᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas XI
Tim Penyusun
BAB VI
KASUSASTRAAN
Kompeténsi Dasar
3.6 Memahami dan menganalisis
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis jenis karya
sastra beraksara Bali dan ber-
huruf Latin
4.6 Mengabstraksi atau meringkas
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis-jenis karya
sastra
Indikator
3.6.1 Nlatarang indik periodisasi
kasusastraan Bali
3.6.2 Nyarca wangun sastra Bali pur-
wa
3.6.3 Ngepah kasusastraan Bali
3.6.4 Ngrereh cecirén karya sastra
3.6.5 Ngrereh pabinan karya sastra
nganutin jenisnyané
3.6.6 Ngrereh conto utawi imba karya
sastra nganutin periodisasi
4.6.1 Ngringkes periodisasi karya
sastra
Palajahan 1. KASUSASTRAAN BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang indik basa Bali nénten prasida pasahang saking basa, aksara miwah sastra. Ring pan-
gawit alit-alité sampun malajahin indik basa miwah aksara Bali. Sané mangkin ngiring malajahin
indik sastra. Sastra Bali sayuakti makéh pisan kawéntenan ipun. Malarapan sastra punika prasida
biasa miwah aksara Baliné kalestariang. Ritatkala makarya sastra sinah bahasa sané kaanggé saha
kasurat antuk aksara. Kasusastraan Bali yéning selehin antuk kawéntenan ipun, yukti sampun
wénten saking nguni. Wénten sané sujati mabasa Bali, wénten naler sané nganggé basa tiosan sané
karanjingang ring sastra Bali saantukan pamuputnyané sastra miwah basa punika kalestariang ring
Bali. Sadurung nglantur maosang saindik-indik karya sastra Bali punika, indayang cawis pitakén
ring sor!
1. Napi sané kauningin indik kasusastraan Bali?
2. Napi conto kasusastraan Bali?
3. Ring dija prasida manggihin kasusastraan Bali?
4. Napi wigunan kasusastraan Bali?
5. Sira pangawi kasusastraan Bali sane kauningin?
Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Puisi /prosa )
Saking
Kumpulan Drama Ketut Putru
3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian
utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri
Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa
:
• Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengah-
an sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
Kidung Ranggalawe, Kidung Sri Tanjung, Kidung Pamancangah Dalem, Kidung
Amad Muhamad, Kidung Kaki Tua, msl.
• Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
Malat, Wargasari, Alis-alis Ijo, Tantri, msl.
4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kakawian utawi
karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
Kekawin
wøprøtpqêÿ :/- 0 - / - 0 - / 0 0 / ,8,
sumuk¦wtptê§ : /- - - / - 0 - / - 0 / ,8,
Kangen
Cahyan Purnama Kadasa ngalangin akasaning segara ring petengé punika. Jegég ayusakadi
paras Betari Ratih né turun ka mercapada makta bintang macanda ring gumuruh ombak pasisi
Meulaboh, Daérah Istiméwa Acéh.
“Adi, bli rindu pesan kapining Adi.”
Sandia punika, suaran kidung Bramara Ngisep Sari ngumbara saking pangeras suarané ring
pura. Miik dupa lan sekar ngulikubin buana, kija ja paliaté wantah anaké makamben maudeng né
kacingak, makta canang, banten, maciri sampun rahinan ring gumi padésaan.
Paid Tiang
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang selehin daging karya sastra sané kasurat ring kiwa, raris pasangang antuk wewidangan
ipun sané kasurat ring tengen!
Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)
hendradwikayana.files.wordpress.com
Tiang tusing lakar makelid
Krana dini mula tiang ngalih idup
Apaké anaké ngorahang
Entungin tiang aji kuping bongol
Idup tiangé ben ngindang
Ngindeng kema-mai ngalih ané belus
Tusingké nawang?
Apaké ané belus ento?
Cawis tiang padidi
Ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah
Ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindeng kema-mai
Uli bucu kanti ka bucu
Uli semengan nganteg semengan
Kanti sirah tiangé tusing marasa sirah
Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé, di bucun pekené.
Kakripta olih : Ni Made Ari Dwijayanthi
Kakutip saking Pupulan Puisi Bali Modern “Denpasar lan Don Pasar”
1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.
1. Gegendingan
• Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah
2. Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom
pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi :
• Pupuh Dangdang Gula.
