Anda di halaman 1dari 68

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas XI

Tim Penyusun
BAB VI
KASUSASTRAAN
Kompeténsi Dasar
3.6 Memahami dan menganalisis
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis jenis karya
sastra beraksara Bali dan ber-
huruf Latin
4.6 Mengabstraksi atau meringkas
pembagian Periodisasi Kasusas-
traan Bali dan jenis-jenis karya
sastra

Indikator
3.6.1 Nlatarang indik periodisasi
kasusastraan Bali
3.6.2 Nyarca wangun sastra Bali pur-
wa
3.6.3 Ngepah kasusastraan Bali
3.6.4 Ngrereh cecirén karya sastra
3.6.5 Ngrereh pabinan karya sastra
nganutin jenisnyané
3.6.6 Ngrereh conto utawi imba karya
sastra nganutin periodisasi
4.6.1 Ngringkes periodisasi karya
sastra
Palajahan 1. KASUSASTRAAN BALI
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang indik basa Bali nénten prasida pasahang saking basa, aksara miwah sastra. Ring pan-
gawit alit-alité sampun malajahin indik basa miwah aksara Bali. Sané mangkin ngiring malajahin
indik sastra. Sastra Bali sayuakti makéh pisan kawéntenan ipun. Malarapan sastra punika prasida
biasa miwah aksara Baliné kalestariang. Ritatkala makarya sastra sinah bahasa sané kaanggé saha
kasurat antuk aksara. Kasusastraan Bali yéning selehin antuk kawéntenan ipun, yukti sampun
wénten saking nguni. Wénten sané sujati mabasa Bali, wénten naler sané nganggé basa tiosan sané
karanjingang ring sastra Bali saantukan pamuputnyané sastra miwah basa punika kalestariang ring
Bali. Sadurung nglantur maosang saindik-indik karya sastra Bali punika, indayang cawis pitakén
ring sor!
1. Napi sané kauningin indik kasusastraan Bali?
2. Napi conto kasusastraan Bali?
3. Ring dija prasida manggihin kasusastraan Bali?
4. Napi wigunan kasusastraan Bali?
5. Sira pangawi kasusastraan Bali sane kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Puisi /prosa )

PRABU RANCANG KENCANA

Kacritayang ring panegara Rancang Kencana


madeg Prabu mapasadnya Sri Mahardika Dandanbéla,
madué rabi kakalih, pepadané maparab Déwi
Ratnaning Rat, malih siki rabin Ida I Galuh Ajeng.
Kautus reké Ki Patih Adipati antuk Ida Sang Prabu
ngarereh ulam mas antuk pangerempinin Ida Parami
Swari: Dewi Ratnaning Rat. Sadurung dané Ki Patih
rauh ngaturang ulam mas, sagét semengan I Galuh
Liku nanginin Patih Warjawa praya ngéka naya
mangda Dewi Ratnaning Rat prasida kausir saking
Puri sapisanan Patih Warjawa prasida ngentosin Ki
Patih Adipati. Patih Warjawa tan lian tuah patih congkak sané siaga ngisinin daya corah I Galuh
Liku.
Gelisang carita, busanan Ki Patih Adipati saha keris dané kagenahang ring pamereman Ida
Dewi Ratnaning Rat rikanjekan Ida ngiring mabebaosan. Irika raris I Galuh Liku matur ring Ida
Hyang Prabu yéning Dewi Ratnaning Rat mamitra sareng Ki Patih Adipati. Irika Ida Sang Prabu
menggah tan sipi raris ngawéntenang pasamuan. Ki Patih Adipati sané miragi suaran kulkul puriné
ngebut raris gegéson budal saha makta ulam emas wantah kekalih. Wawu kabukak kamarnyané
busanan kaagungan dané ical, kandugi kuaca saking rauh mamancing kaanggén tangkil. Irika Sang
Prabu merang atanya lawan Ki Patih Adipati, saha nigtig mutput saha katuding-tuding. Ping kuda
ngaturang indik, taler Ida Sang Prabu merang raris penyingakan dané Ki Patih Adipati kaluntik
panadosné buta kalunta-lunta késah saking puri.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 59


I Galuh Liku naler durung puas kayun dané saantukan Dewi Ratnaning Rat durung kausir
saking puri. Antuk aturé manis raris Ida Sang Prabu nyiksa Dewi Ratnaning Rat sané jempiah-
jempiuh nénten uning ring unduk. Raris Dewi Ratnaning Rat sané kantun mobot 4 sasih jagi
kapademang ring alas Pandan Sekaré. Ritatkala dadan Ida kasuduk, raris medal anak alit wadon.
Irika raris Patih Bela Sungkawa rauh patih tiosan mawali saha matur ring Ida Sang Prabu yéning
Ida Prami sampun séda. Tan dugi liangné I Galuh Liku saantukan nénten wénten nyaihin okannyané
ngantinin Ajin Ida madeg Ratu ring puri.
Kacrita mangkin sampun duur okan Ida makakalih, sané ring alas maparab “Dewi Candrakirana”
ring puri mapeséngan “I Galuh Ajeng”. Baosang mangkin Ida Prabu ring Singosari madué putra
asiki maparab Panji Kertapati. Panji Kertapati kanikayang ngarereh rabi sadurung ngentosin Ajin
Ida nyegjegang kaagungan ring singosari. Pangandikan Ajin ida mangda mingsikiné kaamét rabi,
inggih punika putra papadan Ida “Dewi Ratnaning Rat”.
Sadurungé rauh ring purian, ring tengahin alas Radén Panji Kertapati kacunduk sareng I
Nyoman Sekar. Kajegégan Nyoman Sekar ngawinang Radén Panji Kertapati majanji ring kayun
jagi mamadik kaanggén rabi. Raris mamargi naler Panji Kertapati lunga ka puri tangkil ring paman
ida saha makta séwalapatra. Gelisang carita séwalapatra sampun katur, raris kawacén indik jaga
nemuang okan ida soang-soang. Nanging munggah ring surat mangda okan Ida Prami. Mangda
nénten panjang atur, raris okan I Galuh Liku katurang ring rakané saha kanikain medal matemu
sareng Raden Panji Kertapati. Kandugi ibuk pakayunan Ida Anak Agung Putra saantukan I Galuh
Ajeng kalintang bocok nénten masaih kasarengin kapradnyanan miwah kabagusan Ida.
Kacrita mangkin ring tengahin margi, makayun-kayun Ida nuju umah ipun I Nyoman Sari
praya nyihnayang kayun antuk seneng ring ipun tur kasanggupin dados rabi. Nanging Ajin Ida
Panji Kertapati nénten setuju apan nénten wenang dados rabi saantukan ipun wang jaba. Gelisin
carita I Galuh Ajeng sané nguningin indiké punika ngutus patih saha panadosné I Nyoman Sekar
kakurung ring puri. I Galuh Ajeng raris matur sareng Raden Kertapati yéning Nyoman Sekar
makrangkéng ring puri. Irika sedih Ida Raden Kertapati, nanging ajahan medal naya markup Ida
kayun ring I Galuh Ajeng, raris budal ka Puri Rancang Kencana. Antuk naya singid Ida Kertapati
ngutus patih lingsir mangda Nyoman Sekar prasida medal saking tutupan wenginé mangkin.
Gelisang carita Ni Nyoman Sekar medal saking puri luntang-lantung nénten uning margi sagét
wénten ring gumi Pancala. Irika wénten raksasa kakalih saha makeneh lakar nadah I Nyoman Sekar.
I Nyoman Sekar prasida ngasorang raksasa punika, raris ngawinang I Nyoman Sekar madeg bupati
saha busana laki maparab Sri Antariksa. Sasampun Nyoman Sekar madeg prabu ring panegara
Mentiwi, irika kerta raharja jagaté.
Kacrita mangkin Ida Raden Kertapati ngiring pangandikan Ajiné jagi ngiring marabi sareng
I Galuh Ajeng. Sané mangkin ngarauhang bupati sawewengkon wewidangan Ida, punika taler
wewidangan ring genah Prabu Antariksa. Raris kacrita Prabu Antariksa polih galah ngaturang
sasolahan, ring ajeng pengantén Ida nyabut destar nyantos rambutné mangrawé. Irika kauningin
raris kawiaktian ipun I Nyoman Sekar. Kasesed raris katakénin. Irika Nyoman Sekar ngturang
saindik-indik yéning ibun Ida maparab Diah Ratnaning Rat. Raris katunasin mangda ibun Ida
rauh saha matutang indiké punika. Gelisin carita lamakané durus Ida Panji Kertapati marabian
ring Nyoman Sekar sané sujatiné maparab I Diah Candra Kirana. I Galuh Ajeng raris nyuduk
raga, asapunika taler biangnyané I Galuh Liku kasuduk olih patih-patihé sami saantukan sampun
malaksana corah ring puri.

Saking
Kumpulan Drama Ketut Putru

60 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta basa
Indayang rereh artin kruna ring sor!
No Kruna Arti
1. késah
2. mobot
3. ngéka naya
4. congkak
5. krangkéng

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


Sasampuné ngwacén silih tunggil satua panji ring ajeng, mangkin indayang cawis pitaken ring sor
nganutin wacana!
1. Napi murdan satua panji ring ajeng?
2. Sira sané malaksana corah ring purian?
3. Napi mawinan Ida Panji Kertapati nénten kalugra ngambil rabi I Nyoman Sekar?
4. Ring panegara napi I Nyoman Sekar madeg ratu?
5. Punapi panadosné I Galuh Liku?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kasusastraan


5.1 Teges kasusastraan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’, miwah
konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran mateges
kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning panglimbakanny-
ané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané nganggé basa : Jawa Kuna,
Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu miwah sasak.
5.2 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali purwa
Sastra Bali Purwa inggih ipun sastra sane sampun wenten duk ilu tur pidagingane ngun-
guhang pitutur sane luwih. Kasusastran Bali Purwa wenten sane mawangun gancaran wenten
sane mawangun puisi. Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bebas sane nenten
kaiket antuk uger-uger. Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi :
1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, sakadi :
* Mahabharata olih Bhagawan Byasa.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 61


* Satua Ni Diah Tantri olih I Made Pasek.
* Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata.
Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa kabaos tembang. Papalihan tembang manut
papalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi :
1. Sekar Rare (Gegendingan)
Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, mi-
wah sane lianan.
Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lian-
an.
Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah
sane lianan.
2. Sekar Alit (Tembang Macapat, tembang alit, utawi tembang sinom pangkur). Sekar
Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika
kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik
sajeroning apada. Uger – uger punika minakadi:
• Guru Wilangan : Uger – uger wanda sajeroning acarik
• Guru Dingdong : Uger – uger wangun suara ring panguntat sajeroning acar-
ik
• Guru Gatra : Uger – uger katah carik sajeroning apada

3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian
utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri
Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa
:
• Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengah-
an sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
Kidung Ranggalawe, Kidung Sri Tanjung, Kidung Pamancangah Dalem, Kidung
Amad Muhamad, Kidung Kaki Tua, msl.
• Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
Malat, Wargasari, Alis-alis Ijo, Tantri, msl.
4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kakawian utawi
karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
 Kekawin
wøprøtpqêÿ :/- 0 - / - 0 - / 0 0 / ,8,
sumuk¦wtptê§ : /- - - / - 0 - / - 0 / ,8,

62 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Artos
1, útuæohotlrpn, Antengé anggon jalaran
k(oyêos&phpg)h)n/, Asing pakaryan mangda pagehang
smpy/tnáwyk)n, Paricédané sàmpunang kardin
r&stÙoamytuwø> Pitui ring buron nista punika

Kaketus saking buku Ràmàyaóa


Kakawin miwah tegesipun 1
Kaca 52.

5.3 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali anyar


Kasusatraan Bali Anyar nganutin pamargin panglimbakang kasusastraan Indonesia baru.
nanging kawentenan tan sawibuh kasusastraan Indonesia. Yadiastun asapunika, macihna
kasusastraan Baline kantun maurip, urip gridip –gridip, ngacan sue dumadak malih nglimbak,
ngansan seger.
Sakadi sampun kateralatarang ring ajeng Kasusastraan Bali Anyar kakawitin antuk tahun
1931 , maciri antuk novel “ Nemu Karma “ olih I Wayan Gobyah.
Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk :
1. Puisi Bali Anyar
2. Novel ( roman )
3. Cerpen Bali Anyar
4. Drama Bali Anyar

5.4 Imba Cerpen Bali Anyar

Kangen

Cahyan Purnama Kadasa ngalangin akasaning segara ring petengé punika. Jegég ayusakadi
paras Betari Ratih né turun ka mercapada makta bintang macanda ring gumuruh ombak pasisi
Meulaboh, Daérah Istiméwa Acéh.
“Adi, bli rindu pesan kapining Adi.”
Sandia punika, suaran kidung Bramara Ngisep Sari ngumbara saking pangeras suarané ring
pura. Miik dupa lan sekar ngulikubin buana, kija ja paliaté wantah anaké makamben maudeng né
kacingak, makta canang, banten, maciri sampun rahinan ring gumi padésaan.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 63


Gedé Landi tuun uli mobilné, laut gegéson menék undagan umahné.
“Pak Dé, ajak onyang mulih?”
“Yéh, Gedé…. Aa, Pak Dé malunan i tuni ngajak Mé Adéné, to adi-adiné durian, mara ja
neked. Gedé uli hotél né busan?”
“Aa né Pak Dé, aget masi maan permisi busan uli atasané.”
“Dé, mara teka? Antianga to ajak Ayu di mrajan.”
Kénten baos Mé Adéné, ngranayang ipun gegéson ka mrajan. Raris medal saking jeroan, anak
istri maparas ayu makenyem manis ring raganipun.
“Ayu….”
“Sayang, si kecil nakénin Bapak né uli tunian.”
Raos alus tis sané metu saking bibih tipis, makamiwah panyingakan sané ngucapang tresna
satia tan pawates punika ngawinang Gedé Landi kangen manahné laut ngusap, ngecup sirah kure-
nanipuné punika. Naler i pianak sané kantun wénten ring belingan né sampun matuuh kutus bulan.
“Bapak driki sayang….”
Ring beten galang sundar Purnama Kedasa peteng nika, Gedé Landi lan kulawarga ngaturang
sembah bakti.
Ujan krébék ring tengah lemengé punika sakadi nyiriang ibuk ati, sami pada tegang nyan-
tosang pesunné Bapak Dokter saking ruang operasi bersalin.
“Pak, sapunapi somah miwah pianak tiang, Pak?” Gegéson Gedé Landi nyagjagin laut mata-
kon indik kondisi kurenan miwah pianakné ring dokter sané wau san medal saking ruangan oper-
asi.
“Anak Bapak istri, lahir slamet, nanging nunas ampura, niki wantah perjuangan berat. Tim
dokter sampun ngutsaha maksimal, kémaon titiang nunas pangampura riantukan ibunné i anak
nénten sida kaslametang.”
“Ayu….”
“Dé…! Landi…!”
“Éh, Wayan…. Ah ada apa Yan…?” Suara punika ngentenang Gedé Landi saking lamunanné.
“Yéh, raga né benehné matakon, ada apa né jeg dini kadidian, paling takonanga ngajak jén-
dral manajeré busan. Kenapa Yan?”
“Icang inget ngajak Ayu.”
“Dé, icang ngerti cai sayang ajak Ayu, tapi Ayu pasti menyayangkan yén kanti nepuk kondisi
cai cara jani kakéné! Dé, inget perjuangan i raga kanti maan posisi melah buka jani kakéné. Inget
né jani cai né wantah calon pengganti manajeré dini, uli mani kanti buin aminggu dadi masa ujian
cainé, kaserahin tanggung jawab total ngoperasiang hotélé ené! Ditu lakar ngenah apaké cai mula
pantes lakar kaanggon manajer utama! Eda kanti perjuangan né uli beten-beten sesajan ento dadi
percuma.”
Gedé Landi wau ja neked di kos-kosanné sané tuah mapaekan sajan ngajak hotél tongosné
ngrereh pangupa jiwa duang tiban niki. Inget ipun dinané benjang wantah dina otonanné Gék Ayu,
pianak tunggalipun né kakalahin merantau ka Meulaboh saking duang tiban né pidan.

