No. Peserta : 201508428704 Modul 6 Profisional LK 1: Lembar Kerja Belajar Mandiri Judul Modul MODUL 6 Judul Kegiatan Belajar (KB) 1. SATRA BALI PURWA 2. SASTRA BALI ANYAR 3. APRESIASI SASTRA BALI 4. KEBUDAYAAN BALI No Butir Refleksi Respon/Jawaban 1 Daftar peta konsep KB 1 SATRA BALI PURWA (istilah dan definisi) di 1. Teges Sastra Bali Purwa modul ini Kasusatraan mawit sakeng kruna lingga sastra sane mateges ajah-ajahan. Kruna kasusastraan punika gebogan sareng kruna Bali dados parinama kasusatraan Bali ipun mateges saluir kaweruhan sane becik sane metu saking budi jayanya para wagmi ring Bali sane kasurat ngangge basa bali miwah aksara Bali lan Latin. Kasusatraan Bali ninutin aab panglimbak kawentenan muah wangunnyane : 1). Sastra Bali Purwa 2). Satra Bali Anyar Satra Bali Purwa inggih punika sastra sane wenten pinih rihin ring Bali sane marupa sasuratan ring lontar wiadin buku taler marupa sastra gantian (Kasusatraan Rakyat) sane nenten kasuratang kemaon karambang karambang turun-temurun tur maurip rauh mangkin. 2. Sastra Bali Purwa Wangun Gancaran Sastra Gancaran punika kriya sastra sane sasuratannyane nenten kaiket antuk uger-uger padalingsa sakadi tembang. 1). Tatwa carita : satua sane sering kasatuayang ritatkala wengi majeng ring alit-alite sadurung sirep. a). Satua : sastra gantian (cerita rakyat), sane penglimbaknyane saking tutur katuturan kasatuayang. b). Babad : nyaritayang indik kawitan sane sampun maraga Bhatara lan warih santanan idane taler nyaritayang indik kawentenan para kesatria sane madue jiwa prawira lan madue kasaktian ring paperangan. c). Wiracerita lan Palawakya : punika satua indik kasangsuraan (kepahlawanan) lan kaadnyanan (pengetahuan utama) sane kawacen ninutin uger-uger. d). Drama : ngeranjing ring drama Bali purwa punika drama sane nyaritayang indik kawentenan ring puri (kerajaan) duk ilu, sane kaiiringin antuk gambelan Bali, busananyane busana adat Bali. 2). Paribasa Bali : pecaknyane gumanti ngranjing sajeroning kasusastraan Bali tutur. Paribasa punika wantah basa rinengga, sane dados rerasmen wiadin panglengut basa rikala mabebaosan kalih magegonjakan, kanggen ngamedalang daging pikayun manut ring pangrasa suang-suang, nganggen paimbangan kahanan paripolah barang utawi buron. Limolas Basita Paribasa: 1). Sesonggan (pepatah) : witipun saking kruna duipurwa “Sesonggan” linggan ipun „sangga‟ sane mateges tatakin (Tatakin saking sor antuk tangan). Sekadi conto : Abias pasih, suksemanipun; nenten keni antuk ngawilangin katahipun, msl. 2). Sasenggakan Sasenggakan punika sakadi sesonggan kawentenanipune, binanne sasenggakan kariinin antuk kruna “buka” tur wenten sane sekadi sampiran ipun. Lengkara sane riinan dados giing (sampiran, sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang antuk suksmanipune. Ring sor imba sasenggakan; “Buka batun buluane, nglintik tuah abesik” ; sakadi anake sane ubuh nenten madue rerama muah nyama, ipun idup wantah padidiana. Msl. 3). Sesawangan Sesawangan pateh sakadi parumpamaan sane wenten ring bahasa Indonesia. Imbanyane; Paliatne kadi tatit, suksmanipun pliatne galak manis. Msl 4). Sloka Sloka yening rerehang ring bahasa Indonesia pateh sakadi “bidal”, artinipun kantun ilid ring lengkarane. Kariinin antuk lengkara “buka slokane……….., kadi slokan jagate………” Puniki imba sloka; Buka slokane, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia; suksemanipun, sakadi anake sane seneng belog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala. Msl. 5). Bebladbadan Beblabadan kawangun antuk lengkara sane madue artos tigang palet. Artos kruna sane kapertama dados giing (bantang), artos krunane sane kaping kalih dados arti sujati, artos kruna sane kaping tiga pinaka artos paribasa wiadin suksemanipun. (giing/banteng) “Majempong bebek” Arti sujati “jambul” Arti paribasa “ngambul” Msl 6). Cecimpedan Cecimpedan puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan. Ring sor puniki imba cecimpedan Apake anak cerik matapel? (Kecai) Cekuk kejengitin ? (Caratan) Msl. 7). Cecangkitan Cecangkitan puniki lengkara sane ngintar artinipun, kaucapang ritatkala magegonjakan, taler wenten anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan luiriipune; Tain