Olih:
“Om Swastyastu”
Penulis
ii
DAGING CAKEPAN
PANGAKSAMA ................................................................................. ii
DAGING CAKEPAN......................................................................... iii
SARGAH I PEMAHBAH ................................................................... 1
1.1 DADALAN ............................................................................ 1
1.2 PIKOBET ............................................................................. 1
1.3 TATUJON............................................................................. 1
SARGAH II DAGING ........................................................................ 2
2.1 PENGERTIAN ...................................................................... 2
2.2 TETUJON MLAJAHIN SASTRA BALI ................................ 2
2.3 SASTRA BALI GAMBARAN MASYARAKAT BALI ............... 2
2.4 WEWIDANGAN SASTRA BALI ............................................... 3
A. Sasrta Bali Purwa .................................................................. 3
B. SASTRA BALI ANYAR UTAWI KUNA ............................... 8
C. CONTOH CERPEN BALI ANYAR ....................................... 9
D. CONTOH PUISI BALI ANYAR .......................................... 12
E. CONTOH NOVEL BALI ANYAR ....................................... 12
SARGAH III PAMUPUT .................................................................. 16
iii
SARGAH I
PEMAHBAH
1.1 DADALAN
Sastra Bali pinaka sastra sane kadadosang unteng pikayunan krama
Bali. Sastra Baline kaanggen genah ngamedalang sadaging kawentenan
kauripanringparikarman, minakadi kawentenan sosial budaya, politik miwah
ekonomi. Kawentenan sastra Bali banget mapikenoh antuk kukuhnyane basa
lan budayaBali. Kasusastraan Bali sampun kaloktah ring dura Negara krana
kaluwihan lan madaging piteket – piteket sane ngeranayang pikayunanne
becik . Kasusastraan Bali kakepah dados kalih inggih punika kasusastraanBali
purwa (tradisional) miwah kasusastraan Bali anyar (modern). Mungguing
tetujon melajahin Kasusastraan Bali punika kaanggen sesuluh miwah
panuntun nincapang kahuripan sajeroning nyanggra aab jagate sane kebaos
awor tan pawates lan kaange nincapang rasa bangga makrama Bali. Mangda
prasida daging-daging sastrane kauningin olih para janane patut pisan yening
peplajahan sastrane ngranjing ring kuuban paguron-guron. Punika mawinan
kawentenan peplajahanbasa Bali kadadosang pemargi anggen ngwedar ajah-
ajahan Kasusastraan Baline.
1.2 PIKOBET
1. Ngebedayang kasusastraab bali purwa miwah kasusastraan bali anyar
2. Napi punika kasusastraan Bali Purwa miwah perangan ipun ?
3. Napi punika kasusastraan Bali Purwa miwah perangan ipun ?
4. Napi sane kenikaang ring kesusastraan bali
1.3 TATUJON
1. Mangdane iraga uning Ngebedayang kasusastraab bali purwa miwah
kasusastraan bali anyar
2. Mangdane iraga uning ngicenin kasusastraan Bali Purwa miwah
perangan ipun
3. Mangdane iraga uning ngicenin kasusastraan Bali Anyar miwah
perangan ipun
4. Mangdane iraga uning Napi sane kenikaang ring kesusastraan bali
5. Mangdane iraga uning ngicenin unen unen lan ngajahin
1
SARGAH II
DAGING
2.1 PENGERTIAN
Parinama kesusaatraan bali puniki kesusun antuk kruna SU(luih, becik),
SASTRA ( ajaran, piteket, wewarah, kaweruhan ) tur polih pengater +
pengiring ka - an.
Kasusatraan bali inggih ipun soroh sarwa kaweruhan ane lintang luwih,
becik sane medal saking budi utawi herdaya manusa miwah katulis ngangegn
basa bali. tulisan basa bali puniki wenten sane nganggen aksara bali miwah
aksara latin. Antuk punika wenten aksar bali sane kasurat nganggen sastra
bali aksara bali, utawi sastra bali aksara latin.