64 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Kenyel, sepi lan rindu maadukan ring tangkahné, Gedé Landi nyadédéh di kursiné.
“Sayang, niki minum dumun toyané, wus nika wau masiram, laut sembahyang, hem….”
“Ayu….” Tan sida antuk nyambatang kangen, bagia pisan manahne nyingak paras nika, Ayu
kurenanipun, sané jegég, manis makenyem ring sampingné maktaang ipun agelas toya putih.
Seger lega karasa toya punika, nanging sagétan kurenanipun sampun nénten wénten ring
sampingné, Gedé Landi pesu uli kamarné, paling ngelunin, nanging tan ja wénten anak nyautin.
Suaran ombak gumuruh ring pantai selatan, Landi malaib mrika. I rika ipun nyingak, nénten ja Ayu
kurenanipun, kémaon anak alit, moglong pisan, parasné pateh pisan sakadi muanné Ayu kurenan-
né. Landi tangkejut.
“Gék… Ayu…?”
“Papah… pah….”
Gedé Landi enten uli ipianné, kari peteng, galahé ngenjek jam solas waktu Indonésia bagian
barat. Ipun uning galah jam roras wénten penerbangan terakhir ka Dénpasar sané transit dumun
ring Jakarta. Nanging neked ring bandara kabaosang tiket sami sampun telas maadol. Inget ipun
rahina mangkin tuah rahina Natal turin liburan akhir pekan, minab samian pada liburan ka luar
provinsi. Yéning enyak ngantosang, benjang ngedas lemahné wénten penerbangan ka Dénpasar.
Ipun mutusang nginep ring air port.
Penerbanganipun mamarga becik, sané kapertama saking duang tiban ipun malih ngenjek
natah Bali, ngirup hawa Bali. Galah nika jam dasa semeng ring Bali, wantah kirang langkung jam
solas ipun pacang neked ring Tabanan.
Ring marginé ipun nyingak akéh anak-anaké magrudugan, sakadi gresiuh turin samian wént-
en ring ajeng télevisiné, sakadi wénten kajadian penting, nanging ngekoh atiné nakonin sopir
taksiné sané siep cara bedogol uli tuni, buka liu ané kenehanga.
Neked I Gedé Landi di umah palekadanné, nénten ja bas liu melénan ngajak duang tiban i pi-
dan, sajabaning entik-entikané né ngancan ngabetang, turin nguda ja suung mangmung, dija pada
né lénan? Dingeh ipun ramé di mrajan, sakadi wénten anak ngamedalang upakara.
“Napi sampun kaotonin nika Gék Ayu…,” pinehné.
“Om Swastyastu…!” Gedé Landi macelep ka tengahing mrajan sané sampun kosek olih kul-
awarga lan para nyama. Né mangkin sami bengong, sami siep nyingak Gedé Landi.
“Bli Gdé…! Mé… Pa… Bli Gdé enu idup…!”
Cingakipun adinné I Ratih, laut I Mémé né nyagjagin, malekuk tur ngeling sigsigan. Sami
nyamané maekin Gedé Landi.
Semeng nika wangsa Indonésia berduka, sawetara jam kutus liwat limolas menit pasisi kelod
Acéh sami rata ngajak tanahé, grubug agung né kabaos Tsunami nika ngawinang akéh jatmané
padem, wénten satak tali liunné sawané kaanyudang olih toya ageng segarané maadukan sareng
benyah-benyahan wangunané. Hotél genahné Gedé Landi magaé tuah nyisaang tiang-tiangné
kémanten, napi malih kos-kosanné tuah telah tan masisa. Timpalné Landi, I Wayan Putra slamet,
diastun sami artanné ical, nanging samian para tamiu hotélné lan timpal-timpal kerjané padem
maurug i rika.
“Dé…! Bapa, Mémé, Pak Dé ajak makejang dini engsek mara ningeh beritané ento.”
“Pak Dé, tiang ongkona mulih ngajak Ayu lan Gék.”

UDIANA SASTRA Kasusastraan 65


Né mangkin pianakné sampun sirep di sangkolanné.
“Gék, Bapak kangen ngajak Gék!”
Tan pasangkan pianakné punika makenyem.
Olih: I Putu Agus Sutrarama

5.5 Imba Puisi Bali Anyar

Paid Tiang

Paid tiang tindakan batisé


Ngalahin ukudan sasihé
Ngipekin kalah
Sisan-sisan kenehé suba kacamputang
Pakpak katelahang
Apanga tusing taén buin
Ngurimik ipit ngumbar kita
Paid tiang makejang
Ngejohin sasih
Ané tusing taén bakatang
Paid tiang makejang
Nguberin sasih
Ané tusing taén gelahang
Camput mapaid
Telah-telahang kauluh.
olih : I Wayan Paing

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang selehin daging karya sastra sané kasurat ring kiwa, raris pasangang antuk wewidangan
ipun sané kasurat ring tengen!

Geguritan Sampik Ing Tay

Kidung Jerum Kundangdya Puisi/ Tembang


Pupuh Semarandana

Satua Ketimun Mas


Ginada Basur
Cerpen Gedé Ombak Gedé Angin
Satua I Belog Prosa/ Gancaran
Novel Malancaran ka Sasak
Kakawin Atma Prasangsa
Semut-semut Api

66 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Pelajahan 2. CIRI MIWAH IMBA KARYA SASTRA
Pidabdab 1 Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Yéning ring ajeng wantah maosang indik teges miwah papalihan karya sastra Bali, sané
mangkin jagi kabaosang indik ciri utawi imba karya sastra Bali. Akéhnyané wénten jenis karya
sastra Bali, ngawinang wénten naler pabinanipun pinaka cecirén saking sastra punika. Mangda
sayan élah nguningin daging sastra, patut nguningin dumun wastan saking karya sastra punika
nyantos uning ring cecirén ipun. Sadurung nglantur, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Sira sané naenin ngwacén karya sastra?
2. Yening naenin, karya sastra napi sané kawacén?
3. Asapunapi wentuk karya sastra punika?
4. Napi kémanten daging karya sastra punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)

ULI SANUR KA PEKEN BADUNG

hendradwikayana.files.wordpress.com
Tiang tusing lakar makelid
Krana dini mula tiang ngalih idup
Apaké anaké ngorahang
Entungin tiang aji kuping bongol
Idup tiangé ben ngindang
Ngindeng kema-mai ngalih ané belus
Tusingké nawang?
Apaké ané belus ento?
Cawis tiang padidi
Ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan
Ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah
Ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindeng kema-mai
Uli bucu kanti ka bucu
Uli semengan nganteg semengan
Kanti sirah tiangé tusing marasa sirah
Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé, di bucun pekené.
Kakripta olih : Ni Made Ari Dwijayanthi
Kakutip saking Pupulan Puisi Bali Modern “Denpasar lan Don Pasar”

UDIANA SASTRA Kasusastraan 67


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor!

1. Tiang tusing lakar makelid


2. Idup tiangé ben ngindang
3. Cawis tiang padidi
4. Ané setata ngaé tiang mataagan
5. Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé

Pidabdab 4 Nyawis pitakén


Indayang wacén saha resepang daging puisi “Uli Sanur ka Peken Badung”, raris cawis pitakén
ring sor!

1. Napi sané kabaos belus olih pangawi?


2. Manut pikayunan alit-alite, sapasira tokoh tiang sané wénten ring puisi?
3. Sira pangripta puisi ring ajeng?
4. Saking buku napi puisi ring ajeng kakutip?
5. Indayang surat manut panampen alit-alité indik napi bantang babaosan sané wénten ring
puisi punika?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Ciri miwah Imba Karya Sastra


5.1 Imba miwah Ciri -cira karya sastra Bali Purwa
Kasusastran Bali Purwa wénten sane mawangun gancaran wénten sane mawangun puisi.
Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bébas sané nénten kaiket antuk uger-uger.
Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi :

1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane
kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

2. Mahabharata olih Bhagawan Byasa.

3. Satua Ni Diah Tantri Olih I Made Pasek.

4. Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata.

5. Miwah sane lianan.


Tiosan ring gancaran taler wénten puisi. Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa
kabaos Tembang. Pepalihan tembang manut pepalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi :

1. Gegendingan
• Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah

68 Kasusastraan UDIANA SASTRA


sane lianan.
• Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lianan.
• Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah
sane lianan.

2. Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom
pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi :
• Pupuh Dangdang Gula.
• Pupuh Sinom.
• Pupuh Durma.
• Pupuh Pangkur.
• Pupuh Mijil.
• Pupuh Semarandana.
• Pupuh Pucung.
• Pupuh Ginada.
• Pupuh Ginanti.
• Pupuh Maskumambang.
Tembang macapat punika sajeroning kasusastraan prasida kaanggén ngwangun geguritan.
Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk tembang maca-
pat. Upami :
• Geguritan Sampik Ingtai, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari.
• Geguritan Jaya Prana, nganggén tembang macapat ginada kémanten, olih I Ketut
Putra.
• Geguritan Basur, nganggén tembang ginada kémanten, olih Ki Dalang Tangsub.
• Geguritan Sucita miwah Subudi, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida
Bagus Ketut Jelantik.
• Geguritan Tamtam, nganggén tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging.
• Miwah sane lianan.

3. Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi
karangan sané kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung,
miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa:
• Kidung sane nganggén tembang macapat. Basa sane kaanggén marupa basa tengahan
sakéwanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.

2. Kidung Sri Tanjung.

3. Kidung Pamancangah Dalem.

4. Kidung Amad Muhamad.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 69


5. Kidung Kaki Tua, miwah sané lianan.
• Kidung sane nganggén kidung sujati makadi :
1. Kidung Malat.

2. Kidung Wargasari.

3. Kidung Alis-alis Ijo.

4. Kidung Tantri, miwah sané lianan.

4. Kekawin utawi Tembang Gedé utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sané kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
• Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
• Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
• Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
• Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
• Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
• Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
• Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
• Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Tiosan ring Kekawin wénten taler palawakya. Palawakya inggih punika karya sastra prosa
liris utawi gancaran namun kawacén antuk tembang sané maiketan ring tata titi ngwacén basa
Jawa Kuna minakadi épik Mahabrata miwah kanda sané mawit saking Ramayana.
Kasusastraan Bali Purwa yéning cutetang prasida manggihin imba/ cecirénnyané sakadi
puniki:

1. Arang madaging wastan pangawi

2. Akéhan nyritayang indik karma phala sané prasida anggén sasuluh idup

3. Ketahnyané kaiket antuk uger-uger

4. Sasuratan sané asli kantun makehan kasurat nganggén aksara Bali

5. Karya sastra nénten kaadol, saha tan prasida kaajinin antuk jinah. Makarya uta-
wi ngwacén karya sastra wantah kaanggén nglimurang manah saha maseneng-
seneng.

5.2 Imba miwah Ciri -ciri karya sastra Bali Anyar


Pateh sakadi karya sastra Bali Purwa, karya sastra Bali Anyar taler wénten marupa puisi miwah
prosa. Ring sor puniki pinaka imba karya sastra Bali Anyar inggih punika:

70 Kasusastraan UDIANA SASTRA


 Puisi Bali Anyar minakadi
• Sasih Karo Ring Bali olih I Made Taro.

www.denpasarkota.go.id
• Galang Bulan olih K. Putra.
• Paid Tiang olih I Wayan Paing,msl.

 Novel Bali Anyar minakadi :


• Nemu Karma ( 1931 ) olih I Wayan Gobiah.
• Malancara Ka Sasak ( 1935 – 1939 ) olih I Gede Srawana ring majalah Djatajoe
• Katemu Ring Tampaksiring olih Made Sangra, msl.

 Cerpen Bali Anyar minakadi


• Ketemu Ring Tampak Siring olih I Made Sangra
• Leak Lemahan olih Djelantik Santa
• Majogjag olih Djelantik Santa, msl.

 Drama Bali Anyar minakadi


• Kirana ( Drama Anak – Anak Th. 2005 ) olih I Nyoman Wanda (Pondok Temu Wutu Br.
Treges Gianyar )
• Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S. Ardi ring buku “Gending Girang Sisi Pakeri-
san”,msl.
Imba utawi cecirén kasusastraan Bali Anyar inggih punika :
1. Pastika madaging wastan Pangawi
2. Akéh nyritayang indik kawéntenan kahuripan para janané mangkin
3. Kabaos bebas, saantukan nénten kaiket antuk uger-uger
4. Samian kasurat nganggén tulisan latin
5. Karya Sastra Anyar sampun makéhan kaadol, punika mawinan karya sastra prasida kaaji-
nin antuk jinah.

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang pupulang judul karya ring sor:
1. 10 murdan Geguritan
2. 10 murdan Kidung
3. 10 murdan Kakawin
4. 10 murdan Novel kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit

UDIANA SASTRA Kasusastraan 71


5. 10 murdan Cerpén kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit
6. Indayang rereh murdan karya sastra ring ajeng tiosan ring sané sampun wénten ring con-
toh!

Pidabdab 7 Tugas KD 4.6.1


Indayang makarya skéma indik kasusastraan Bali!

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali,
polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra
sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’,
miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran
mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning
panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané
nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa
Melayu miwah sasak.
Kasusastraan Bali Purwa sané marupa gancaran wénten satua, yéning sané marupa puisi
utawi tembang prasida kakepah malih dados sekar raré, sekar alit, sekar madya miwah sekar
agung. Yéning Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk Puisi Bali Anyar, Novel ( roman ),
Cerpen Bali Anyar miwah Drama Bali Anyar.