cicing dengdeng goring jaen; teges 1; yeing dengdeng goring sinah jaen, teges 2; yening tain cicinge sinah nenten dados goreng. Msl. 8). Sesimbing Sesimbing puniki pinaka kruna papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbingin jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katibanan sasimbing punika. Imba sesimbing : Be di pangorengane bang ngeleb, tegesipun; sakadi anak ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenga, anak istri punika malaib. Msl. 9). Cecangkriman Cecangkriman puniki marupa tembang, wangune sakadi cecimpedan (syair teka-teki) -Pupuh pucung Bapa pucung, indeng-indeng dialas agung, panak kriak-kriuk, di kayune pagulanting, basing pelung, tendase majejambulan. Msl 10). Raos Ngempelin Raos ngempelen puniki kruna sane dempet, tegesipun; kruna sane asiki maarti kekalih, sane asiki maarti sujati, sane malih asiki artin ipun ngintaran. Raos ngempelen masaih sareng cecangkitan. Wenten makudang-kudang raos ngempelin minakadi; Malih jebos ledangang simpang dimantuke. teges I; mangda ledang simpang sawusan acara. Teges II mangda ledang simpang niman tuke. Msl. 11). Sipta (Alamat/pertanda) Sipta puniki wangsit wiadin cirri-ciri sakala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane wenten arti, kalih suksemanipun. Umpami. Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, kocap sipta kaon, Msl. 12). Sesemon Sesemon puniki pateh sakadi sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kahyun. Wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki; Taruna ; “beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang maan ngubuhin bungane ento,, ape kaden liang atine” Taruni ; “ apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tan paguna, tulen bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai”, Msl. 13). Peparikan Paparikan puniki pateh sakadi wewangsalan, kewanten binan ipun wewangsalan punika wantah kalih palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama wangun ipunne sakadi pantun (kesusastraan Indonesia) 14). Wewangsalan Wewangsalan punika pateh sakadi tamsil yening ring bahasa Indonesia, kruna linggane “wangsal” sane mateges “lampah” polih pangiring “an” dados “wangsalan‟, kaduipurwayang dados “wewangsalan” sane maarti lelampahan saparipolah kalih kahanan jadma, sakadi sesimbing sane sada pedes suksemanipune. 15). Sesapan (doa) Sesapaan punika prasida kaanggen ritatkala iraga wenten upakara, lan nenten uning tekening mantra, dados kagentosin antuk sesapaan.
3). Satra Bali Purwa Wangun Tembang
Wangun tembang ring Bali kabaos sekar, sekar kaperang dados petang soroh, luiripune Sekar Rare, Sekar Alit, Sekar Madia, lan Sekar Agung. a). Sekar Rare : wangun tembang sane sering kaanggen ring alit ritatkala maplalianan. b). Sekar Alit : wangun tembang sane kaiket olih pada lingsa. Manut panglimbaknyane sekar alit punika wenten dasa pupuh : Pupuh Maskumambang, Pupuh Mijil, Pupuh Pucung, Pupuh Ginada, Pupuh Ginanti, Pupuh Semarandana, Pupuh Sinom, Pupuh Durma, Pupuh Pangkur, Pupuh Dangdanggula. c). Sekar Madia : Sekar madia sering kasengguh tembang tengahan utawi kidung, madue ceciren; a.Basa ring tembang punika lumbrah mabasa Jawi tengahan lan basa Bali tengahan, wenten masih sane nganggen basa Kawi lan basa Bali lumbrah. b.Kaiket olih padalingsa; akehnyane carik ring soang-soang pada, akehnyane wanda ring soang- soang carik, lan labuh suara ring ungkuring carik, risajeroning pada wenten carik bawak lan carik dawa lan nganggen kawitan miwah manggala. c.Nganggen wewiletan (alunan suara). d). Sekar Agung (Kekawin) Sekar Agung kasengguh wirama utawi kekawin, nganggen basa kawi. Wiramanyane madaging uger- uger; Wrrta matra (suku kata) risajeroning carik Ganamatra inggih punika guru lagu risajeroning wirama Wenten ceciren Sekar Agung; Mamuat tutur tatwa Basanyane basa Kawi Uger-uger: soang soang bait wenten petang carik, risajeroning carik madaging makudang-kudang wanda. Dagingnyane ketusan saking itihasa miwah purana.
2 Daftar materi yang sulit 1. Nyorohang Paribasa Bali
dipahami di modul ini 2. Nentuang wrtta matra ring Sekar Agung
3 Daftar materi yang 1. Nentuang Soroh Paribasa Bali
sering mengalami 2. Pada Lingsa Pupuh ring Sekar Alit miskonsepsi