• Pupuh Sinom.
• Pupuh Durma.
• Pupuh Pangkur.
• Pupuh Mijil.
• Pupuh Semarandana.
• Pupuh Pucung.
• Pupuh Ginada.
• Pupuh Ginanti.
• Pupuh Maskumambang.
Tembang macapat punika sajeroning kasusastraan prasida kaanggén ngwangun geguritan.
Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk tembang maca-
pat. Upami :
• Geguritan Sampik Ingtai, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari.
• Geguritan Jaya Prana, nganggén tembang macapat ginada kémanten, olih I Ketut
Putra.
• Geguritan Basur, nganggén tembang ginada kémanten, olih Ki Dalang Tangsub.
• Geguritan Sucita miwah Subudi, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida
Bagus Ketut Jelantik.
• Geguritan Tamtam, nganggén tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging.
• Miwah sane lianan.
3. Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi
karangan sané kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung,
miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa:
• Kidung sane nganggén tembang macapat. Basa sane kaanggén marupa basa tengahan
sakéwanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.
2. Kidung Wargasari.
4. Kekawin utawi Tembang Gedé utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sané kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
• Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
• Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
• Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
• Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
• Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
• Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
• Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
• Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Tiosan ring Kekawin wénten taler palawakya. Palawakya inggih punika karya sastra prosa
liris utawi gancaran namun kawacén antuk tembang sané maiketan ring tata titi ngwacén basa
Jawa Kuna minakadi épik Mahabrata miwah kanda sané mawit saking Ramayana.
Kasusastraan Bali Purwa yéning cutetang prasida manggihin imba/ cecirénnyané sakadi
puniki:
2. Akéhan nyritayang indik karma phala sané prasida anggén sasuluh idup
5. Karya sastra nénten kaadol, saha tan prasida kaajinin antuk jinah. Makarya uta-
wi ngwacén karya sastra wantah kaanggén nglimurang manah saha maseneng-
seneng.
www.denpasarkota.go.id
• Galang Bulan olih K. Putra.
• Paid Tiang olih I Wayan Paing,msl.
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang pupulang judul karya ring sor:
1. 10 murdan Geguritan
2. 10 murdan Kidung
3. 10 murdan Kakawin
4. 10 murdan Novel kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’,
miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran
mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning
panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané
nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa
Melayu miwah sasak.
Kasusastraan Bali Purwa sané marupa gancaran wénten satua, yéning sané marupa puisi
utawi tembang prasida kakepah malih dados sekar raré, sekar alit, sekar madya miwah sekar
agung. Yéning Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk Puisi Bali Anyar, Novel ( roman ),
Cerpen Bali Anyar miwah Drama Bali Anyar.
Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)
Ida Bagus Surya Matra Atmaja
Puput Makaput
Puputne
Puput makaput
Ngiring Pinehin
Ngiring je pinehin
Napi sane sampun kakaryanin
Sampunke solahe nganutin
Tata-titi sane nuntunin
Sampunang lali ring sang Pangardi
Mangda jagate stata rimrim
Ngring pinehin
Kawentenan jagate mangkin
Pidabdab 6. Pituduh !
1. Indayang ngrereh 1 puisi Bali anyar raris analisis nyantos uning napi daging puisi punika
saha uning napi pikenohnyané ring kahuripan!