Plapanin Malaksana Song Bedudané Patut Titinin

72 Kasusastraan UDIANA SASTRA


BAB VII
ANALISIS SASTRA
Kompeténsi Dasar Indikator
3.7 Menganalisis dan mengap- 3.7.1 Ngwacén teks Puisi Bali Mod-
likasikan teks Puisi Bali Mod- ern
ern , Puisi Bali Tradisional atau 3.7.2 Ngrereh amanat Puisi Bali
Sekar Alit (Pupuh Durma, Sinom, Modern
Semarandana), Sekar Madia dan 3.7.3 Makarya conto Puisi Bali Mod-
geguritan yang beraksara Bali ern
dan berhuruf Latin 3.7.4 Ngwacén teks naskah Sekar
4.7 Memproduksi satu bait pupuh Alit pupuh Durma ,Sinom
Durma dengan tema tertentu ,Semarandana
3.7.5 Nlatarang padalingsa Sekar Alit
pupuh Durma ,Sinom ,Sema-
randana
3.7.6 Makarya teks Sekar Alit pupuh
Durma ,Sinom ,Semarandana
3.7.7 Ngwacén teks geguritan
3.7.8 Nerjemahang geguritan
3.7.9 Ngrereh daging pokok geguri-
tan
3.7.10 Nlatarang indik Sekar Madya
3.7.11 Nyarca jenis-jenis Sekar Madya
3.7.12 Ngidungang Sekar Madya
4.7.1 Makarya siki bait pupuh Durma
Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Ritatkala malajahin sastra, akéh pisan sané mabuat prasida kapolihin irika. Punika ngawinang
akéh anak maosang sastra punika prasida dados panuntun sapisanan suluh idup. Sakadi sané
sampun katlatarang ring ajeng, karya sastra punika wénten sané markup gancaran wénten naler
sané marupa puisi. Yadiastun sané marupa puisi ketahnyané kasurat antuk kruna sané kidikan
saking gancaran, nanging makakalih punika pada nruénang daging utawi amanat. Daging utawi
amanat punika sané mabuat karereh olih pangwacén. Mangda sayan waged nguningin daging
karya sastra maka cutetnyané puisi Bali Anyar, tiosan wantah kawacén patut naler kaanalisis.
Sadurung nglantur nganalisis puisi Bali Anyar Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi puisi punika?
2. Ring dija prasida manggihin puisi?
3. Naenin ké alit-alité ngwacén puisi?
4. Yéning naenin, napiké murdan puisi punika miwah sira sané ngripta?
5. Wusan ngwacén puisi, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)
Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Puput Makaput

Sang prabu majoli kencana


I panjak negak mategtog
Sang prabu mabusana megah
I panjak makamben congkod

Sang prabu mapuri agung


I panjak maumah petung
Sang prabu mamunggah jaran
I panjak majalan banban

Punika kawentenan matiosan


Nanging wenten tan kabinayang

74 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Sang prabu seda marurub kasa
I panjak padem makaput kasa

Puputne
Puput makaput

Karangasem 22 juni 2006

Pidabdab 3. Kosa Basa


NO Kruna ring Lengkara Artinipun
1 Sang prabu majoli kencana
2 I panjak negak mategtog
3 I panjak makamben congkod
4 I panjak maumah petung
5 I panjak majalan banban

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Cawis pitakén ring sor, nganutin daging puisi ring ajeng!
1. Sapa sira sané pinaka tokoh utawi sané kabaosang ring puisi “Puput Makaput”?
2. Napi kémanten sané minayang Sang Prabu sareng I Panjak?
3. Pangawi maosang wantah siki sané nénten minayang Sang Prabu sareng I Panjak, napiké
punika?
4. Indayang analisis daging puisi punika!
5. Rereh piteket pangawi sané wénten ring puisi punika!

Pidabdab 5 Pangresep indik Analisis Puisi Bali Anyar


5.1 Puisi Bali Anyar
Manut ring penelitian sané kalaksanayang olih Bapak I Nyoman Darmaputra duk warsa
1910-an sampun wénten medal Kasusastran Bali Anyar. Kasusastran Bali Anyar sané marupa satua-
satua ketusan. Duk warsa 1913, I Made Pasek ngamedalang buku mamurda “Tjatur Perenidana,
buku punika madaging 46 sasuratan marupa eksposisi, deskripsi, miwah narasi (cerita). Duk warsa
1916, malih ngamedalang buku mamurda “Anéka Roepa Kitab Batjaan, mamuat 33 sasuratan
marupa narasi/cerita pendek sané ngambil bantang crita marupa mamadat, mabuk-mabukan,
karmaphala, miwah sané lianan. Cerpén-cepén I Madé Pasek luiré : Ayam Mapalu, I Keliud teken

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 75


I Tragia”, “Pemadat”, Keneh Jujur Dadi Mujur“ miwah sané lianan. Salanturnyané, duk warsa
1925, Mas Nitisastro ngamedalang cerpén mamurda” Loba muah Anak Ririh” ring cerpén dané
sané mamurda Anak Ririh nyritayang parindikan Pan Karsa sané banyol, sané geginanipun sadina-
dina dados juru sémér. Kadasarin antuk pikolih-pikolih sané kapanggihin olih dané, sakadi ring
ajeng, raris I Nyoman Darmaputra (2000) maosang sastra Bali Anyar sampun embas duk warsa
1910-an sané marupa cerpen. Wangun kesusastraan Bali Anyar sakadi ring sor puniki luire: Puisi,
cerpén, Novél/Roman muah Drama.
Yéning rerehang puisi Bali ring sajeroning panglimbak kasusastran Bali, ngranjing ring
sajeroning kasusastran Bali Anyar, sané kawéntenannyané saking pengaruh kasusastran modern
sané embas ring kabudayan Barat (Eropa). Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin
miwah geguritan sané madrué uger-uger ngwacén tur ngripta manut pakemnyané, puisi modern
puniki wantah madrué uger-uger ngwacén kémanten, tur ring sajeroning ngripta dagingnyané
kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sané ngripta manut wangun tema lan gaya
basannyané sané bebas. Puisi Bali anyar, kakawitin antuk kamedalang puisi sané mamurda “Basa
Bali” pakaryan Suntari Pr. Sané kaunggahang ring majalah Medan tahun 1959, sané kapikukuhang
pinaka puisi Bali Anyar kapertama. Ring sajeroning panglimbakanyané, unteng-unteng tetuek
puisi Bali anyar sayan-sayan maéndahan manut aab lan panglimbak- jagat Baliné, pamekasipun
pengaruh pariwisata ring Bali.

5.2 Tata cara Nganalisis Puisi


Ring buku Membaca dan Menilai Sastra (1983) olih A.Teeuw naenin maosang indik tata cara
ngwacén sapisanan ngaruruh unteng saking daging teks kria sastra. Sané kapertama pangwacén
patut uning ring kode bahasa sané kaanggén, raris sané kaping kaih indik kode budaya inggih
punika ngeninin budaya genah puisi punika embas, taler budaya saking pangawinyané miwah sané
kaping tiga indik kode sastra saantukan kria sastra marupa puisi ketah nganggé panglengut basa
marupa paribasa.
Yening pupulang indik runutan nganalisis kria sastra puisi, wénten runutan pamargi sané patut
kalaksanayang:
1.Melahang ngwacén puisi punika
2.Indayang uratiang murdan puisi punika
3.Uratiang basa sané ngranjing ring panglengut basa (paribasa)
4.Indayang uratiang taler kruna-kruna sané ngeninin indik budaya saha ruruh pikenoh saking
kawéntenan kruna-kruna punika
5. Ruruh saha uratiang yéning wénten kruna sané madué tatuwek nénten sujati
6. Indayang rereh napi piteket sané kadagingin pangawi ring puisiné punika
7. Raris selehin punapi tata cara pangawi nagingin piteket ring puisiné punika
8. Selehin naler punapi tata cara pangawi maosang piteketé punika
Sasampuné runutan punika kamargiang saha sampun molihang napi piteket pengarang sané
wénten ring puisi punika, sané kaping untat lanturang mangkin antuk nyurat babaosan miwah
piteket sané madaging ring puisi manut panampén I raga soang-soang saha anutang sakadi
kawéntenané ring kahuripan.

5.3 Nganalisis Daging Puisi


Sakadi sané sampun kabaosang ring kerta basa 5.2., sané mangkin ngiring lanturang antuk
imba nganalisis daging puisi.

76 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Ngiring Pinehin

Ngiring je pinehin
Napi sane sampun kakaryanin
Sampunke solahe nganutin
Tata-titi sane nuntunin
Sampunang lali ring sang Pangardi
Mangda jagate stata rimrim
Ngring pinehin
Kawentenan jagate mangkin

Karangasem 22 juni 2006

Nganutin puisi ring ajeng prasida kaanalisis kadi puniki:


– Wacen saha resepang indik murdan miwah daging puisi “Ngiring Pinehin”
– Puisi “Ngiring Pinehin” nénten madaging panglengut basa sané ngranjing ring paribasa
– Ring Puisi puniki madaging pituduh mangda pangwacén mineh-minehin indik parisolah
miwah kawéntenan jagaté mangkin
– Sasampuné nyelehin punapi tata cara pangawi ngaturang indik piteket-piteket sané wénten
ring puisi puniki prasida babaosan punika kasurat kadi puniki:
Ring Puisi “Ngiring Pinehin” wénten pangaptin pangawi mangda pangwacén kayun
mapapineh indik solah I raga soang-soang. Sapisanan naler nuduhin mangda nénten
lali ring Ida sang pangardi inggih punika Ida Hyang Widi Wasa sapisanan mapinunas
mangda jagaté satata rahayu. Pangawi taler ngiringang mangda sareng-sareng mapa-
pineh indik kawéntenan jagaté mangkin sané sampun ngancan matiosan.

Pidabdab 6. Pituduh !

1. Indayang ngrereh 1 puisi Bali anyar raris analisis nyantos uning napi daging puisi punika
saha uning napi pikenohnyané ring kahuripan!
2. Indayang makarya siki puisi Bali Anyar, antuk tema indik “pendidikan”!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 77


Palajahan 2. Puisi Bali Purwa
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sadurung wénten Kria Sastra sané mawangun Puisi Bali Modern, ring Bali sampun madrué
kria sastra mawangun puisi sané ketahan kabaos tembang. Uning ké alit-alit napi mawinan kabaos
tembang? Gih, saantukan puisi Bali Tradisonal ritatkala kawacén nganggén tembang. Minab
alit-alit naenin mirengin anak maktayang puisi Bali Modern sané pateh sakadi maktayang puisi ring
bahasa Indonesia. Banget mabinayan tatkala mirengang anak makta puisi Bali tradisional. Ring
puisi Bali Tradisional wénten makudang-kudang uger-uger sané patut kaanggén tatkala ngwacén
puisi punika. Mireng anak ngwacén puisi Bali Tradisional pateh sakadi mireng anak magending
utawi matembang. Puisi Bali Purwa ketah taler kabaos sekar. Manut tatueknyané sasengguhan
sekar punika sangkaning kria sastra marupa puisi Bali Purwa punika kainargamayang sakadi
kajegegan ye I Sekar sané prasida ngulangunin anak sané ngwacén utawi mirengang puisi punika
katembangang. Yéning rereh sorohnyané Sekar punika prasida kaepah malih dados papat inggih
punika Sekar Agung, Sekar Madya, Sekar Alit miwah Sekar Raré. Ring sor puniki alit-alité jagi
malajahin Sekar Alit.
Sadurung nglantur ring materi, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Puisi Bali Tradisional?
2. Uning ké alit-alité napi punika Sekar Alit?
3. Pupuh napi manten sané kauningin ngranjing ring Sekar Alit?
4. Ring dija alit-alité prasida mirengang anaké ngwacén Sekar Alit?
5. Napi kémanten sane kabaosang ring Sekar alit

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Durma, Sinom,
Semarandana)

SINOM

Sinom anggén jumun têmbang,


nêmbangang “pitêkêt” puniki,
kêtusan karyan sang wikan,
kahatur ring truna-truni,
miwah para alit-alit,
dumadak kayunnya cumpu,
nêlêbang nganggo pangancan,
nyujur hidup mahutami,
lampah anut,
ring kêcap sastra agama

78 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Patuté numadi jadma,
sanuné cênik gêlitik,
malajah mangulik sastra,
anaké lingsir tunasin,
sakandan tuturé lêwih,
kotamané jroning hidup
manusané kadi lalang,
tajêp sahênuné cênik,
dadi puntul,
tur bingung yan suba tuwa.

Dabdabang malu dabdabang,


mungpung ragané nu cêrik,
malajah ningkahang awak,
darma patuté gugonin,
êda pati iri hati,
dulêg têkén anak lacur,
êda bonggan têkén awak,
laguté kaucap ririh,
êda sumbung,
mangunggulang awak bisa.

Pidabdab 3 Kosa basa


Indayang arti kruna ring sor!
Kruna Arti Kruna Arti
pitêkêt puntul
wikan Dabdabang
cumpu gugonin
lalang dulêg
tajêp bonggan

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 79


Pidabdab 4 Nyawis pitakén

1. Kudang Pada akéh pupuh sinom ring ajeng?


2. Majeng sira ketusan karya sang wikan punika kaaturang?
3. Napi mahawinan manusané kabaos kadi lalang?
4. Indayang surat piteket napi kémanten sané wénten ring imba pupuh sinom ring ajeng?
5. Indayang ngrereh imba pupuh Durma sareng pupuh Semarandana pada kalih, tiosan sané
wénten ring buku!