Eda Ngaden Awak Bisa sane kaketus saking geguritan basur sakadi :
Eda ngaden awak bisa
Depang anake ngadanin
2
Geginane buka nyampat
Anak sai tumbuh luu
Ilang luu ebuk katah
Yadin ririh
Liu enu paplajahan
Daging tembange punika sampun manyinahang I raga tusing dadi
nyombongang awak, yadiapin I raga ririh pesan, krana jele pesan yan ada
anak demen nyombongang awak.
3
a. Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati
delod pasih, miwah sane lianan.
b. Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran,
miwah sane lianan.
c. Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran
kembang, miwah sane lianan.
2. Sekar Alit (Tembang Macapat,, tembang alit, utawi tembang sinom
pangkur).Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa.
Padalingsa inggih punika kecap wanda miwah wangun suara ring
panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada . uger – uger
punika minakadi
a. Guru Wilangan : uger – uger wanda sajeroning acarik
b. Guru Dingdong : Uger – uger wangun suara ring panguntat sajeroning
acarik
c. Guru Gatra : Uger – Uger katah carik sajeroning apada
4
SUASANA
SUASANA JENIS PUPUH
Sinom Lawe, Pucung, Mijil, Ginada Candrawati dan
Aman, Tenang,
Tentram lain-lainnya
Sinom Lumrah, Sinom Genjek, Sinom Lawe, Ginada
Gembira, Riang,
Meriah Basur, Adri, Megatruh dan lain sebagainya
Sinom Lumrah, Sinom Wug Payangan, Semarandana,
Sedih, Kecewa, Ginada Eman-eman, Maskumambang, Demung dan
Tertekan
lain-lainnya
PADALINGSA
Jumlah suku kata dan huruf hidup akhir pada setiap baris kalimat
Nama Pupuh tembang beserta nomor barisnya
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sinom 8a 8i 8a 8i 8i 8u/o 8a 8i 12a
Ginada 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a
Pucung 4u 8u 6a 8i 12a
5
Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a
Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
Durma 12a 8i 8a 8a 8i 5a 8i
Pangkur 8a 12i 8u 8a 12u 8a 8i
Semarandana 8i 8a 8o 8a 8a 8u 8a
Mijil 10i 6o 4e 10e 8i 6i 8u
Magatruh 12u 8i 8u 8i 8o
Demung 12a 8i 8u 8i 8a 8u 8a 8i 8a 8u
Dangdang 14a 14e 8u 8i 8a 8u 12a 8i 8a
Adri 12u 8i 8i 12u 8u 8a/e 8u 8a 8a
7
B. SASTRA BALI ANYAR UTAWI KUNA
Kesusatraan bali anyar nganutimn pamargin panglimbakang
kesusastraan Indonesia baru. nanging kawentenan tan sawibuh kasusastraan
Indonesia. yadyastun asapunika, macihna kasusastraan baline kantun maurip
urip gridip –gridip, ngacan sue dumadak mlih nglimbak, ngansan seger.
Sakadi sampun kateraangang ring sjeng kasusastraan bali anyar kakawitin
antuk tahun 1931, maciri antuk novel “ Nemu Karma “ olih I Wayan Gobyah.
kasusastraan bali anyar kawangun antuk :
✓ Novel ( roman )
✓ Cerpen Bali Anyar
✓ Puisi Bali Anyar
✓ Drama Bali Anyar
I. NOVEL BALI ANYAR MINAKADI
1. Novel Nemu Karma (1931) olih I Wayan Gobiah.
2. Katemu Ring Tampaksiring olih Made Sangra.
3. Sayong (1999) olih I Nyoman Manda
4. A Wengi Ring Hotel Sentral (2004) olih I G. P. Bawa Samar Gantang
8
4. Sipta Durmanggala olih I G. P Bawa Samar Gantang Drama Bali
Anyar minakadi
5. Kirana (Drama Anak – Anak Th. 2005) olih I Nyoman Wanda
(Pondok Temu Wutu Br. Treges Gianyar)
6. Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S. Ardi ring buku ” Gending
Girang Sisi Pakerisan “
MAJOGJAG
Wayan Sentana alon-alon nytandar motorné di samping balé dauhé apang
tusing pirenga tekén reramanné ané sedeng iteha ngorta padaduanan di
ampiké sambil ngopi.
“Om Swastyastu,” sapanné Wayan Sentana alon sada masalin munyi.