2. Indayang makarya siki puisi Bali Anyar, antuk tema indik “pendidikan”!
Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Durma, Sinom,
Semarandana)
SINOM
Sinom
Semarandana
i o e u ô ô u u e e ô ô i i * * ô ˆ
ca i dur ma pia nak ba pa pa ling wa yan
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
tum buh é ka sih a sih
i i o * i o e o ô ˆ
ka ting gal an bi ang
i i i i ô ô e o i i ô ˆ
ju mah ce ning a pang me lah
o i * u ô ô * i i e o i ô ˆ
ba pa lu as ô ô na ngun kér ti
* i o i ô * * ô ˆ
ka gu nung a las
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
i dep an ba pa ma ti
u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ping ka lih nya ring sang Gu ru
e e e u ô ô e o o e ô ˆ
te le bang pa cang ma la jah
e u u * ô ô u e o o ô ˆ
ra ha yu sa né ka pang gih
o e u * ô ˆ
ni ka tu hu
u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ka ru ruh sa di na di na
SEMARANDANA
u u u u ô ô e * u e ô ˆ
mé mé ba pa ma nu tu rin
e e e e ô ô i o e i ô ˆ
u duh ce ning pia nak ba pa
i o e u ô ô e o i o ô ˆ
su ba ke lih ce ning ka ton
e o i * ô ô i i o i ô ˆ
nyan dang ma suk ma se ko lah
i i i i ô ô e o i ô ˆ
ma yu sa pi tung ti ban
e o i * ô ô * o i o ô ˆ
di ksa ma né ce ning ma suk
e e u e ô ô i i o i ô ˆ
ma se ko lah a pang me lah
Kadi dangan nanging sukil Satmaka élah pisan nénten ja banget mautsa-
ha sakéwala méweh pisan ngarereh degdeg tan
mauyutan.
Ngadungang istri lan lanang Indik nunggalang lan ngadungang apang prasi-
da trepti sang lanang kalawan istri sané ngam-
argiang grahasta asrama.
Saling mrihang dados élah Riantukan angganyané pada mabinan janten
sampun saling perihang, saling kadaut matemu
mawinan manados dangan.
Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang ngarereh saha ngwacén siki Geguritan, raris karyanin pituduh ring sor:
1. Napi murdan Geguritan sané sampun kawacén?
2. Indayang selehin, Geguritan punika ngranjing ring geguritan monométris utawi geguritan
polymétris?
3. Indayang pupulang, pupuh napi kémanten sané kaanggén ring Geguritan punika?
4. Karyanin sinopsis indik daging Geguritan punika!
5. Indayang rereh amanat saking daging Geguritan punika!
cdn-2.tstatic.net
Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané
mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin
yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara
adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.
5.2 Jenis-jenis Sekar Madya/ Kidung
Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan
kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor
puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali.
Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5
(lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung
Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl.
Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten
kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.
2. Kidung Sri Tanjung.
3. Kidung Pamancangah Dalem.
4. Kidung Amad Muhamad.
5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
1. Malat.
2. Wargasari.
3. Alis-alis Ijo.
4. Tantri, miwah sane lianan.
Pidabdab 8. Ringkesan
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi ut-
awi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).
Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah
panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tenga-
han/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung
Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika
ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.
Kanin antuk Lémat Dangan Katambanin, Kanin Antuk Raos Selantang Yusa
Nemu Duhkita
SATYANING ATI
Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sam-
patang tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada
ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang
bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta
musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka
toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos
ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal
tua, gajihné tondén tuun.
Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,
uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan.
THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén mak-
eneh lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.
Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan
jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané
liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah
tabungan.”
Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang
sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang
ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang
anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih en-
juin tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman
tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.
“Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”
“Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang
ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén
nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”
Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamu-
put payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi
nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahanan-
ing pamargi kauripan.
“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan
kcÉithdeKÿentuturn¾ŠtuwdibZé(ÿ¾kwn¾Ù)w)e\Ðoen¾Ðoripn¾Àdhnk¾æcul¾å)l;¾piynk¾à¡wni
hdirimdn¾Àipucu*¾,høpucu*¾eKÿeng)gh)entuw;¾mpikt¾Ñøcriekn\&¾ekZÿl;¾hunÑ¡k¾æjlnÂ)mpi
kt¾ÐËnhøymiktøn¾Ð)dis¾ßsn¾ædieTÿenÑn¾Š)rb/,dditus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾ßhn¾Ð)dis¾Ùier;¾
tus&¾hdk)dis¾ålø;¾\m;¾kÉnpdienmr\nÑ)g¾ã)l&¾eTÿnÑ)n¾æ)subuw;,d)n&¾ekeTÿm)dß)den¾Ðoenhø
ympikt/,wdi;¾pikt¾ålø;¾k)dis¾énihøpucu*¾eKÿend)m)n¾Ó)ekn&¾kuluk×ekwltø\Ð
ehÂmsi;¾eSÿel;¾mhødihødihn¾ÐËnsbøl*¾høyngø;¾\idi;¾eKÿ
eZ*ÿo¾sik¾æøsgenb)gã)g¾ÀenhødiheKÿeZ*ÿo¾henmròk
dÙier;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødihh)nuc)nik¾®¡wineTÿenÑn¾Ð)dt¾Ð
edneKÿeZÿoe\h)nubutddibuwu*¾eDÿegen¾Ðoenhøy\idi;¾
eKÿeZ*ÿo¾mrekeTÿphunÑ¡kn¾Àent)pukønbhn¾Àipucu*¾p)sup)di;¾
k)n)ehÂedn&¾mk)j*¾henk)n)h\tus&¾tehn¾ßisi.