Pidabdab 5. Pangresep indik Puisi Bali Purwa


5.1 Padalingsa Sekar Alit ( Durma, Sinom, Semarandana)
Sekar Alit sané sering taler kabaos tembang macepat utawi pupuh sané kaiket antuk uger-
uger. Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger–uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap
wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada.
Uger–uger punika minakadi.
• Guru Wilangan : Uger–uger wanda sajeroning acarik
• Guru Dingdong : Uger–uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik
• Guru Gatra : Uger–Uger katah carik sajeroning apada
Sekar Alit ketahnyané wénten 10 (adasa), nanging ring bab puniki kabaosang wantah tatiga
kémanten inggih punika Pupuh Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana. Tiga pupuh
puniki madué uger-uger pada matiosan. Mangda tatas uning indik uger-uger padalingsa Pupuh
Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana, indayang panggihin imba pupuh ring sor:

Durma Guru Dingdong : Uger–uger wan-


gun suara ring panguntat sajeron-
ing acarik

Cai Durma pianak bapa paling wayah, (12 a)


Tumbuhe kasih asih, (8i) Guru Wilangan : Uger–uger wan-
da sajeroning acarik
Katinggalin biang, (6a)
Jumah cening apang melah, (8a)
Bapa luas nangun kerti, (8i)
Kagunung alas, (5a)
Idepang bapa mati (7i)

Sinom

Iseng-isengan manyurat, (8a)


Nanging sekaré ka Widhi, (8i)
Mangapus Bharata Yudha, (8a)

80 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Indayang mamunyi Bali, (8i)
Sinampura Dewa Gusti, (8i)
Antuk Ida Dané Ipun, (8u)
Mamunggelang punang crita, (8a)
Duk Sang Salya Senapati, (8i)
Sampun puput, (8u)
Kabiséka jaya-jaya. (8a)

Semarandana

Mémé Bapa manuturin, (8i)


Uduh cening pianak Bapa, (8a)
Suba kelih cening katon, (8o)
Nyandang masuk masekolah, (8a)
Mayusa pitung tiban, (7a)
Di ksamané cening masuk, (8u)
Masekolah apang melah. (8a)

5.2 Malajah Nembangang sekar alit (pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana)


DURMA

i o e u ô ô u u e e ô ô i i * * ô ˆ
ca i dur ma pia nak ba pa pa ling wa yan
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
tum buh é ka sih a sih
i i o * i o e o ô ˆ
ka ting gal an bi ang
i i i i ô ô e o i i ô ˆ
ju mah ce ning a pang me lah
o i * u ô ô * i i e o i ô ˆ
ba pa lu as ô ô na ngun kér ti
* i o i ô * * ô ˆ
ka gu nung a las
u e * u e ô ô i i o e o i ô ˆ
i dep an ba pa ma ti

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 81


SINOM
o e u u ô ô u u * u ô ˆ
sa me to né si na mi an
* u e e ô ô e u u * ô ˆ
ngi ring mang kin Pi ka yu nin
* * * u ô ô e u u e ô ˆ
mang da tan ke ni u ba ya
e u u * ô ô u e o o ô ˆ
dhar ma pa tut é ku ku hin
* * * * ô ô u u u * ô ˆ
bak ti ring I da Hyang Wi dhi

u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ping ka lih nya ring sang Gu ru
e e e u ô ô e o o e ô ˆ
te le bang pa cang ma la jah
e u u * ô ô u e o o ô ˆ
ra ha yu sa né ka pang gih
o e u * ô ˆ
ni ka tu hu
u u e e ô ô e u * u ô ˆ
ka ru ruh sa di na di na

SEMARANDANA
u u u u ô ô e * u e ô ˆ
mé mé ba pa ma nu tu rin
e e e e ô ô i o e i ô ˆ
u duh ce ning pia nak ba pa
i o e u ô ô e o i o ô ˆ
su ba ke lih ce ning ka ton
e o i * ô ô i i o i ô ˆ
nyan dang ma suk ma se ko lah
i i i i ô ô e o i ô ˆ
ma yu sa pi tung ti ban
e o i * ô ô * o i o ô ˆ
di ksa ma né ce ning ma suk
e e u e ô ô i i o i ô ˆ
ma se ko lah a pang me lah

82 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Pidabdab 6 Pituduh
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi sané kabaos Guru Wilangan?
2. Napi sané kabaos Guru Gatra?
3. Indayang surat padalingsa pupuh Durma!
4. Indayang ngarereh siki pupuh Durma!
5. Padalingsa pupuh sinom ring baris kaping 4 inggih punika …
6. Pupuh taler prasida kasengguh … utawi …
7. Indayang rereh raris surat 2 pupuh semarandana!
8. Indayang selehin rasa utawi watak napi sané kapanggihin tatkala mirengin tembang pupuh
semarandana?
9. Tiosan ring pupuh durma, sinom miwah semarandana, kantun wénten pupuh-pupuh sané
tiosan, indayang surat 5 wastan pupuh tiosan ring durma, sinom, smarandana!
10. Indayang mupuh silih tunggil pupuh ring ajeng, raris rekam!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 83


Palajahan 3. Geguritan
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)
Maosang kruna tembang, pupuh, macepat, sekar alit, punika sami nénten prasida pasahang
sareng Geguritan. Mangkin kawéntenan sekaa-sekaa pasantian ngawinang Geguritan sampun
ngancan kasenengin. Geguritan punika wantah pupulan puisi Bali Purwa sané markup sekar
alit sané ritatkala ngendingang kawacen papat-papat nyantos sering kasambat macepat, sané
daging ipun ritatkala kagendingin nganggen pupuh. Tiosan prasida katembangin, Geguritan
talér madaging lambahan carita sané taler madaging amanat. Sadurung nglantur mlajahin indik
Geguritan, indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Geguritan?
2. Ring dija prasida manggihin naskah Geguritan?
3. Napi sané kapolihin yéning ngwacén Geguritan?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks


Geguritan Pawiwahan

Pupuh Semarandana Pupuh Ginanti

Kadi dangan nanging sukil Yaning sampun sida tumus


Ngadungang istri lan lanang Sayangé ring sarwa prani
Saling mrihang dados élah Kawitin ring pawiwahan
Sukil riantuk mabinan Malajah saling tresnain
Patut wikan ngamargiang Nunggalang jiwa pramana
Apang sida nemu ayu Aget lacuré tatakin
Ngagem Grahasta asrama
Malajah nunggalang kayun
Ngajegang alaki rabi Matimbang rasa kawitin
Kadasarin sama suka Mangda ingkup masasahan
Boya wantah ring sarira Nyapa akuné kelidin
Muruk nunggal Rwa-Bhinéda Sama karyané raketang
Nincap ring jiwa pramana Nyejerang wargané santi
Mangda prasida ngelantur
Sekala nuju Niskala Pasomahang sampun adung
Ngawangiang maraga istri
Marawat hning ring semita
Para Dewa lédang ngaksi
Mawit suci upacara
Karemba saking niskala

84 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh teges kruna sané macetak séndéh
1. Kadi dangan nanging sukil
2. Saling mrihang dados élah
3. Patut wikan ngamargiang
4. Ngagem Grahasta asrama
5. Boya wantah ring sarira
6. Muruk nunggal Rwa-Bhinéda
7. Sekala nuju Niskala
8. Yaning sampun sida tumus
9. Nunggalang jiwa pramana
10. Mangda ingkup masasahan

Pidabdab 4. Nyawis pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napi wastan Geguritan ring ajeng?
2. Panggihin saking murdané, napi daging geguritan punika?
3. Napiné kabaos dangan nangin sukil?
4. Napi mawinan marabian punika kabaos sukil?
5. Indayang rereh napi pesen utawi amanat saking limang pada pupuh saking geguritan
pawiwahan ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Geguritan


5.1 Napi punika Geguritan?
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi
utawi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).
Geguritan wénten kakalih, inggih punika geguritan monométris miwah geguritan
polymétris. Geguritan monométris inggih punika geguritan sané nganggén pupuh wantah asiki,
sakadi geguritan Bungkling, geguritan Jayaprana, geguritan Basur. Geguritan polymétris inggih
punika geguritan sané nganggén makudang-kudang pupuh, sakadi geguritan Tamtam, geguritan
Pakang Raras, geguritan I Nengah Jimbaran, msl.
Ring sajeroning geguritan, pupuh-pupuh sané lumrah kaanggén wénten dasa (10) akéhnyané,

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 85


sakadi pupuh Sinom, Semarandana, Pucung, Pangkur, Durma, Dangdang Gula, Ginada, Ginanti,
Mijil, miwah Maskumambang. Basa sané kaanggén inggih punika basa Bali macampuh sareng
basa Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu, miwah basa Sasak.
Geguritan punika kawangun antuk pupuh. Pupuh punika kaiket antuk uger-uger sané
kawastanin pada lingsa. Pada inggih punika akéh wanda utawi kecap sajeroning abaris, lingsa
inggih punika labuh aksara suara sané pinih untat. Ring pada lingsa punika wénten sané kawastanin
guru wilangan, guru gatra, miwah guru dingdong. Guru wilangan inggih punika akeh kecap
(wanda) sajeroning acarik (abaris). Guru gatra inggih punika akéh carik sajeroning apada (abait).
Guru dingdong inggih punika suara panguntat sajeroning acarik.
Ring sor puniki kasurat wastan pupuh miwah uger-ugernyané :
Uger – uger sajeroning pada lingsa miwah akéh
Wastan
carik sajeroning apada
Pupuh
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sinom 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a
Semarandana 8i 8a 8o 8a 8a 8u 8a
Ginada 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a
Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
Durma 12a 8i 6a 8a 8i 5a 7i
Dangdanggula 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a
Mijil 10i 6o 10e 10i 6i 8u
Pangkur 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
Pucung 4u 8u 6a 8i 4u 8a

5.2 Mupuh miwah Ngartos Geguritan


Uning ké alit-alité sané ketah kabaos Sekaa Pesantian? Inggih punika sekaa anak sané seneng
magegitan utawi nembangang soroh Sekar alit, madya utawi agung. Geguritan sané madaging
pupuh ketah kabaktayang olih sekaa punika. Ritatkala katembangin, sasampuné matembang jagi
kalanturang antuk ngartos olih juru artos utawi juru teges. Juru teges puniki jagi negesin sabilang
baris daging pupuh sané katembangin.
Ring sor puniki jagi kaaturin imba pupuh sajeroning Geguritan saha madaging artosipun!
Geguritan Pawiwahan
(Pupuh Semarandana)

Kadi dangan nanging sukil Satmaka élah pisan nénten ja banget mautsa-
ha sakéwala méweh pisan ngarereh degdeg tan
mauyutan.
Ngadungang istri lan lanang Indik nunggalang lan ngadungang apang prasi-
da trepti sang lanang kalawan istri sané ngam-
argiang grahasta asrama.
Saling mrihang dados élah Riantukan angganyané pada mabinan janten
sampun saling perihang, saling kadaut matemu
mawinan manados dangan.

86 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Sukil riantuk mabinan Sané ngawinang méweh riantuk matiosan war-
ni/ jenis kidik iwang antuk nabdabang pacang
dados uyut matungkas
Patut wikan ngamargiang Punika dwaning patut madué kawikanan, kes-
abaran, ketabahan, lan kateguhan jiwa ngadun-
gang Rwa Bhinedané
Apang sida nemu ayu Mangda sida mawiguna ayu, tan bina kadi ka-
bel listriké lanang wadon sané ngawé sunar
galang sangkaning wikan ngadungang
Ngagem Grahasta asrama Sapunika taler sajeroning ngagem patemon
masomah wikan ngadungang raga jaga pacang
nemu bagya lan santosa

Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang ngarereh saha ngwacén siki Geguritan, raris karyanin pituduh ring sor:
1. Napi murdan Geguritan sané sampun kawacén?
2. Indayang selehin, Geguritan punika ngranjing ring geguritan monométris utawi geguritan
polymétris?
3. Indayang pupulang, pupuh napi kémanten sané kaanggén ring Geguritan punika?
4. Karyanin sinopsis indik daging Geguritan punika!
5. Indayang rereh amanat saking daging Geguritan punika!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 87


Pelajahan. 4. SEKAR MADYA
Menjelaskan pengertian Sekar Madya
3.7.11 Menyebutkan jenis-jenis Sekar Madya

3.7.12 Melantunkan Sekar Madya

4.7.1 Mengarang satu bait pupuh Durma

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi)


Sasampuné maosang indik Sekar alit, mangkin nglantur ring Sekar Madya. Sekar Madya
makéhan nganggen basa kawi boya ja basa Bali lumrah. Kekidungan ngranjing ring soroh sekar
madya. Sekar Madya satata wénten pinaka pangiring upacara yadnya ring Bali. Yadiatu Sekar
Madya karanjingang ring tembang religi, kidung naler pateh kadi geguritan. Kidung madué crita
kénten taler uger-uger tatkala nembangang. Sadurung nglantur indayang cawis pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alité napi punika Sekar Madya (kidung)?
2. Ring dija prasida manggihin naskah Sekar Madya (kidung)?
3. Ring dija prasida Mirengin Sekar Madya (kidung) katembangin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks


1. Ida Ratu saking luhur. Kawula nunas lugrane.
Mangda sampun titiang tanruh. Mangayat Bhatara mangkin.
Titiang ngaturang pejati. Canang suci lan daksina.
Sami sampun puput. Pratingkahing saji.
2. Asep menyan majagau. Cendana nuhur dewane,
Mangda Ida gelis rawuh. Mijil saking luhuring langit.
Sampun madabdaban sami. Maring giri meru reko.
Ancangan sadulur, sami pada ngiring.
3. Bhatarane saking luhur. Nganggana diambarane.
Panganggene abra murub. Parekan sami mangiring.
Widyadara-widyadari, pada madudon-dudonan,
Prabhawa kumetug. Angliwer ring langit.

Pidabdab 3. Kosa basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh
1. Kawula nunas lugrane
2. Mangayat Bhatara mangkin
3. Pratingkahing saji
4. Panganggene abra murub
5. Prabhawa kumetug

88 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


Pidabdab 4. Nyawis pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor
1. Sira sané kaluhurang ring kidungé punika?
2. Napi sané kaanggén nuhur para Déwané?
3. Saking dija Déwané mijil?
4. Sira sané ngiringang para Dewané tatkala jagi medal?
5. Ring dija ketahnyané katembangang kekidungé ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Sekar Madia


5.1 Napi punika Sekar Madia?
Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung
kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah panawa.
Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring
Bali, tur kanggen basa Bali Tengahan/Jawa Tengahan
sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh

cdn-2.tstatic.net
Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané
mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin
yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara
adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.
5.2 Jenis-jenis Sekar Madya/ Kidung
Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan
kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor
puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali.
Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5
(lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung
Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl.
Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten
kawangun antuk tembang macapat makadi :
1. Kidung Ranggalawe.
2. Kidung Sri Tanjung.
3. Kidung Pamancangah Dalem.
4. Kidung Amad Muhamad.
5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
1. Malat.
2. Wargasari.
3. Alis-alis Ijo.
4. Tantri, miwah sane lianan.

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 89


Pidabdab 6 Pituduh !
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Basa sané kaanggen ring kidung inggih punika basa …
2. Kidung kawangun antuk kawitan, … miwah …
3. Indayang surat kidung sané sering pirengin alit-alit!
4. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara dewa yadnya?
5. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara manusa yadnya?

Pidabdab 7. Tugas KD 4.7.1


Indayang makarya pupuh Durma apada antuk tema bebas!

Pidabdab 8. Ringkesan
Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué
wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi ut-
awi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring
-an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané
madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang
pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh).
Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah
panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tenga-
han/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung
Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika
ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.