“Om Swastyastu,” pasaut bapannē matolihan. “Béh, cai Yan, kadén bapa
nyén ané teka, tumbén nganjali? Biasanné jeg nylonong,” pasaut bapanné
matadah tengkejut.
“Nggih Pa, Mé. Gumanti ja tiang meled nyugjugin, napi salam krama Baliné
nyak nyambung marakyat nganti teked ka désa-désa. Ané biasanné koh
ngomong?”
“Nah, ajanian suba sayan ada perubahan. Nanging mara di sangkepan, di
upacara lan acara adat né matadah resmi. Cara mapepadikan, nrima tamiu
dines muah ané lénan.”
“Sing kénkén Pa, mula sukil ngawitin ngaé ané melah. Tiang masih jani
malajah ngomong basa Bali ané madan beneh, sawiréh jani basa Baliné suba
sayan nglimbak.”
“Nah mungpung Wayan ngoraang basa Baliné sayan limbak, mémé masih
ajak bapan ceningé mara sedeng ngortaang basa Bali ané dadi pajogjag dané
Gusti Mangku Ngurah ngajak okan-okanné di jeronné ibi sanja,” raos
méménné nyelag maketur.
“To kénkén ané dadi bantang pajogjagé? Kadén Gusti Mangku dané mula
wikan?”
“Baané saking wikanné, dané marasa tusing ngerti tekén tata caran anaké
ngajahin anak cerik ngomong cara janiné. Cara cening uli cerik mara ngedat
suba urukang mémé ngomong mabasa Bali. Apa jani cening marasa kéweh
mabasa Bali?” patakon méménné.
“Yén tiang tusing kéweh ngomongang basa padidi.Yén basa Inggris, basa
Jerman mara kéweh. Patuh cara anak cerik Amérika, Australi ngomong
Inggris sing marasa kéweh. Yén ia ajak mabasa Indonésia, Bali, mara kéweh.
9
I raga masih yén malajah mawirama mara kéweh, sawiréh i raga mara
majumu malajahin sasubané i raga gedé,” pianakné negesang.
“Ento suba ané nikaanga tekén Gusti Mangku i tuni semengan. Raganné
masadu marasa nyelsel ngelah oka dadua pada wikan nyastra lan mabasa Bali,
Kawi, nanging tusing nyidang ngurukang oka padidi mabasa Bali. Taén
putunné ané di Dēnpasar mantuk ngiring ajinné. Pekakné nakonin baan basa
Bali, nanging sautina baan basa Indonésia. Mara takonina okanné, Gusti Putu
Raka pasaurné ngandang, ngampar. ”Béh aji bas kuna, pénter mabasa Bali ten
nekaang napi. Samaliha ngomong basa Bali sulitan tekén basa Inggris. Misi
anggah-uingguh, ten ja abesik cara basa Indonésia lan basa Inggris utawi
Jerman. Nika mawinan tiang ngurukang basa Indonésia lan basa Inggris
dumun mangda nénten kuciwa ring timpal-timpalné di sekolahan. Malah
sampun kurukang basa Jepang.”
I poan okanné ané dadi pegawé bank di Jawa, Gusti Madé Rai mantuk, masih
ngajak putunné ané maanjar ajak putunné ané di Dénpasar. Masih takonina
baan basa Bali alus utawi sagét kasar. Makejang sautina baan basa Bali alus
tekén putunné. Lantas okanné takonina kénkén dadi bisa mabinaan piuningné
mabasa Bali. Pasaur okanné lan mantunné tuah yén di jero raganné setata
ngurukang okanné ngraos baan basa ibu, mabasa Bali.
Kocap yadiapin raganné malinggih di Lombok, ané wewidanganné ngomong
Sasak, di Jawa ané ngomong Jawa lan basa Indonésia, nanging di jeronné
raganné tetep mabasa Bali. Dadi patuh cara prisip bapané, ngurukang raré
patut nganggon basa ibu, basa Bali. Basa ané lénan pastika lakar kabakatang
di sekolahan utawi makursus. Yén basa Bali dija ngalih kursus, yén sing di
asrama utawi di umahé padidi? Yén kanti i pianak tusing bisa mabasa Bali,
ané pelih boya ja i pianak, nanging i rerama ané ngutang basa ibuné padidi,
sok géngsi nguber bukité ejohin. Kadirasa anaké uli Belanda nguber malajah
basa Bali.