ssukt¾À)enÓokcÉithøpucu*¾tus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾Ðijkøjbu
win¾ã)gã)g¾ñø\Ð˱*¾eDÿegn¾é¡mehÂp&¾kudkudkedn¾ŠubbpenÂe\Þem
køn¾Àp\høynulu\in¾Ðcrik¾Â\&¾høymsi;¾tus&¾Zÿk¾Ùøer;¾ekeTÿ
eSÿl;¾piynekÂbpenÂp)di;¾eKÿenk)n)ehÂt)ekn¾Àipucu*¾n\&¾
høytus&¾bnie\Þemkøn¾Ùiydin¾ÂigÓøg¾Àøpucu*¾kÉnhøysubk)lø;¾b
s¾ŠiÏp¾Þ)pÞ)p/.
mk)eLÿk)eLÿddid)m)en¾Ðoenhøpucu*¾t)ekn¾Ànk¾¯¡;¾,sekwl
d)d)m)nenÂløkd¾æ)sn/,g)edk)n)ehÂhøy,swier;¾heneDÿ
t\s&¾jhdeln¾æutÉøn¾Àids*¾pÉvueKÿripn/,dituekw);¾høym
kn);¾\)n)h*¾høsin¾Ñ)d)m)nenÂbudieMÿrhn¾Ó)ekn¾ãpenÂtus&¾eKÿ
enjuwriedn&¾sub\esn¾Ðpin&¾edewk¾á)d)g\,\\Šn¾åibuk*¾k)
n)ehÂhøpucu*¾wier;¾eDÿet¾À\ál¾ßkuÏnn¾åjk¾Àødredn¾álu;¾n\&¾tu
s&¾hdjln¾ßbudi\lø;¾kpurihøytus&¾bni,jnieKÿenhøyd
yhp\misik)n)ehÂZøÿdy*¾mkt*¾redn¾álu;¾,
s)d)k¾Ñønhnuhøpucu*¾kcÉity*¾kpurit\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu,
mrt)k)d¾ÑibZÇøÿ\;¾t)pukønhdeKÿenpÏkn/¾\Þhut¾Àøymt
eKÿn¾Ài;¾j)eRÿpÏkn¾Âw)g*¾tøtøy*¾nuns¾Ó¡lu*¾r&¾j)eRÿenw)ks*¾j)
ebos¾Óitøy*¾kpuriyn¾Àtur*¾tøtøy*¾jgøt\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu.
1. Nandaka Harana
Tantri sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,
cicing jaran, sampi miwah sané tiosan.
2. Manduka Prakarana
Tatri sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur, blatuk
miwah sané lianan.
Tantri sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca Ha-
rana sakadi Katuturan Sang Arya Dharma
Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngerereh siki satua tantri, raris:
www.jokar.com.au
Calonarang
Kacaritayang duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug ger-
ing ring wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan ge-
lem, tengai mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu Air-
langga patitakén ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?
“Paman, Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké
ngawinang wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.
Ki Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah prasida tinari-
ma préntah saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin
Ki Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh, wénten rasa
tengkejut, wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni grubug lan
gering. Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.
Ring désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué putri
asiki maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna Mang-
gali bajang mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné. Santukan,
manut orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari Durggha, lan
madué sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng Dirah
lan sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang, anelek baga,
lan kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti, nelusup ka
umah-umah krama, lan ngawinang pejah.
Kahanan puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané
3.bp.blogspot.com
radah mangda mrika maperang sareng Rangdéng
Dirah.”
“Uduh, Ida Sang Prabhu, yéning makayunan
ngasorang Rangdéng Dirah sampunang maperang,
sakéwanten anggén rarincikan sané sinahnyané be-
cik.”
“Napi nika Paman?”
“Nikain murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami
saking Ratna Manggali.”