Kanin antuk Lémat Dangan Katambanin, Kanin Antuk Raos Selantang Yusa
Nemu Duhkita

90 Analisis Sastra UDIANA SASTRA


BAB VIII
GANCARAN
Kompeténsi Dasar Indikator
3.1 Menganalisis teks gancaran Bali 3.1.1 Ngwacén teks gancaran Bali
modern (novel) dan gancaran modern (novel)
Bali Tradisional (satua Tantri 3.1.2 Ngrereh artos kruna méweh
dan Panji) beraksara Bali dan ring gancaran Bali modern
berhuruf Latin 3.1.3 Nyurat sinopsis novel
4.1 Menginterpretasikan atau menaf- 3.1.4 Nlatarang indik Satua Tantri
sirkan pesan moral teks gancaran 3.1.5 Nyarca jenis-jenis Satua Tantri
Bali modern dan tradisional (sat- 3.1.6 Nlatarang kawigunan Satua
ua Tantri dan Panji) secara lisan Tantri ring kahuripan
maupun tulis 3.1.7 Nlatarang indik Satua Panji
3.1.8 Ngwacén Satua Panji
3.1.9 Ngarereh amanat Satua Panji
4.1.1 Ngrereh nilai-nilai cerita Panji
sané prasida dadosan pratiwim-
ba ring kahuripan
Palajahan 1. Novel
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Ring sajeroning karya sastra Bali Modern, kawéntenan novel prasida kabaos arang pisan.
Kawentenan karya sastra novel kantun kidikan bandingang tekén cerpén. Yadiastu asapunika boya
ja nénten wénten. Sampun makéh pangawi-pangawi anyar sané makarya sastra bali Modern makadi
puisi, cerpén miwah novel. Sadurung nglantur maosang indik novel, indayang cawis pitakén ring
sor!
1. Naenin ké alit-alité ngwacén novel mabasa Bali?
2. Napi manten murdan novel mabasa Bali sané uningin alit-alit?
3. Napi sané kapolihin sawusan ngwacén novel?

Pidabdab 2. Wacén teks ( punggelan Téks novel )

SATYANING ATI

Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sam-
patang tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada
ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang
bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta
musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka
toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos
ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal
tua, gajihné tondén tuun.
Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén,
uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan.
THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén mak-
eneh lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis.
Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan
jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané
liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah
tabungan.”
Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang
sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang
ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang
anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih en-
juin tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman
tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak.
“Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.”
“Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang
ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén
nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.”
Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamu-
put payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi
nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahanan-
ing pamargi kauripan.
“Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan

92 Gancaran UDIANA SASTRA


pipis. Yén suba liu ngelah pipis, sinah nyidang lakar menain umahé, nyidang masi ngaé Mémé
Bapa bagia.”
Usap tiang yéh paningalané Mémé, tusing baang tiang buin ngeling ané makada tiang milu
sebet.
“Wayan eda salah tampi, Mémé ngeling boya ja ulian sebet nepukin Wayan tondén nyidang
ngisinin pangidih Mémé muah Bapa. Mémé buka kéné ulian kaliwat bagia, nepukin Wayan suba
kelih. Boya awak Wayané gén gedé, kéwala papineh Wayané masi suba kelih. Wayan suba bisa
ngaba raga, ngenehang Mémé Bapa yapitui Wayan kapah di jumah. Mémé demen pesan tekén
parisolah lan pepineh Wayané. Dumadak sih Widhiné mapica karahayuan ring keluargan iragané
sami, pang makejang masi polih rejeki,” banban Mémé ngaraos sambilanga ngusudin sirah tiangé.
Tiang nguntul, kadirasa suba nagih ulung yéh paningalané, nanging nyidang baan tiang naenang.
“Unduk umahé ané suba réod ené, eda Wayan sanget ngenehang. Kangguang apang tusing
tuduhan dogénan. Lan jani munduhang pipis bareng-bareng. Mémé nu nyidang masi magaé ngaé
kuskusan. Kéto masi Bapa nu seger bantas nang nukangin lan ngarit di tegalé,” Mémé ngawewe-
hin.
Lega kenehé ningehang raosné Mémé buka kéto. Tiang meled pesan lakar menain umah.
Nanging tiang tondén ngelah pipis. Tiang suba malajah nambunang, kéwala mara abedik, tondén
neked anggon menain umah. Umahé ané jani sujatiné tuah gelah pekak tiangé. Sasukat pekak
tiangé ngalahin, kéto masi dadong ané suba malunan mawali ka gumi wayah, Bapan tiangé ané
nongosin umahé ené. Kabenengan Bapa manyama muani didiana. Ada adiné, luh, suba juanga
tekén anak muani uli di Tabanan. Pagaénné Bapa tuah dadi tukang bangunan, diapin maan pipis
tusing ja amongkén, tuah genep anggon serahina.
“Sampiné adep, Pa! Pipis pamelin sampiné anggon menain umah.”
“Tusing dadi! Sampiné ené mani puan lakar adep Bapa anggon cai bekel. Jani depang malu
buka kéné. Ajin sampiné masi mudah jani. Padalem adep.”
Kéto suba reraman tiangé, tusing naanin maksa pianak apang nyidang ngisinin kenehné.
Kéwala ada ané sanget kenehang tiang, pangidih rerama ané sesai dadi ingetang. Rumasa ngu-
ber-uber déwék tiangé tatkala majalan ngiterin kota Dénpasaré. Pangidih ané sabilang peteng teka
saha nguyak paukudan tiangé. Masarin tanah kenehé jani. Ibuk inget tekén pangidih i rerama.
“Alihang ja Mémé Bapa mantu, Yan!”. ………………………….
Kakripta olih : I Komang Alit Juliartha
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh teges kruna ring sor!
1. Pasaréan teges ipun …
2. Mabahan teges ipun …
3. Nglindeng teges ipun …
4. Kasépan teges ipun …
5. Papineh teges ipun …
6. Yapitui teges ipun …
7. Nambunang teges ipun …
8. Genep teges ipun …
9. Ibuk teges ipun …
10. Mantu teges ipun …

UDIANA SASTRA Gancaran 93


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Napi murdan novel ring ajeng?


2. Sira ngripta novel ring ajeng?
3. Napi pakaryan tokoh “tiang” ring punggelan novel punika?
4. Sira sujatiné madué umah sané mangkin katongosin mémén ipun?
5. Indayang pupulang piteket sané wénten ring punggelan novel punika!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Novel


5.1 Teges Novel
Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.

5.2 Unsur Intrinsik miwah Ekstrinsik Novel


Unsur intrinsik novel inggih punika :
1. Tema
Unteng pikobet sané wénten ring sajeroning novel
2. Penokohan
Watak utawi karakter sané kabaktayang olih pelaku. Watak prasida kapanggihin saking
ciri fisik, tata cara matingkah laku, genah pelaku
3. Alur
Rangkaian kejadian sané ngawentuk crita novel
4. Gaya Bahasa
Pinaka sarana anggén makarya novel mangda panglengut basa
5. Latar/ setting
Genah wénten peristiwa utawi kejadian
6. Amanat
Pabesen pengawi majeng ring pangwacén
Tiosan ring unsur intrinsik, wénten naler unsur ekstrinsik, inggih punika unsur sané ngawentuk
karya sastra makadi pidan karya punika kakaryanin, napi mawinan karya punika kakaryanin,
punapi kahuripan I pangawi, genah meneng pangawi miwah antuk punapi kawéntenan sang
pangawi nyantos makarya novel punika.

94 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Tugas
Indayang alit-alité ngereh utawi makta siki novel mabasa Bali, raris karyanin pituduh ring sor!
1. Wacén novel punika nyantos puput
2. Makarya ringkesan daging novel punika
3. Indayang rereh unsur intrinsiknyané

UDIANA SASTRA Gancaran 95


Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali)

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Sakadi babaosan ring semester 1, karya sastra punika wénten sané nganggén huruf latin taler
kantun wénten sané maaksara Bali. Ketahnyané karya sastra Bali Purwa kantun kasurat nganggén
sasuratan aksara Bali, makadi satua Tantri. Dumun satua sané kadadosang lampahan igel-igelan
makéhan nganggé satua Tantri. Sadurung nglantur, indayang cawis pitakén ring sor.
1. Ring dija alit-alité naenin mirengin satua tantri?
2. Naenin ké ngwacén satua tantri?
3. Satua tantri ketah nyritayang indik napi?

Pidabdab 2. Wacén teks


<høpucu*¾,

kcÉithdeKÿentuturn¾ŠtuwdibZé(ÿ¾kwn¾Ù)w)e\Ðoen¾Ðoripn¾Àdhnk¾æcul¾å)l;¾piynk¾à¡wni
hdirimdn¾Àipucu*¾,høpucu*¾eKÿeng)gh)entuw;¾mpikt¾Ñøcriekn\&¾ekZÿl;¾hunÑ¡k¾æjlnÂ)mpi
kt¾ÐËnhøymiktøn¾Ð)dis¾ßsn¾ædieTÿenÑn¾Š)rb/,dditus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾ßhn¾Ð)dis¾Ùier;¾
tus&¾hdk)dis¾ålø;¾\m;¾kÉnpdienmr\nÑ)g¾ã)l&¾eTÿnÑ)n¾æ)subuw;,d)n&¾ekeTÿm)dß)den¾Ðoenhø
ympikt/,wdi;¾pikt¾ålø;¾k)dis¾énihøpucu*¾eKÿend)m)n¾Ó)ekn&¾kuluk×ekwltø\Ð

ehÂmsi;¾eSÿel;¾mhødihødihn¾ÐËnsbøl*¾høyngø;¾\idi;¾eKÿ

eZ*ÿo¾sik¾æøsgenb)gã)g¾ÀenhødiheKÿeZ*ÿo¾henmròk

dÙier;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødihh)nuc)nik¾®¡wineTÿenÑn¾Ð)dt¾Ð
edneKÿeZÿoe\h)nubutddibuwu*¾eDÿegen¾Ðoenhøy\idi;¾

eKÿeZ*ÿo¾mrekeTÿphunÑ¡kn¾Àent)pukønbhn¾Àipucu*¾p)sup)di;¾

k)n)ehÂedn&¾mk)j*¾henk)n)h\tus&¾tehn¾ßisi.

ssukt¾À)enÓokcÉithøpucu*¾tus&¾p)sen¾Ðoenhøytehn¾Ðijkøjbu

win¾ã)gã)g¾ñø\Ð˱*¾eDÿegn¾é¡mehÂp&¾kudkudkedn¾ŠubbpenÂe\Þem

køn¾Àp\høynulu\in¾Ðcrik¾Â\&¾høymsi;¾tus&¾Zÿk¾Ùøer;¾ekeTÿ
eSÿl;¾piynekÂbpenÂp)di;¾eKÿenk)n)ehÂt)ekn¾Àipucu*¾n\&¾

høytus&¾bnie\Þemkøn¾Ùiydin¾ÂigÓøg¾Àøpucu*¾kÉnhøysubk)lø;¾b

96 Gancaran UDIANA SASTRA


penÂm)m)g%¾creTÿeTÿeg¾Âolø;¾høpucu*¾Z&ÿkɱ*¾dipÞ\Ðeng)ris¾á)ri

s¾ŠiÏp¾Þ)pÞ)p/.

mk)eLÿk)eLÿddid)m)en¾Ðoenhøpucu*¾t)ekn¾Ànk¾¯¡;¾,sekwl

d)d)m)nenÂløkd¾æ)sn/,g)edk)n)ehÂhøy,swier;¾heneDÿ

t\s&¾jhdeln¾æutÉøn¾Àids*¾pÉvueKÿripn/,dituekw);¾høym

kn);¾\)n)h*¾høsin¾Ñ)d)m)nenÂbudieMÿrhn¾Ó)ekn¾ãpenÂtus&¾eKÿ

enjuwriedn&¾sub\esn¾Ðpin&¾edewk¾á)d)g\,\\Šn¾åibuk*¾k)

n)ehÂhøpucu*¾wier;¾eDÿet¾À\ál¾ßkuÏnn¾åjk¾Àødredn¾álu;¾n\&¾tu

s&¾hdjln¾ßbudi\lø;¾kpurihøytus&¾bni,jnieKÿenhøyd

yhp\misik)n)ehÂZøÿdy*¾mkt*¾redn¾álu;¾,

s)d)k¾Ñønhnuhøpucu*¾kcÉity*¾kpurit\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu,

mrt)k)d¾ÑibZÇøÿ\;¾t)pukønhdeKÿenpÏkn/¾\Þhut¾Àøymt

eKÿn¾Ài;¾j)eRÿpÏkn¾Âw)g*¾tøtøy*¾nuns¾Ó¡lu*¾r&¾j)eRÿenw)ks*¾j)

ebos¾Óitøy*¾kpuriyn¾Àtur*¾tøtøy*¾jgøt\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna ring sor!
1. eSÿl;¾,
2. t\Ðil/,
3. bZÇøÿ\;¾,
4. juwri,
5. e\Þemkøn/,

UDIANA SASTRA Gancaran 97


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Ring dija kacritayang satua I Pucung punika?


2. Madué ké I Pucung nyama tugelan?
3. Napi dogén gagaéné I Pucung?
4. Ngudiang I Pucung satata lémékina tekén bapané?
5. Sareng sira I Pucung dot makurenan?

Pidabdab 5.Pangresep indik Satua Tantri


5.1 Teges Satua Tantri
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita
tantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh
ring Syria Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah
va Dimnah, ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat
nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan.
Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar
tantri sané wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika:
1. Kidung Tantri Nandaka harana sané kawangun olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng Ida
Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728. Makakalih kawiiku punika
grianida ring Gria Punia, Sidemen Karangasem
2. Kidung Tantri Manduka Prakarana utawi Kidung Raga Winasa kawangun olih I Gusti Madé
Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem
3. Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda Sidemen saking Gria Intaran
Sanur. Kidung punika kakawi sawatara warsa 1938-1944.
Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki wénten menggah silih tunggil
ajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian
anaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga pinaka anak luh luih, anak istri sané
mautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh saking rerama.
5.2 Satua Tantri Manut Cecirén
Satua Tantri madué makudang-kudang cecirén sané minayang saking satua sané tiosan. Raris
mangda kauning cecirén Tantri luiré:

1. Nandaka Harana

Tantri sané akéhan sané kasarengin antuk beburon masuku pat sakadi macan, kambing,
cicing jaran, sampi miwah sané tiosan.

2. Manduka Prakarana

Tatri sané akéhan kasarengin antuk wangsa paksi utawi kedis sakadi titran, kukur, blatuk
miwah sané lianan.

98 Gancaran UDIANA SASTRA


3. Pisaca Harana

Tantri sané akéhan kasarengin antuk manusa utawi raksasa. Conto carita tantri Pisaca Ha-
rana sakadi Katuturan Sang Arya Dharma

Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngerereh siki satua tantri, raris:

1. Wacén satua punika, saha resepang daging ipun


2. Ringkes daging satua punika
3. Indayang rereh napi pikenoh satua punika ring kahuripan

UDIANA SASTRA Gancaran 99


Palajahan 3 Satua Panji
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring satua tantri wénten taler Satua Panji. Yéning satua tantri punika makéhan
nyitayang antuk baburon, yéning satua panji nyritayang indik kaprabon ring purian. Satua panji
akéh kadadosan lampahan ring drama gong utawi arja. Satua panji kocap mawit saking crita
nguni indik para ratu. Ring sor puniki jagi kacritayang sajangkep ipun indik satua panji, nanging
sadurungnyané cawis dumun pitakén ring sor.
1. Naenin ké alit-alité mirengin satua panji?
2. Napi imba murdan satua panji sané sampun naenin kapirengin?
3. Ring dija prasida manggihin satua panji?

