.
B. Basa Sor
Basa Bali sane wirasane andap utawi nenten alus, biasanyane kaanggen
mabaosan sareng sawitra sane sampun luket miwah sareng sameton ring jero soang-
soang.
1. Basa Kesamen
Kasamen, kruna lingganipun saking ”sami”, polih pengater ka rauhing pengiring an
dados kasamian, kasandiang dados kasamen. Lengkara puniki sami-sami dados nganggen
sajeroning mabebaosan. I Triwangsa dados nganggen, asapunika taler I Jaba dados
ngucapang. Umpami: Gedeg (= marah), Nasi (= nasi), Mai (= mari), Madaar (= makan), Mata
(= mata), Pules (= tidur), Icang (= saya), Kema (= ke sana), Singgah (= mampir), Baas (=
beras), msl.
A. KRUNA ALUS
Kruna alus inggih punika wentuk kruna sane kaanggen nganutin bakti ri tatkala
mabebaosan. Manut rasa basanyane kruna alus kabinayang dados patpat, minakadi;
1. Kruna Alus Madia.
Kruna alus madia ngranjing ring kruna alus sane tengahan, nenten kabaos kasar
lan nenten kabaos alus.
Umpami ; [Sampun] dados [ampun], [Nenten] dados [ten], [Sapasira] dados [sira] msl.
5. KRUNA MIDER
Kruna mider yening imbangang rasa ring basa kruna alus mider sering
ngawetuang kayun bimbang, saantukan kruna mider ring kruna alus mider makakalih
dados kaanggen ngasorang sang sane patut kasinggihang miwah sang sane patut
kasorang, sakewanten kruna mider nenten madue angun andap.
Upami : Kija, Kepung, Tembok, Meong, Jagur, Bataran, Payuk, Gulem, msl
6. KRUNA ANDAP
Kruna andap sane riin kawastanin kata lepas hormat, sane rasa basanyane andap
yening imbangang ring kruna alus.
Upami; Apa, Lakar, Ia , Pejang, Suba, Pipis, Madaar, Ngidih, msl.
7. KRUNA KASAR
Kruna kasar inggih punika kruna sane lempas sarenng rasa bakti. Kruna kasar
kabaos nenten bakti ri tatkala miyegan utawi mejaguran.
Imbanyane: Cicing, Mamelud, Bangke, Cicing, Beler, Iba, Tidik, Leklek, msl.
Daftar Pustaka