“Men kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”
“Pastika nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna
Manggali tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”
Ring taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut manah
Diah Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di selag-se-
lagan padang ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,
nanging manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih lan-
tas marabian. Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.
I rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih Rangdéng
Dirah. Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang Rangdéng Dirah
kaambil lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng Dirah
kroda. Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna
Manggali matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang
tanding. Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki. Anaké
embas sampun jangkep becik lan kaonnyané.
Kaketus Saking Katattwan Calonarang
Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita tantri
puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh ring Syr-
ia Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah va Dimnah,
ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat nganggén basa
Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan. Ring Melayu
carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar tantri sané
wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika Kidung Tantri Nandaka Harana, Ki-
dung Tantri Manduka Prakarana miwah Kidung Tantri Pisaca Harana.
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun dados
kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma. Satua
Panji wénten makéh vérsi.
Indikator
3.9.1 Nlatarang indik cecirén drama
Bali modern
3.9.2 Maosang indik makarya drama
modern
3.9.3 Makarya conto dialog ringkes
nganggé tema
3.9.4 Ngwacén teks dialog drama
tradisional
3.9.5 Nganalisis anggah ungguhing
basa ring drama tradisional
3.9.6 Latian main drama
4.9.1 Makarya naskah drama tra-
disional
Palajahan. 1 Drama Bali Modern
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Maosang karya sastra Bali gumanti akéh pisan wentuk utawi jenis ipun. Wénten sané lisan
nyantos marupa sasuratan. Drama naler ngranjing ring silih tunggil karya sastra Bali. Drama wénten
sané mawit saking karya sasuratan, wénten naler sané langsung marupa lisan. Yadias marupa
sasuratan utawi lisan, pamuputné drama punika pastika kapéntasang antuk basa lisan. Anaké
nguni seneng pisan mabalih drama, riantukan dumun kacanggihan alat komunikasi, transportasi
miwah sarana hiburan durung maju sakadi mangkin. Drama ring Bali wénten sané kabaos drama
Bali Modérn wénten sané tradisional. Makakalih punika madué pabinanipun. Salanturnyané jagi
katlatarang sajangkep ipun, nanging mangkin indayang dumun cawis pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alité mabalih Drama?
2. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Modérn?
3. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Modérn?
4. Punapi daging crita Drama Bali Modérn sané naenin panggih alit-alit?
5. Sasampuné nonton Drama Bali Modérn, napi sané prasida kapolihin?
Salah Tampi
aquariuslearning.co.id
lakar nyingakin péntas seni sané pacang medal malih
jebos, laut matakén Yan Buda mapan ia tumbén milu
mabalih,
Yan Buda : Ape sané lakar pesu benjep simalu-
nan pentasé dé?
Md. Charles : Béh... sing be tawang aké yan, ma-
pan aké tusing dadi panitia dini.
Tut Adi : hhahaha... Céngblong nganggo bikini bénjep lakar pesu Yan.
Yan Buda : Béh banyol cai Tut. (jelék sebengné)
Md. Charles : To cingakin dajané ade drama Gong lan kemo mabalih...!
Tut Adi & Yan Buda : Lan... (sinarengan masaut) sanekedé di tongos Drama Gongé, Cingakina I
Petruk sedeng nyongkok duur panggungé, Mamunyi lantas ia Md.Charles.
Md. Charles : Tut.. tut...to tolih ja gobané I Petruk nyongkok jag percis care Yan Buda sedeng
mapangenan kalahin tunangané.
Tut Adi : hhahaha.... (bungker) aje puk !, kéto suba gobané Yan Buda dugas kalahin tekén
Luh Sunari.
Olih : AA.Redi
Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngarereh kelompok 5 utawi 6 diri, raris sareng-sareng makarya naskah Drama Bali Mod-
ern antuk tema bébas!
......................................
Prabu Déwangga mangkin caritayang sané mapasadnya Angga Dharma Déwa mingsikin Ida
Mahardika Dandanbela, ngeséngin putran Ida: Radén Kertapati mangda ngentosin kaagungan Ida
saantukan sampun lingsir tur mangda ngarereh rabi gelis-gelis sadurung Ida kajumenengang nata.
Dharma Déwa : Adi Prami! Medal adi, bli ada raos perlu. I Cening dija? Tunden Ida medal
Perami : napi wenten beli agung!