Pidabdab 2. Wacén teks

www.jokar.com.au

Calonarang

Kacaritayang duk Prabhu Airlangga madeg nata ring Kadiri raja, wénten bencana gebug ger-
ing ring wewengkon idané. Panjak idané busan-busan gelem tur ngemasin padem. Semengan ge-
lem, tengai mati, sanja mataneman, kénten sarahina-rahina. Indiké puniki ngawinang Prabhu Air-
langga patitakén ring pangabih idané, napiké sané ngawinang kahanan puniki?
“Paman, Paman Patih Sudarsana, ngiring mrika ajebos cingakin ja panjak-panjaké napiké
ngawinang wénten gatra kaon puniki,” ucap Prabhu Airlangga.
Ki Patih Sudarsana sané taler jerih ring kahanan jagat Kadiri puniki, wantah prasida tinari-
ma préntah saking Ida Sang Prabhu, nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba. Pamargin
Ki Patih Sudarsana nglintangin désa-désa sawewengkon Kadiri. Wénten rasa jejeh, wénten rasa
tengkejut, wénten rasa sedih, nyingakin panjak-panjak Kadiri rajané pajelempang keni grubug lan
gering. Wau tatas uning, ri kala Ki Patih nglintangin désa sané mawasta Dirah.
Ring désa Dirah kacaritayang wénten anak istri mawasta Rangdéng Dirah, dané madué putri
asiki maparab Diah Ratna Manggali. Putrin danéné ayu pisan, sakéwanten ngantos Ratna Mang-
gali bajang mempeng, durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné. Santukan,
manut orti sané kawedar Rangdéng Dirah wantah ratu désti, amuja-muji Ida Bhatari Durggha, lan
madué sisya-sisya sané nyabran tengahing wengi lunga ka sétra. Ring sétrané Rangdéng Dirah
lan sisyan-sisyannyané mangigel, dangklang-déngkléng, makalung basang-basang, anelek baga,
lan kaik-kaik. Nadak sara kesyar-kesyer guminé, angin ngampehang sisan-sisan désti, nelusup ka
umah-umah krama, lan ngawinang pejah.
Kahanan puniki kanikayang ring Ida Sang Prabhu Airlangga. Bendu pisan pikayunan idané

100 Gancaran UDIANA SASTRA


ri kala mirengang gatra sané kabakta olih Ki Patih
Sudarsana. Makakalih makarya rarincikan mangda
sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat
Kadiriné landuh, trepti, rahayu.
“Paman Patih, gelah meled ngutus Mpu Bha-

3.bp.blogspot.com
radah mangda mrika maperang sareng Rangdéng
Dirah.”
“Uduh, Ida Sang Prabhu, yéning makayunan
ngasorang Rangdéng Dirah sampunang maperang,
sakéwanten anggén rarincikan sané sinahnyané be-
cik.”
“Napi nika Paman?”
“Nikain murid saking Mpu Bharadah sané mawasta Mpu Bahula mangda kayun dados suami
saking Ratna Manggali.”
“Men kudiang lantas Paman, tusingké nyanan Mpu Bahula matianga.”
“Pastika nénten, santukan Mpu Bahula pacang kabekelin rarincikan mangda Diah Ratna
Manggali tresna leket rumaket ring Mpu Bahula.”
Ring taman sané madaging telaga, bunga-bunga nénten kayun kepat nyaksinin sungsut manah
Diah Ratna Manggali. Ri kala don-donan layu ulung saking carangnyané. Sakéwanten di selag-se-
lagan padang ambenganné, Mpu Bahula ngrauhin Ratna Manggali. Makesiab Ratna Manggali,
nanging manahnyané sampun kadaut olih tutur manis Mpu Bahula. Gelisin carita, makakalih lan-
tas marabian. Mpu Bahula meneng ring Désa Dirah.
I rika wau tatas uning Mpu Bahula ring kawéntenan padéstian sané kaduénang olih Rangdéng
Dirah. Majalaran saking Ratna Manggali, lontar-lontar padéstian sané kaduénang Rangdéng Dirah
kaambil lan kapralina olih Mpu Bahula. Uning ring kahananné punika, lantas Rangdéng Dirah
kroda. Mpu Bharadah rauh ka padukuhan Dirah, mélanin Mpu Bahula. Mpu Bahula lan Ratna
Manggali matilar saking Dirah. I rika wantah Mpu Bharadah lan Rangdéng Dirah sané perang
tanding. Rangdéng Dirah lan Mpu Bharadah kabaosang rwa bhineda ring kauripan puniki. Anaké
embas sampun jangkep becik lan kaonnyané.
Kaketus Saking Katattwan Calonarang

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh ring sor!

1. Gebug gering ring wawengkon idané


2. Busan-busan gelem tur ngemasin padem
3. Prabhu Airlangga patitakén ring pangabih idané
4. Durung wénten anak lanang sané kayun nglemesin putrin danéné.
5. Nglantur mamargi nuréksain kahanan ring jaba

UDIANA SASTRA Gancaran 101


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Punapi panegara kadiriné ritatkala Prabhu Airlangga madeg nata?


2. Sira ké wastan patih sané kaprintahang nyingakin panjak-panjaké tatkala keni gering?
3. Sira parab okan Rangdéng Dirah?
4. Napi mahawinan nénten wénten anak lanang sané nglemesin Diah Ratna Mangali?
5. Punapi rarincikan mangda sida ngasorang Rangdéng Dirah lan ngwaliang jagat Kadiriné
landuh, trepti, rahayu?

Pidabdab 5. Kerta Basa (materi)


5.1 Teges satua Panji
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun
dados kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma.
Satua Panji wénten makéh vérsi.
Pidabdab 6. Tugas
Indayang makta siki satua panji, raris:

1. Wacén satua punika


2. Wawanin nyritayang ringkes inggian daging satua punika
3. Rereh amanat saking satua punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4 .8.1


Indayang ngrereh nilai-nilai cerita Panji sané prasida dadosan pratiwimba ring kahuripan!

102 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 8. Ringkesan

Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik
kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané
madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik
miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra
sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén
satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat.
Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita tantri
puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh ring Syr-
ia Kuna sané kawastanin Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah va Dimnah,
ring cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri sampun kasurat nganggén basa
Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sané lianan. Ring Melayu
carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sesampuné katuréksain lontar-lontar tantri sané
wénten ring Bali prasida kapanggih tri tantri, inggih punika Kidung Tantri Nandaka Harana, Ki-
dung Tantri Manduka Prakarana miwah Kidung Tantri Pisaca Harana.
Satua Panji inggih punika pupulan crita sané mawit saking Jawi, nanging mangkin sampun dados
kasusastraan Bali. Daging satua Panji inggih punika indik pahlawan, tresna kalih jatma. Satua
Panji wénten makéh vérsi.

Padi Puyung Pangadeg Sunggar Kajekjek Léngkong

UDIANA SASTRA Gancaran 103


BAB IX
DRAMA
Kompeténsi Dasar
3.9 Menganalisis teks drama Bali
modern, drama Bali Tradisional
dan bermain peran
4.9 Mendramatisasikan teks drama
Bali moderen atau tradisional

Indikator
3.9.1 Nlatarang indik cecirén drama
Bali modern
3.9.2 Maosang indik makarya drama
modern
3.9.3 Makarya conto dialog ringkes
nganggé tema
3.9.4 Ngwacén teks dialog drama
tradisional
3.9.5 Nganalisis anggah ungguhing
basa ring drama tradisional
3.9.6 Latian main drama
4.9.1 Makarya naskah drama tra-
disional
Palajahan. 1 Drama Bali Modern
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Maosang karya sastra Bali gumanti akéh pisan wentuk utawi jenis ipun. Wénten sané lisan
nyantos marupa sasuratan. Drama naler ngranjing ring silih tunggil karya sastra Bali. Drama wénten
sané mawit saking karya sasuratan, wénten naler sané langsung marupa lisan. Yadias marupa
sasuratan utawi lisan, pamuputné drama punika pastika kapéntasang antuk basa lisan. Anaké
nguni seneng pisan mabalih drama, riantukan dumun kacanggihan alat komunikasi, transportasi
miwah sarana hiburan durung maju sakadi mangkin. Drama ring Bali wénten sané kabaos drama
Bali Modérn wénten sané tradisional. Makakalih punika madué pabinanipun. Salanturnyané jagi
katlatarang sajangkep ipun, nanging mangkin indayang dumun cawis pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alité mabalih Drama?
2. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Modérn?
3. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Modérn?
4. Punapi daging crita Drama Bali Modérn sané naenin panggih alit-alit?
5. Sasampuné nonton Drama Bali Modérn, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Wacén teks

Salah Tampi

Paseriok ramé pesan anaké ring alun-alun kota


Dénpasaré, mawinan drika wénten Dénfes (Dénpas-
ar Féstival), Md. Charles, Tut Adi lan Yan Buda taler
malali ke Festifal punika, majalan dipinggir terotoaré

aquariuslearning.co.id
lakar nyingakin péntas seni sané pacang medal malih
jebos, laut matakén Yan Buda mapan ia tumbén milu
mabalih,
Yan Buda : Ape sané lakar pesu benjep simalu-
nan pentasé dé?
Md. Charles : Béh... sing be tawang aké yan, ma-
pan aké tusing dadi panitia dini.
Tut Adi : hhahaha... Céngblong nganggo bikini bénjep lakar pesu Yan.
Yan Buda : Béh banyol cai Tut. (jelék sebengné)
Md. Charles : To cingakin dajané ade drama Gong lan kemo mabalih...!
Tut Adi & Yan Buda : Lan... (sinarengan masaut) sanekedé di tongos Drama Gongé, Cingakina I
Petruk sedeng nyongkok duur panggungé, Mamunyi lantas ia Md.Charles.
Md. Charles : Tut.. tut...to tolih ja gobané I Petruk nyongkok jag percis care Yan Buda sedeng
mapangenan kalahin tunangané.
Tut Adi : hhahaha.... (bungker) aje puk !, kéto suba gobané Yan Buda dugas kalahin tekén
Luh Sunari.

UDIANA SASTRA Drama 105


Md. Charles : Hhahaha... kuang isin tulisan dogén di durin bajuné maaf saya lagi galau... sing
kéto tut?
Tut Adi : Jeg pass suba to dé....
Yan Buda : Béh jag kemo dadi satuané di?, nah cang suba jelék. (sambilanga nyebeng)
Md. Charles : Hhahaha... tusing ja kéto Yan aké macande adané....
Lantas pesu ia I Dolar sambilanga ngigel, igelané sing karuan baet ngaba basang.... buin masaut
ia Tut Adi,
Tut Adi : Dé yén Tuni orahang cai pétruk care Yan Buda, né Jani Bapané Yan Buda pesu
bani cai tekén bapane...?,
Md. Charles : hhahahaha... Duuuhhh... gedé sajan nok Tut !
Tut Adi : Apané Gedé dé ?,
Md. Charles : To not basangné ngeléndong bungutné tebel jag percis care bapané Yan Buda.
Tut Adi : Hahahaha..... kuang ngaba paet dogén pang patuh care bapané Buda dueg ngukir.
Yan Buda : Nah... uling tuni Icang dogén olah cai ajak dadua, nu cang terima. Jani Bapan
Cang sambat-sambat cai... jelé cai adané metimpal.
Tut Adi : Béh... ngambul ia Yan Buda...
Tusing suwud ndén drama gongé laut majalan nyrucut ia Yan Buda sambilanga ngerimik
pajalané mulih......

Olih : AA.Redi

Pidabdab 3. Kerta Basa

1. Renga teges ipun ...


2. Kalambuk teges ipun …
3. Gegésonan teges ipun …
4. Kasép teges ipun …
5. Ngwalék teges ipun …

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Sira ring drama ring ajeng sané kacritayang malali ring Denpasar Festifal?
2. Sira sané ngajakin mabalih drama gong?
3. Sapa sira Luh Sunari punika?
4. Nyén sané kaorahang bapané Yan Buda?
5. Sira pangawi drama ring ajeng?

106 Drama UDIANA SASTRA


Pidabdab 5. Kerta basa (materi)
5.1 Teges Drama Bali modérn
Lelampahan utawi drama pinaka sastra gancaran (prosa) saking kasusastraan Bali Anyar.
Lelampahan inggih punika sinalih tunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan (dialog),
sané saranannyané marupa papintonan. Lelampahan mnut unteng ceritannyané kakepah dados
kakalih inggih punika : (1) lelampahan sané madaging cerita indik folklor, sané ceritannyané
sampun ketah ring kramané pinaka satua tetamian, miwah (2) lelampahan sané madaging indik
satua-satua anyar sasuratan para kawi. Lelampahan ring sajeroning wataknyané wénten marupa :
wangun tragedi (sané nyritayang indik sosial), miwah komedi (sané nyritayang indik bebanyolan).
Ring sajeroning papintonannyané wénten sané kawastanin pantomim inggih punika lelampahan
sané wantah marupa semita utawi mimik miwah solah utawi gerak kémanten. Unteng karya sastra
lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi mareraosan sadu arep ring
para tokoh ceritannyané.
Ring sor puniki wénten karya sastra lelampahan Bali Anyar miwah para pangawinyané,
sakadi :
1. Aduh Déwa Ratu, Olih Gedé Dharna
2. Kirana, Olih Inyoman Manda
3. Gusti Ayu Klantir, Olih A. Wiyat S. Ardi
4. Srombotan Sambel Kacicang, Olih A. Wiyat. S. Ardi

5.2 Ciri-ciri Drama Bali modérn


Ciri-ciri Drama Bali modérn :
1. Nganggé naskah jangkep
2. Nganggén sutradara
3. Busana campuran( adat Bali lan modern)
4. Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan jagate mangkin
6. Basa sané kaanggén basa campuran
7. Genah masolah( setting pamentasan): bebas nganutin daging cerita

Pidabdab 6. Tugas
Indayang ngarereh kelompok 5 utawi 6 diri, raris sareng-sareng makarya naskah Drama Bali Mod-
ern antuk tema bébas!

UDIANA SASTRA Drama 107


Palajahan 2. Drama Bali Tradisional
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring drama Bali Modern, sujatiné saking nguni sampun dumunan wénten Drama Bali
tradisional. Drama Bali Tradisional sayuakti madué cecirén sané banget kapanggih mabinayan
ring Drama Bali Modern. Sadurung nglantur mlajah indik Drama Bali Tradisional, indayang cawis
pitakén ring sor!
1. Uning ké alit-alit sané kabaos Drama Bali Tradisional?
2. Ring dija naenin manggihin Drama Bali Tradisional?
3. Punapi daging crita Drama Bali Tradisional sané naenin panggih alit-alit?
4. Sasampuné nonton Drama Bali Tradisional, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Wacén teks

Prabu Rancang Kencana

......................................
Prabu Déwangga mangkin caritayang sané mapasadnya Angga Dharma Déwa mingsikin Ida
Mahardika Dandanbela, ngeséngin putran Ida: Radén Kertapati mangda ngentosin kaagungan Ida
saantukan sampun lingsir tur mangda ngarereh rabi gelis-gelis sadurung Ida kajumenengang nata.