“Saja ento Bapa, Mé, tiang masih dugasé tundéna survey tekén doséné di
Buléléng ané tepukin di masyarakaté mula tuah buka kéto. Liunan para janané
ngurukang pianakné baan basa Indonésia, malah mabading mara malajah basa
Bali di sekolahan. Sinah sukil tan bina cara malajahin basa Inggris. Ento
ngranayang basa Balin anaké jani kaku, sawiréh nyalin uli basa Indonesia ka
basa Bali. Conto: “Sapi saya akan saya sembelih” kabasabaliang dadi
“Sampi tiang lakar tiang gorok.” Patutné “Sampin tiangé lakar gorok tiang.”
“Sajaba ento yén titénin basa Baliné gumanti ngelah anggah ungguh basa,
sawiréh ngelah basa kasar, madia lan alus. Ada masih alus sor, alus mider,
satmaka ngurukang para janané apang bisa ngalap asor ané numbuhang budi
suci adiluhung mawit ulian basa. Hormat tekén sang catur guru. Tekén
rerama, guru pangajian, guru wisésa, muang guru swadyaya saking mabasa
10
alus. Apang tusing alpaka guru. Bani nyagur rerama, guru, misuh pemimpin.
Ulian basa, bani ma-kamu, macai, maicang tekén sang guru cara basa Inggris
lan Indonésiané pragat you…, kamu, engkau, aku yadian tekén Hyang Widi
Wasa.”
“Saja Pa, anaké uli dura negara masih ngomongang kéto. Basa Baliné
sujatinné ba sarasa, basa budaya ané numbuhang sopan santun. Kruna-
krunanné masih komplit. Cuma yén di Buléléng, tiang kayang jani kari
majogjag indik kaja lan kelodé. Cara Buléléng kaja artinné arah ke
gunung dadinné ka selatan. Kelod artinné arah ke laut dadinné ka utara. Yén
cara i raga ané ketah kaja, kelod, kangin, kauh ento tuah mata angin, utawi
pangider buana, patuh tekén bahasa Indonésiané: utara, selatan, timur, dan
barat. Boya ja arah kaja lan kelodé ané maarti ka gunung lan ka laut ané dadi
gentinin aji kruna ka ulu lan ka tebén.
Kayang kamus Bali-Indonésiané masih rancu, basa Baliné ten ngelah mata
angin, padahal
nawang pangider buana komplit kayang déwa nawasanga, warna, lan uripnné
yén macaru. Miribang saking mula salah kaprah,” raosné Wayan Sentana
ngacuh, mimbuh bingung.
“Dadi masih orahang kéto. Yén selehin miribang uli pangawit malajah
ngomong raréné di Buléléng orahina gunungé kaja lan pasihé kelod, pinaka
basa ibu. Tuara ngitung mata angin cara janiné. Apa buin ada kompas, ada
kar utawi peta anggon uger mata angin. Éééh, nguda dadi mingungang kaja
kelod suba nawang ulu tebén?” raos bapanné teges.
“Saja Pa, Mémé. Tekan tiangé mulih sujatinné lakar morahan yén kayang
lulusé ené tiang payu ngantén ajak gélan tiangé Setyowati. Nanging ia sing
nyak magama Hindu. Yén dadi cara Jawa, tiang ajakina milu gaman raganné.
Yén sing kéto melahan pada tetep ngaba agamané soang-soang. Ibu lan
bapakné setuju kéto. Cara janiné beneh masih kéto. Nanging tiang kari
ngantiang pituduh lan papineh mémé lan bapané. Kénkén Bapa, Mé
“Badah…, né ja cai sajaan tusing nawang kaja kelod. Tusing ada wét buka
kéto. Cai jumah muani padidi, yadiapin pada tetep tekén agamané padidi.
Lantas kénkén tata upacara pawiwahané? Kénkén nerapang bebanten
ardanaréswari ngajak anak ané tusing magama Hindu? Undang-undang RI
No. 1 Tahun 1974 masih tusing matutang buka kéto. Apa buin yén kanti cai
paid bangkung. Yén dadi melahan kelidin,” pasaut bapanné sengit.