Dharma Dewa : kene adi ...!!!
Kertapati : nunas lugra titiang aji ...!!!
Dharma Dewa : kene...sawireh aji suba tua, patut suba aji mereren ngemong jagat de-
wanggané ené ané pinih patut cening kertapati, apan cening putra pepadan,
sakéwala kené : sakondené cening ngentosin aji, mustiné cening marabi
malu
Perami : sire pacang tetagon ida ianak ..???
Dharma Dewa : nyen buin...dingeh beli i adi dandanbela ngelah pianak bajang, né surat
ajiné aba kemu aturin ajin i dewané, musti ida tuara bani nolak
Kertapati : nunas lugra titiang aji dharmaning ipianak, makadi titiang putran aji ndi
kapan purun nolak cutet titiang wantah ngiring aji
Perami : sandang pesan to cening, bakti ngiring sapengandikan ajin cening, mule
ento darma anaké ané kabaos putra sasana
Dharma Dewa : né abe surat ajiné, aturang teken ajung i dewané ( adi, jani ngisi pabesené
ratnaning rat, ipah adiné : manipuan yen suba pada pait getihné metu pada
bajang apang nyidayang ugi nemuang pada-pada pianaké ) nah, majalan
cening ! paman prateka, dadi ngoyong, jemak jarané putih iringang pianak
4.bp.blogspot.com
4. Tabuh Bali tradisional
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan puri
utawi aab jagate nguni
6. Basa sané kaanggén Basa Bali lan Kawi
7. Genah masolah( setting pamentasan): pang-
gung tradisional
Pidabdab 6. Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Indayang tlatarang teges Lelampahan!
2. Indayang surat murdan drama tradisional sané uningin alit-alit, raris silih tunggilnyané
surat akidik satuané!
3. Indayang surat cecirén Drama Bali tradisional!
Pidabdab 7.Tugas KD 4
Indayang makarya naskah drama Bali Tradisional!
Pidabdab 8. Ringkesan
Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan
(dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah dados kakalih
inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané sampun lumrah
mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik satua-satua
anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten sané marupa
wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua bebanyolan),
tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa solah (gerak),
semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin.
3. Girang gejorang, suksmanipun : Yening wenten anak adiri sane makarya lelayangan,
raris pramangkin katah timpalipune nuutang makarya lelayangan (milu-milu tuung).
4. Goak kingsanin talu, suksmanipun : Sakadi anake makingsan jinah ring bebotoh, yening
wenten kaklecan janten jinah punika adokangipun makaklecan.
5. Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun : Sakadi anake pangucap ipun lega pacang
ngwehin ayam, sakewanten ayam ipune sampun riinan ulaha mangda rengas.
1. Buka bantene, masorohan; suksmanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.
2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka
jaba kuta.
3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksmanipun : kaucapang ring anake sane nent-
en madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.
4. Buka be banone, dawanan bungut; suksmanipun : sakadi anake sane demen nuturang wia-
din ngraosang omong timpal ring anak lian.
5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksmanipun : sakadi anake sane kadung ngam-
bil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.
Pupuh pangkur:
Pamarginé malonlonan,
Nolih kori rakané jua kaésti,
Rasanya teka manutug,
Nyaup nyangkol ngarasaras,
Angin alon mamuat bon bungané arum,
Njungé nyukur katinggalan,
Masawang balé kaaksi.
Imba Pepindan
1. Panyingakané nunjung biru, tegesipun: panyingakané mirib tunjung biru, nganggé
cilak.
2. Boké malayah alu, tegesipun: boké mirib layah alu masepak muncukipun.
3. Prarainé mulan purnama, tegesipun: bunter miwah sakadi bulan purnama.
4. Pusungé nunggah suah, tegesipun: pusung jegjeg.
5. Pamuluné nyandat gading, tegesipun: kulitné kadi bungan sandat gading.
Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun
Pupuh Pangkur:
Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun!
Pidabdab 8. Ringkesan
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sané pedes suksmanipun, makardi sang ka-
simbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing punika.
Cecangkitan puniki lengkara sané nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki, kauca-
pang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal.
Meli Pales Aji Selikur, Meli Tepi Aji Satak, Petilesang Awak Lacur, Dini Ngempi
di Désan Anak