Dharma Déwa : Adi Prami! Medal adi, bli ada raos perlu. I Cening dija? Tunden Ida medal
Perami : napi wenten beli agung!
Dharma Dewa : kene adi ...!!!
Kertapati : nunas lugra titiang aji ...!!!
Dharma Dewa : kene...sawireh aji suba tua, patut suba aji mereren ngemong jagat de-
wanggané ené ané pinih patut cening kertapati, apan cening putra pepadan,
sakéwala kené : sakondené cening ngentosin aji, mustiné cening marabi
malu
Perami : sire pacang tetagon ida ianak ..???
Dharma Dewa : nyen buin...dingeh beli i adi dandanbela ngelah pianak bajang, né surat
ajiné aba kemu aturin ajin i dewané, musti ida tuara bani nolak
Kertapati : nunas lugra titiang aji dharmaning ipianak, makadi titiang putran aji ndi
kapan purun nolak cutet titiang wantah ngiring aji
Perami : sandang pesan to cening, bakti ngiring sapengandikan ajin cening, mule
ento darma anaké ané kabaos putra sasana
Dharma Dewa : né abe surat ajiné, aturang teken ajung i dewané ( adi, jani ngisi pabesené
ratnaning rat, ipah adiné : manipuan yen suba pada pait getihné metu pada
bajang apang nyidayang ugi nemuang pada-pada pianaké ) nah, majalan
cening ! paman prateka, dadi ngoyong, jemak jarané putih iringang pianak

108 Drama UDIANA SASTRA


gelah
Preteka : titiang wantah sairingan ! ( kaambil kengin kudané petak sané ngertos
pisan ring pangandika )...em..em...em...iiiiihhhhh...iihhhh
Kertapati : jalan paman !!! jarané selem paman negakin
Preteka : boya tolak titiang, titiang ngetut saking pungkur.
Ring tengahin alas, kertapati matemu ring ni nyoman sekar sedek ipun ngalap sekar
Nyoman Sekar : mémé ... ( ature nyamar ), titiang makinkin ngalap bunga mémé dija pe-
naraké mémé ???
Men Sekar : né ape nyoman, ingetang de pati ledap, buka tutur mémé né pang sai, la-
curé gisi, da duleg teken anak. Anak mule keweh negepang dadi luh. Beneh
baan matingkah, luh luih adanina. Yen ledap pelih baan matingkah luh luu
kaojar.
Nyoman Sekar : patinget méméné dumadak tiang sida manegepang, tur apang terus tiang
tau teken padewekan ubuh tur lacur
Men Sekar : keto ya !!! anak mula nyoman patut nuturin anggon nyomané, nyen buin.
Gemetang nyoman !!! nah, kemu suba majalan
Nyoman Sekar : pamit tiang mémé !!!
(sambilang magending i nyoman sekar ngalap bunga, suara né sakadi sundari katempuh angin
riris, jantos ida raden kertapati kanggek mirangan) maskumambang “sekar
sandat, anggrek gadung lan gumitir, tan sah pada kembang, sadpada nger-
auhin, ngisep sarining sang kembang”
Kertapati : paman, dingeh paman ? dije anaké magending. Beh, luung pesan suarané...
dingeh paman !!!
Preteka : napi...!!! menawi nampek jatmané punika. Angob titiang miragiang su-
arané riris maris
Kertapati : yen amonto luung suarané, pedas jegeg anakné.
Preteka : sawiakti pisan Ratu Anak Agung Putra
Kertapati : jalan tuunin, sambil mareren ngentegang keneh paman
Preteka : durusan Ratu Anak Agung Putra
Kertapati : adéng-adéng majalan, apang da katanggehang, adéng-adéng !!! tooo....
buiin magending
Nyoman Sekar :”tankocapang, i sekar raris nundunin, nunas kaledangan, dasarin ambu
sumirip, nistan i kembang aturan”
Kertapati : paman...!! buka panteg rasan atin tiangé paman, aliang tiang anaké ma-
gending ento paman
Preteka : Ratu Anak Agung Putra, kengin iwang punika Ratu Anak Agung Putra.
Nenten ké ida kapangandikayang ring ajung Cokor I Dewa rauh tangkil ring
ajiné jagi ngelamar ming sikiné

UDIANA SASTRA Drama 109


Kertapati : ento sube keto paman, sakewale...??!!! dadi nyedihin munyin anaké eluh
ento, paman !!! jalan malu tatasin ento, dijaya anaké magending, kenken
gobané uli dija
Preteka : ngiring !!! titiang wantah mangiringang..!

Kaketus saking pupulan naskah Drama


Karya : Ketut Putru

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang surat teges kruna sané macétak séndéh ring sor!
1. Ida saantukan sampun lingsir
2. cening marabi malu
3. titiang makinkin ngalap bunga
4. mémé dija penaraké mémé ?
5. dasarin ambu sumirip

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang saurin pitakén ring sor!
1. Napi murdan drama ring ajeng?
2. Sadurung madeg ratu, Radén Kertapati kandikain napi?
3. Kija palungan Radén Kertapati makta surat?
4. Punapi daging pabesen Ratnaning Rat ring suraté punika?
5. Sira sané pirengina matembang olih Raden Kertapati?

Pidabdab 5. Pangresep indik Drama Bali Tradisional


5.1 Teges Drama Tradisional
yayasankesenianbali.files.wordpress.com

Kasusastraan Bali Anyar sané marupa


lelampahan, yéning selehan, makasujatinnyané
kahuripan unén-unén lelampahannyané sampun
becik pisan. Sakéwanten drama sané ketah ring
Bali wantah drama tradisional upaminipun drama
gong miwah drama klasik, tur sané nganggén basa
Bali wantah drama gong, sané ceritannyané ketah
nganggén cerita Panji utawi wénten taler sané
nénten nganggén naskah drama sané jangkep, tur
praginannyané ketah nganggén ringkesan cerita
utawi sinopsis kémanten, raris kalimbakang ngraga –
ngraga antuk praginannyané soang-soang antuk improvisasi.

110 Drama UDIANA SASTRA


Indik artosnyane, Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa
wangun reraosan (dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah
dados kakalih inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané
sampun lumrah mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik
satua-satua anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten
sané marupa wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua
bebanyolan), tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa
solah (gerak), semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin. Dadosnyané, unteng karya
sastra lelampahan puniki wantah madrué wangun sané kabaos dialog utawi mareraosan sadu arep
ring para tokoh ceritannyané.
Drama Bali Purwa prasida kasorohang sakadi : Drama Gong, Prembon, Arja, Gambuh,
Sendratari, Wayang, msl.

5.2 Ciri-ciri Drama Tradisional


Ciri-ciri Drama Tradisional :
1. Naskah merupa ringkesan ring asapunapine
nénten nganggén naskah
2. Nénten nganggé sutradara
3. Busana adat Bali

4.bp.blogspot.com
4. Tabuh Bali tradisional
5. Daging cerita ngeninin indik kahanan puri
utawi aab jagate nguni
6. Basa sané kaanggén Basa Bali lan Kawi
7. Genah masolah( setting pamentasan): pang-
gung tradisional

5.3 Anggah ungguhing basa nyolahang Drama Tradisional


Tata Kramaning Basa Nyolahang Drama
1. Parekan lan parekan miwah panroan lan panyroan nganggé basa andap miwah basa kasar
2. Parekan / panyroan matur ring pepatih nganggén basa alus lan madya
3. Parekan/ panyroan matur ring sang prabu nganggén basa alus
4. Pepatih ring sang prabu nganggé basa alus
5. Pepatih ring parekan nganggé basa andap
6. Prabu ring parekan nganggé basa kapara lan kasar
7. Prabu ring para sametone nganggé basa alus lan andap
8. rikalaning kroda sami sering nganggé basa kasar.

Pidabdab 6. Tugas
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Indayang tlatarang teges Lelampahan!
2. Indayang surat murdan drama tradisional sané uningin alit-alit, raris silih tunggilnyané
surat akidik satuané!
3. Indayang surat cecirén Drama Bali tradisional!

UDIANA SASTRA Drama 111


4. Punapi tata kramaning mabasa Bali ritatakala nyolahang drama?
5. Indayang rereh siki video Drama Tradisional Bali!

Pidabdab 7.Tugas KD 4
Indayang makarya naskah drama Bali Tradisional!

Pidabdab 8. Ringkesan
Lelampahan inggih punika Silih sinunggil karya sastra sané marupa wangun reraosan
(dialog), sané saranannyané marupa papintonan. Bantang satuannyané kakepah dados kakalih
inggih punika : sané madaging cerita-cerita indik folklor, sané ceritannyané sampun lumrah
mamargi ring kramané pinaka satua tetamian, miwah satua sané madaging indik satua-satua
anyar reriptan para kawi, tur ring sajeroning wataknyané lelampahan punika wénten sané marupa
wangun tragedi (satua-satua sané madaging wicara sosial), miwah komedi (satua bebanyolan),
tur ring sajeroning papintonannyané taler wénten lelampahan sané wantah marupa solah (gerak),
semita (mimik) kémanten, sané kawastanin pantomin.

Don Sénté Don Plindo, Ada Kéné Ada Kéto

112 Drama UDIANA SASTRA


BAB X
PARIBASA
Kompeténsi Dasar Indikator
3.10 Memahami dan mengimple- 3.10.1 Nlatarang indik Sesonggan, Seseng-
mentasikan penggunaan parib- gakan
asa Bali (Sesonggan , Seseng- 3.10.2 Makarya contoh Sesonggan,
gakan, Sesawangan , Pepindan, Sesenggakan
Sesimbing dan Cecangkitan) 3.10.3 Nganggén Sesonggan, Sesenggakan
dalam berkomunikasi dengan ring wacana
bahasa Bali secara lisan dan 3.10.4 Nlatarang indik Sesawangan,
tulis Pepindan
4.10 Mengabstraksi materi peng- 3.10.5 Nlatarang tata cara nagingin
gunaan paribasa Bali dalam Sesawangan, Pepindan ring wacana
suatu wacana dan berkomuni- 3.10.6 Makarya wacana madaging
kasi secara lisan maupun tulis Sesawangan, Pepindan
3.10.7 Nlatarang indik Sesimbing,
Cecangkitan
3.10.8 Ngarereh imba Sesimbing,
Cecangkitan sané ketah kaanggén
ring kahuripan
3.10.9 Ngarereh imba satua sané nganggén
Sesimbing, Cecangkitan
4.10.1 Ngringkes materi indik Sesonggan,
Sesenggakan, Sesawangan, Pepindan,
Sesimbing, Cecangkitan
Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Ritatkala mabasa Bali tiosan ring tata Basa sané becik naler wénten sané ngawewehin mangda
basa Bali punika prasida kapirengin lengut. Rerasmén basa utawi panglengut basa punika kabaos
basita Paribasa. Basita Paribasa puniki sakadi piranti tatkala sang mabaosan pacang ngamedalang
daging pikayunan kalih pangarsa. Basita Paribasa puniki wénten kaitan ipun ring kasusastraan.
Sang Kawi sané sampun wibuhing basa Basita tan mari ngunggahang basita paribasa puniki
sakadi uparengga ring pralambang sané ngawinang lengut kakawian punika. Ring aab jagaté
kadi mangkin, sampun akéh para janané sampun kirang midep nganggé basita Paribasa. Nanging
yéning seneng ngwacén kria sastra Bali, sinah alit-alité akéh manggihin para pangawi sané
nganggén basita Paribasa ring awi-awian ipun. Yéning selehin antuk soroh basita paribasa punika
yukti akéh pisan, antuk punika mangda alit-alité tatas uning, malihjebos jagi kaplajahin saka siki
mawit saking mlajahin Sesonggan miwah Sasenggakan. Sesonggan kasarengin Sasenggakan
yéning panggihin katon pateh nanging madué pabinan ipun akidik. Yéning ring pelajahan bahasa
Indonesia, Sesonggan miwah Sasenggakan punika pateh kabaos Pepatah. Sadurung nglantur
indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alité mirengin Sesonggan miwah Sasenggakan?
2. Uning ké alit-alite sané encén imba Sesonggan miwah Sasenggakan?
3. Yéning maosang “angkabin barong somi, aduk sera aji kéténg, ada andus ada apiné” punika
ngranjing ring soroh Sesonggan utawi Sasenggakan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

Tresnan Mémé Tekén Pianak

Luh Sariadi ngubuh pangina duang ukud. Ané brontok


manakan roras, ané putih nu makeem. Luh Sariadi rajin maang
siapé ngamah. Satunggil sanja makejang siapé sambehina jag-
ung. Liang kenehé nepukin siapé pakriak marebut tatedaan. I
Brontok utun pesan ngalihang panakné amah, sesai ngesik ka
2.bp.blogspot.com

tegal-tegalé, muponin bungan padang apa luiré.


“Biiih, rajin pesan panginané ngesik, kija-kija tusing eng-
sap tekén panak, katuju ada tatedahan i brontok satata ngékéh,
krekat-kreket, ngaukin panakné makejang”, Luh Sariadi
ngrengkeng.
“ To suba nyandang tulad, ning. Apang tusing i raga kala-
hang siap, satata enten malunan. Ento artinné ia ngelah tanggung jawab, cihna sayang tur tresna
tekén pianak. Yéning siapé bangun semengan sinah muponin tetedaan seger. Kéto patuté i raga
dadi manusa, sida nulad patapan siap, rajin tur unuh ngalih pangupajiwa”, Pan Sariadi mapitutur
tekén pianakné.
“Jani mara tiang inget, Bapa. Siapé ento maang sipta melah marep ukudan tiangé. Ia tusing
taén minaang panak. Ané sangkur, jamprah, miwah doglagan makejang kasayangang. Buina san-
dang anggon tiang tatuladan, pitiké ané mara lekad ento tusing sida kapegatan ina. Yéning kapega-
tan sinah ia lakar mati”.

114 Paribasa UDIANA SASTRA


“Nah, jani Bapa mapitutur! Cening anggon bapa pianak tusing dadi wangla tekén rerama,
apabuin ngajak i mémé. Tegarang inget-ingetang tresnan i mémé marepé tekén pianak. Uling nu
kakadut di belingan, kanti lekad anaké buka cening, tan bina magantung bok akatih baana nyaki-
tang, mati kalawan idup asah karasang-kantos cening kelih buka jani.