“Nguda kéto Pa, tiang tusing lakar ngalahin sentanané jumah dini. Yadin
kurenan tiangé malénan agama, kadén Tuhané ané kasembah masih patuh?”
raosné Yan Sentana.
“Ooh, yén saja ia nganggap Tuhané patuh, nguda ia tusing nyak milu
tekén cai? Yén cara i raga mara kéto. Ékam Évam Adwityam Brahman.
11
Mawinan anaké luh ngantén nutug anaké muani, nganutin adat ka purusa.
Apang sajaan masaanggama sekala lan niskala. Yén cara anaké malayar
apang dadi aperahu nuju pulo harapan,” pitutur bapannē
“Mimiiih Wayan… Yan. Precuma cai masekolah tegeh-tegeh. Kadén mémé
ja lakar sayan ngerti. Nyatané cai mula tusing nawang kaja kelod, apa buin
kangin kauh,” kénten raos méménné nyelag. Wayan Sentana bengong,
tumbén majogjag ngajak reramanné.
PAID TIANG
MLANCARAN KA SASAK
Kacarita sareng tiga I Dayu Priya, I Made Serati, muwah I Sari sampun tiba
ring Sasak, marerepan ring pasanggrahan Suranadi).
Sampun setengah solas.
12
I Made negak ring natah kamare ring tikehe, ngambiar sareng I Sari. I Dayu
ring ranjange, sampun nganggen piyama. I Made tengkejut, tan nahanan
pisan ngeton Ida yan pacing sirep;
“Bik, cara kadituane sajan-sajan Ida. Buin cara Janine saja-sajaan.
I Dayu ngeh ring pliat I Madene.
“Ngon Made, oho, ngon? Yan tuman suba kene, timpal Yange ane ajak
akamar di Bandung ngaenang Yang piyama di Bandung, jani nu masih titip-
titipine.”
“Sira ? Corry Aldres?”
”Oho, ia suba. Aruh, Yang onyah orahange, tawang! Bani sing nganggon
kamen pules…., Bee I Made pantalonne silaanga, sing usak,oo?”
“Banggayang benjang titiang masalin.”
“Sing ngaba piyama, keto de?”
“Makta kalih setel, banggayang sampun ja titiang sapuniki..meh ten
pules napi titiang… jelmane nika usak pesan dabdabanne!”
“Tawange sing ada anak muani bareng dini, sangkal ia bagbag-
begbeg uli tuni, tawang, De. Buine ada sing buin tamu lenan!”
“aruh, gedege!” Madohosan I Made.
………… Malih ajahane I Dayu ica.
“Mara keto I Made alah panjak Yange masila tiding beten, mai ja
dini bareng dini negak, mai De!”
“Banggayang deriki Tu, aruh, pantes titiang nyanding ratu irika?”
“Jele asane timpal beten. Yang nyegir pedidi.”
“Tan pantes kenten Ratu nyegir? Ayu, malih mawang….”
“Makenken buin, dong, da ja Made ngitungan keto-keto! Kaden sing
ada keneh mipitang ane keto-keto! Kaden Made suba nawang Ajin Yange.
Yang tahen mipit keto? Nang orahang!”
“Mangkin ratu, ten uning ngalap rawes guyu….naaa, maaan
mulihang….”
“Nah De, utas suba utang Madene. Kereng pesane I Made muntil-
muntil rawes.”
“Sapunika sampun ratu. Wenten sameton Ratu minang, Ratu ten
kayun , jani anak suba nagih ajak masanding deriki, pang tulah titiang,” I
Dayu ica, I Sari sareng makebris.
“Panggus Beli Made… tulah!”
“Sing nulahin apa Yang. Betara keto Yang…. Aruh api nyama,
lamun sing cumpu Yang! Mangsikina jangklekang Ida, kaling Yang batak
mingkalih, mamindon teken Ida…meh tuah maketelun sing tolih ida suba.”
Dados Ida kadeange…..kemanten, sira sih paarab idane?”
“Ida Made Warmadewa…..”
13
“Bih, luwung parabidane mangkin sampun akuda Ida madue rabi?”
“Beeee, Made…..ento suba pamucuk unduke keneh Yange
tawang….akuda nah, tegarang De akuda,?”
“…….Tawang, anake di Gria madue rabi……patpat?”
“Beee, lebihan teken patpat.”
“Meh Nyen. Saja Luh?”
“Lebihan sajaan ba, Beli Made!”
“Bik, lebihan teken patpat “
“Sing! Nah buin te, De bade buin !”
“Aruh, akuda madue rabi Ida? Akutus? Meh nyen!”
“Paak suba, de nah bin acepok nah!”
“ Adasa?”
“Sing! Lebihan jani baan Made,Made.”
“Asia, be!”
“Mimih bes asiane, ratuuu, kenkenang Ida kone?”Asapunika I Made
ngon.
“Aruh, data takonang Made, paturu bajang data raosang.”
Ida kemad pisan tur karang ulune( galenge) sane abinida arasida,
mangda ten sinah kamadidane.
“To suba makrane Yang sing nyak ngiring kayun Ida…. Mimi, yen
nyak Yang….”
“…..ten dados nomer daso ratu?” asapunika I Made nugtugang
rawos I Dayune.
“Aruh Made nyak sing Yang dadi nomer. Bes dadi nomer. Sing cara
ange jelma nyen Yang dadi nomor dogen, nomer sepuluh. Api Yang luh
masih je Yang apang cara ange jelma. Ngengken Yang kanti ileh-ileh ka
Jawa masekolah mara teked di Gria masih kantetin anak yang. Len ojoge.
Pin je Yang daa tua”
“Meh nyen anake marupa sekadi ratu ngantos daha tua!”
“ Nah keto umpama.”
“Yakti,pedalem masih ratu bes dadi nomer dasa nyen enggih; yening
batak patpat, lelima ida madue rabi, titiang tan pacing pariboya. Anak
madue, pantes caro iragane iriki.”
“apa kaorang, de ibane ten pari boya…..”
“Bee, jabag pesane ida ngansan.”
“Men Made juari je ya nyabagin.”
“Titiang nyang jabag ring Ida, dados?”
“be, kadenaragane ngesai matata ngerawes. Dadi! Made dogen dadi
nyabagin Yang. Bes Yang meutang urip, to, yen sing Made nyaup Yang
meh dadi jaje, pekas Yang lilig motor.”
14
“Inggiiiiih! Punika mekrane ratu dados jabagin titiang?”
“Men apa ? idepang yang mayah utang teken ma…..?”
“Sing nampi, !”
“Ica I Dayu. Imade taler kedek sami.
“Buin ja mekito ngelipetin raose ibusan Made adi buka anake
cumpu, yen ada anak ngelah rabi, kurenan, batak patpat, lelima, adi keto
Made.
“ Nah tegarang ja! Yang sing nyak apa dadi noomeeer, dadi
panunggun karang masih sing nyak apang patuh-patuh.” Apang paturu
malawar gerang anake peturu dadi cager dikenkene ya satia yen ane luh luas
da je mara, madamar langit,bulan, kadung kone bulanan” onol-ongol cina
malakar kedele”
Apang anake luh dogen” masare cara ratu”? anake muani apang dadi
masok gedenan, ngodag-ngodag.
I Made kedek miragi raris ida mapajar” to ja ratu ngamuk masuang
basing” mabladbladan .
Idayu ica nrikkik, I Sari ngelkel ipun kedek.
“ aRuh, kalahange dogen teken I made……”
15
SARGAH III
PAMUPUT
3.1 PAMICUTET
Kasusastraan Bali punika becik pisan tur ngulangunin, punika
mawinan sepatutne kalestariang tur kaplajahin semangdane I raga sareng
sinamian uning ring daging miwah pikenoh melajahin kasusastraan Bali
punika.
Ngantos asapuniki wau kawedar antuk kasusastraan Bali semangdane wenten
gunan ring para sametojn sane polih ngewacen. Makalah punika doh pesan
saking paripurna titiang nunasang para semeton sane polih ngewacen
makalah puniki sareng – sareng ngamecikang semangdane dadi paripurna.
16
DAFTAR PUSTAKA
http://gedeblogsan.blogspot.com/2012/07/contoh-makalah-
kesusastraan-bali.html. Diakses tanggal 1 Februari 2023
17