Kaketus saking “Tutur Bali”


Hal.4-5

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!
1. ané putih nu makeem
2. I Brontok utun pesan
3. katuju ada tatedahan i brontok satata ngékéh
4. To suba nyandang tulad
5. Siapé ento maang sipta melah marep ukudan tiangé

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Kuda mamanakan panginané Luh Sariadi?
2. Kénkén bikasné brontok yan nepukin tatedan?
3. Napi awinan i raga patut nulad ya i siap?
4. Sipta melah apa ané prasidayang ambil saking ya i siap?
5. “nu kakadut di belingan, kanti lekad anaké buka cening, tan bina magantung bok akatih
baana nyakitang”. Anaké ané asapunapi kabaos magantung bok akatih? Napi mawinan
kabaos magantung bok akatih?

Pidabdab 5. Kerta basa (materi)


5.1 Teges Sesonggan miwah Sesenggakan
Sesonggan wit krunanipun saking kruna Sangga sane mateges Tatakin. Sane polih pangiring
-an dados sanggan. Kruna sanggan kadwipurwayang dados sesanggan. Ring sajeroning suaran
ipun sering magentos nanging tan ngobah arti, dados Sesonggan . Sesonggan artinipun tatakan
sane dados panglengut basa. Sesonggan puniki sakadi pralambang kahanan kalih polah jadma,
sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Sesonggan madue arti sujati
lan arti tan sujati.
Upami : Ngajahin bebek ngelangi.
Arti sujati : Ngajahin utawi ngurukang bebek ngelangi sakadi ring tukade.
Arti paribasa : Ngajahin anak sane sampun duegan.

UDIANA SASTRA Paribasa 115


1. Gede kayune gede papanne, suksmanipun : Ageng pakaryan wiadin pangkat anake, jant-
en ageng taler pikolihipin.

2. Gede-gede bantang gedang, ditengahne muh, suksmanipun : Pakantenan anake gede


ganggas, kewanten sajatin ipun gemba (lumah) nenten mampuh makarya.

3. Girang gejorang, suksmanipun : Yening wenten anak adiri sane makarya lelayangan,
raris pramangkin katah timpalipune nuutang makarya lelayangan (milu-milu tuung).

4. Goak kingsanin talu, suksmanipun : Sakadi anake makingsan jinah ring bebotoh, yening
wenten kaklecan janten jinah punika adokangipun makaklecan.

5. Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun : Sakadi anake pangucap ipun lega pacang
ngwehin ayam, sakewanten ayam ipune sampun riinan ulaha mangda rengas.

5.2 Imba Sesonggan miwah Sesenggakan


Sesenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sesenggakan, linggaipun
“Senggak”, artinipun “Singguk” utawi “Sentil” antuk raos. Senggak polih pangiring “an” dados
senggakan, kadwipurwayang dados “Sesenggakan “ ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun
“Babinjulan” makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggen
Sesenggakan , antuk keni kasentil manahipun. Sesenggakan puniki sakadi palambang utawi Sesimbing
indik kahanan kalih polah janma sane kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami :
Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk ngengkis
raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena Sesenggakan ring banjaripune. Yen wenten murid
kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag. Yening murid punika
kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen Sesenggakan , janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.
Sesenggakan puniki taler sakadi Sesonggan , kewanten binanipun Sesenggakan puniki satata
kariinin antuk kruna “Buka”, tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan dados
giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang
antuk suksmanipun. Ring asapunapine nenten malih dagingin suksmanipun, antuk sampun terang
artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba utawi conto Sesenggakan luiripun :

1. Buka bantene, masorohan; suksmanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.

2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka
jaba kuta.

3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksmanipun : kaucapang ring anake sane nent-
en madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.

4. Buka be banone, dawanan bungut; suksmanipun : sakadi anake sane demen nuturang wia-
din ngraosang omong timpal ring anak lian.

5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksmanipun : sakadi anake sane kadung ngam-
bil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.

116 Paribasa UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman Sesonggan ring sor!

1. Greteh Gong, suksmanipun :


2. Joh pejalane liu tepukin, suksmanipun :
3. Joh apine teken gulinge, suksmanipun :
4. Kabelet di galange, suksmanipun :
5. Kladi onye bangkung bangka, suksmanipun :
6. Kutang sayang gamel madui, suksmanipun :
7. Kropak majalan, suksmanipun :
8. Ngebug yéh di panéné, suksmanipun :
9. Sri Gunung, suksmanipun :
10. Gelem kacang nagih tungguhan, suksmanipun :

Indayang rereh suksman Sesenggakan ring sor!

1. Buka katake matindik, salah genah, suksmaipun :


2. Buka kasumba Jawane, ngamahin, suksmanipun :
3. Buka lindunge uyahin, blangsah, suksmanipun :
4. Buka macane (mionge), ngengkebang kuku, suksmanipun :
5. Buka macane, nakutin lawat, suksmanipun :
6. Buka mapak tebuné, ampasné kutang, suksmanipun :
7. Buka ngalih bé di tlagane, bé bakat tunjung tieh, suksmanipun :
8. Buka paeté nagih getok, suksmanipun :
9. Buka cicing medemin jalikan, kudu anget buluné régrég, suksmanipun :
10. Buka ulungan duréné nyaputin iba, suksmanipun :

UDIANA SASTRA Paribasa 117


Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring sesonggan miwah sasenggakan, wénten naler sané kabaos sesawangan miwah
pepindan. Sesawangan sakadi krunané mawit skaing kruna sawang, masawangan utawi sané
panggihin, malawat utawi samar-samar. Sesawangan pateh kadi artos krunané nénten je doh
saking ngindayang utawi nginargamayang. Kénten naler pepindan. Pepindan wit saking pinda
utawi indayang, conto miwah imba. Yéning sampun asapunika sinah sesawangan sareng pepindan
nénten doh matiosan, punapi antuk cara minayang? Inggih, mangda alit-alité tatas uning malihjebos
jagi katlatarang sajangkep ipun, sadurungné indayang cawis dumun pitakén ring sor!
1. Naenin ké alit-alit manggihin anak masesawagan utawi mapepindan?
2. Ring dija naenin mirengin sesawangan utawi pepindan?
3. Napi sané ketah kasawangin utawi kakaryanin pepindan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )

Pupuh pangkur:

Pamarginé malonlonan,
Nolih kori rakané jua kaésti,
Rasanya teka manutug,
Nyaup nyangkol ngarasaras,
Angin alon mamuat bon bungané arum,
Njungé nyukur katinggalan,
Masawang balé kaaksi.

Maabah-abah sarwa endah,


Malalangsé ombaké nene titir,
Lumuté kasampeh liu,
Masawang tikeh makebat,
Tur makasur bulung-bulungé né anyud,
Kaangé né pacurénggah,
Masawang togog di samping.

Kaketus saking Geguritan Megantaka

118 Paribasa UDIANA SASTRA


Pidabdab 3. Kosa Basa
Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!
1. Rasanya teka manutug
2. Nyaup nyangkol ngarasaras
3. Masawang balé kaaksi
4. Masawang tikeh makebat
5. Kaangé né pacurénggah

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Sira sané mamuat bon bungané arum?
2. Nyritayang indik napi punggelan daging geguritan ring ajeng?
3. Indayang wacén saha resepang, wénten ké sané ngranjing ring sesawangan utawi pepin-
dan ring pupuh punika? Yening wénten indayang surat encén kruna utawi lengkarané
punika!
4. Indayang makarya siki imba sesawangan!
5. Indayang makarya siki imba pepindan!

Pidabdab 5. Pangresep indik Sesawangan miwah Pepindan


5.1 Teges Sesawangan miwah Pepindan
Sesawangan linggan ipun ”sawang”, artinipun: mirib, polih pangiring ”an” dados: sawangan,
raris kaduipurwayang dados ”sesawangan”, tegesipun: punapi-punapi ugi sané katon (kacingak),
raris kalawatang (karasayang) ring kayun, mirib sakadi solah kalih janma (mapawongan), upami:
Kedapan bunga nagasariné maélogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu
ngulapin.
Sawangang pateh sakadi iribang buka ...., sesawangan puniki katah ipun nganggé kruna :
buka, kadi, tan pendah, waluya kadi, luir, alah, amunan. Sesawangan puniki ring bahasa Indonesia
Perumpamaan.
Tiosan ring sesawangan wénten Pepindan, pepindan punika pateh sakadi sesawangan,
kéwanten binanipun papindan kruna punika polih ”anusuara” yéning sesawangan karihinin antuk
kruna buka, kadi, luir, waluya, msl. Upami:
Pepindan : Alisé madon intaran.
Sesawangan : Alisé buka don intaran.
Pepindan tegesipun gegambaran buka, wiadin yan badingang pateh mirib tekén ..., upami:
pepindan kedis, tegesipun: wangun gambaré mirib kedis. Sané dados pepindan punika kruna haran
sané polih anusuara.

UDIANA SASTRA Paribasa 119


5.2 Imba Sesawangan miwah Pepindan
Imba Sesawangan
1. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun: layu dudus.
2. Kemikané luir madu juruh, suksmanipun: kemikan ipun manis nyunyur.
3. Pamuluné kadi langsat, sasawangan kulit sané putih gading.
4. Lamisné buka céngceng kebés.
5. Galakné alah cicing borosan.

Imba Pepindan
1. Panyingakané nunjung biru, tegesipun: panyingakané mirib tunjung biru, nganggé
cilak.
2. Boké malayah alu, tegesipun: boké mirib layah alu masepak muncukipun.
3. Prarainé mulan purnama, tegesipun: bunter miwah sakadi bulan purnama.
4. Pusungé nunggah suah, tegesipun: pusung jegjeg.
5. Pamuluné nyandat gading, tegesipun: kulitné kadi bungan sandat gading.

Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun

1. Ngasih-asih kadi paksi tadah asih ...


2. Pipiné waluya kadi durén ajuring ...
3. Ragané luir minangsi ...
4. Nengkik buka ...
5. Paling buka ...
6. Cunguhné manyambu rakta ...
7. Pupuné nyujén ...
8. Palané jegjeg nraju ...
9. Pusungé nunggah suah ...
10. Siratmaya ngampid triti ...

120 Paribasa UDIANA SASTRA


Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Maosang panglengut basa ritatakala mababaosan sayuakti makéh pisan. Rerehang ring paribasa
wénten akéh soroh ipun, silih tunggilnyané sesimbing miwah cacangkitan. Sesimbing kaanggén
nyimbingang utawi ring basa Indonésia kabaos menyindir. Mangda anak sané kasimbingang
nénten tatas uning antuk daging basa sané katuturin patut kakaput antung sesimbingan. Tiosan
punika wenten naler cecangkitan sané kaanggén nguluk-nguluk utawi melog-melog anak tatkala
magonjakan. Mangda uning minayang sesenggakan miwah cacangkitan, indayang cawis pitakén
ring sor!
1. Sadurung niki, naenin ké alit-alit mireng kruna Sesimbing miwah Cecangkitan?
2. Yéning naenin, ring dija?
3. Napi sané kauningin indik Sesimbing miwah Cecangkitan?
4. Napi kémanten daging Sesimbing miwah Cecangkitan punika?
5. Ring dija prasida manggihin anaké nganggén Sesimbing miwah Cecangkitan?

Pidabdab 2. Wacén teks ( Téks wacana )


punggelan pupuh ring Geguritan Sampik, sakadi ring sor:

Pupuh Pangkur:

Aduh beli to kénkénang,


Uh ban ento ené danda juang beli,
Sing ja nganggeh nyang adauh,
Ya I Babah nampi danda,
Ya Ni Nyonyah masasimbing saking saru,
“Cangkemé tempuh timbungan,
Sikep galak desek pitik.

Dadi beler tong nyak ngamah,


Jeneng jlema betek malu layah duri,
Amunto ca raris pesu,
Ka kantor padidian,
Bané kéweh makita pacang mabanyu,
yan majujuk meh katara,
yan nyongkok awaké pelih

UDIANA SASTRA Paribasa 121


***********************

Né dewasané jalanin beli luas,


Ingetang da ngengsapin,
Telu pitu nemnem patpat,
Dadua kutus dina melah,
Yaning kasép beli nampi,
Janten anak lian,
Elingang sampunang lali.

Pidabdab 3. Kosa Basa


Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh!

1. Sing ja nganggeh nyang adauh


2. Cangkemé tempuh timbungan
3. Dadi beler tong nyak ngamah
4. Bané kéweh makita pacang mabanyu
5. Yaning kasép beli nampi

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor!

1. Sakadi daging pupuh ring ajeng sira sané keni danda?


2. Indayang rereh napi teges ipun betek malu layah duri?
3. Napi ngawinang kéweh mabanyu?
4. Napi pituduh sané nénten dados kalaliang olih i babah?
5. Indayang rereh lengkara sané ngranjing ring sesimbing utawi cecangkitan!

Pidabdab 5. Pangresep indik Sesimbing miwah Cecangkitan


5.1 Teges Sesimbing miwah Cecangkitan
− Sesimbing
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang
kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing puni-

122 Paribasa UDIANA SASTRA


ka. Sesimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna
paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalih polah janma, barang kalih buron. Ri
asapunapine Sesimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami: belog kaucapang
ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang Sesimbing sane
mawangun gancaran miwah tembang upami : “Kadang tan tinolihin”, tegesipun :
Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya.
− Cecangkitan
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki,
kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog
timpal.

5.2 Imba Sesimbing miwah Cecangkitan


− Sesimbing
Ring sor puniki wantah conto-conto Sesimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb
Tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala
ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung
Tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi,
ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine Tegesipun :
Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasa-
dianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit
Tegesipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dueg semale makecos, pasti taen ulung
Tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.

Conto Sesimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtai):


1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh
nyang adauh, ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah maSesimbing saking
saru, “Cangkeme tempuh timbungan, sikep galak desek pitik”.
2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya
raris pesu, ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan maju-
juk meh katara, yan nyongkok awake pelih.
3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute
regreg carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pi-
laran.

UDIANA SASTRA Paribasa 123


− Cecangkitan
Puniki Cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge goreng
sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2.
Yening padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen na-
pi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta
tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesi-
pun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne
(rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin
kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.

Pidabdab 6. Tugas
Indayang rereh suksman ipun!

1. Béh kolongané tusing dadi gelekang


2. Ia gelem, entudné tusing dadi jalananga
3. Kompek matali Gandék
4. Tiang suba lepas uli sekolah
5. Awak suba bajang enu masi manyonyo

Pidabdab 7 Tugas KD 4.10.1


Indayang nyurat wacana ngangge paribasa ring ajeng!

Pidabdab 8. Ringkesan
Sesimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sané pedes suksmanipun, makardi sang ka-
simbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban Sesimbing punika.
Cecangkitan puniki lengkara sané nginter artinipun. Katahipun Cecangkitan puniki, kauca-
pang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal.

Meli Pales Aji Selikur, Meli Tepi Aji Satak, Petilesang Awak Lacur, Dini Ngempi
di Désan Anak

124 Paribasa UDIANA SASTRA

Anda mungkin juga menyukai