Om Swastyastu
Malarapan puja pangastuti angayu bagia majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
Wasa, dening sangkaning sih pasuwecan Ida, makalah puniki prasida kapuputin.
Asapunika taler majeng ring ibu guru sane ngwantuin titiang, lan sawitra-
sawitra makasami titiang ngaturang suksmaning manah. Mapan malarapan antuk
wantuan nyane makalah puniki sida puput tur jangkep.
Mogi-mogi makalah puniki wenten pikenohnyane, prasida maguna ring para
pengwaca.
Nenten lali, titiang nunas sinampura yening wenten kirang langkungnyanne sane
nenten patut ring pikayunan sareng sami. Puput titiang antuk Parama Shanti
i
DAGING MAKALAH
PURWAKA ........................................................................................................ i
DAGING MAKALAH ....................................................................................... ii
SARGAH I PAMAHBAH ................................................................................ 1
SARGAH II UNTENG BEBAOSAN ............................................................... 3
SARGAH III PAMUPUT ................................................................................. 10
DAFTAR PUSTAKA
ii
SARGA I
PAMAHBAH
iii
Ring sastra puniki lakar maosang makudang-kudang uger-uger lan punapi
aksara sane keanggen mangda patut lan cocok sareng uger-uger nyane. Sinalih
tunggil aksara punika, inggih punika aksara j miwah ü.
Basané nyihnayang wangsa. sapunika sesenggakané maosang. Sané
mangkin bebaosan kadi asapuniki nénten ja mawiguna malih. Santukan saluwiring
basa patut prasida kaplajahin antuk sekancaning para jana ring jagaté. Santukan
basa punika pinaka serana sané utama ri kala pacang micayang miwah molihang
sehananing informasi. Sakéwanten pinaka parajana Bali sampun sepatutnyané
ngwikanin basa Bali pinaka basa ibu sané ngamanggehang saha nglestariang
budaya Baliné.
1.2 PASIAKRANA
1. Sapunapi indik pangalimbak (sejarah) aksara Bali?
2. Sapunapi indik soroh Aksara Bali ngenennin indik wangun lan warga
aksara?
1.3 TETUJON
1. Mangda uning indik pangalimbak (sejarah) aksara Bali
2. Mangda uning indik soroh Aksara Bali ngenennin indik wangun lan
warga aksara
1.4 KAWIGUNAN
1. Mangde para semetoon baline tan lali tekenin budaya bali.
2. Budaya bali sane mawasta aksara bali mangda tan ical krana pengaruh
asing.
3. Ngajegang kaasrian baline manut teken sastra-sastra sane sampun
ketah ring bali.
iv
SARGA II
UNTENG BEBAOSAN
UGER-UGER AKSARA BALI
5.2 Panglimbak (Sejarah) Aksara Bali
Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking
India. Sané da-dos babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara
Brāhmī puniki sampun wénten miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300
SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan Aksara Brāhmī puniki wénten marupa
prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris Aksara Brāhmī sayan
nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan puniki
Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia,
ring Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis,
1975; Gri th, 2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring
Jawa Timur sané berangka tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring
Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané sampun campuh, nénten malih becik
kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking Aksara Kawi (Damais,
1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua) inggih punika prasas-ti
Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA
(Bebetin), sané berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti
tembaga sekadi Prasasti Kehen A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti
Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigu-nayang Aksara Bali Kuna sané pinih
wayah utawi tertua (Astra, 1981).
Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin
putung kawi-gunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara
Bali Kuna puniki raris dados Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki
kasurat ring lempeng tembaga pateh sekadi nyurat ri sajeroning lontar. Saking
Aksara Bali Tengahan puniki raris dados Aksara Bali Lumrah, utawi Aksara Bali
sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda danganan antuk ngresepin, ring
sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:
v
2.2 Soroh Aksara Bali
= ha = na = ca = ra
= ka = da = ta = sa
= wa = la = ma = ga = ba
= nga = pa = ja = ya = nya
vi
Pengangge suara inggih punika: ulu,suku,taleng,taleng tedong,miwah
pepet.Taler wenten mawasta tengena miwah sane siosan,manut Pasamuhan Agung
Alit (kecil) para sujana miwah para sastrawan sajagat Bali ring Denpasar,duk
tanggal: 28 kantos 30 Desember 1963. Nanging iriki boya punika sane jagi
kawedar,santukan katambetan tityang nenten mresidaang nyurat Aksara Bali
nganggen aplikasi program Bali Simbar iriki. Sane jagi kawedar iriki wantah
Aksara Bali ngangen huruf latin manten.
Sane kabaos Aksara inggih punika: ceciren utawi gegambaran suara sane
kawetuang olih imanusa. Rupa wiadin wangun aksara punika maendahan,nganutin
gegambaran wangsa sane ngangge/ngamanggehang aksara punika.
Aksara Bali latin manut Ejaan basa Bali Yang Disempurnakan,tan dados
pasah ring pasang aksara (ejaan) ringg Bahasa Indonesia (EYD). Puniki manut
ring pamutus Lokakarya Indik Ejaan basa Bali Latin duk tanggal 12 kantos 13
Januari 1973 ring Denpasar. Yaning manut onekan (sesuai dengan bacaan), Basa
Bali Latin punika wenten kalih warna: I. Aksara suara (vokal) miwah II. Aksara
Wianjana (konsonan). Sane kalih puniki, manutin kawigunannyane taler dados
kapalih dados tatiga,inggih punika: 1. Aksara Wre Sastra (kabaos aksara jajar
komeri). 2. Aksara Swalalita. 3. Aksara Modre.
2. Aksara Swalalita:
Aksara puniki kaanggen nyuratang Aksara Bali sane mamuat Basa Jawi Kuna
(Basa Kawi) minakadi nyurat: Kakawin,Palawakia,Kanda Tutur miwah sane
siosan. Punika mawinan aksara puniki kabaos aksara Kawiswara. Lianan ring
punika taler kaanggen nyuratang Aksara Bali sane mamuat Basa
Sanskerta,minakadi nyurat: Weda,Sloka,Sruti miwah Japa Mantra. Mungguing
katah aksara puniki wantah 47 sane kawinangun antuk: A. Aksara Suara
vii
katahnyane: 14, B. Aksara Wianjana katahnyane: 33. Aksara-aksara puniki
maduwe suara kakalih inggih punika:
-Suara Hreswa (suara cendet=pendek)
a. Aksara Suara :
Seos ring aksara suara inucap wenten taler sane kabaos : Suara Pluta (dipotong)
punika panjang malemad, upami : ai, au.
Aksara Suara utawi prasida kabaos pinaka huruf vokal ring aksara Bali.
Aksara Suara ring aksara Bali kakepah dados kalih pahan, luire:
a. Huruf vokal asli sane ngranjing ring aksara Sualalita (aksara sane kaanggen
nyurat basa Kawi/Sansekerta) inggih punika:
Á (Akara), ÷ (Ikara), 6 (Ekara), ú (Ukara), O (Okara).
b. Huruf vokal Wisarga (aksara sane kaanggen nyurat basa Bali Lumrah)
inggih punika : h ¿¦ a), hø ¿¦ i), hu ¿ ¿¦ u), eh¿¦é ), ¿ eHÿ¿¦ o), ¿ h)
¿¦ e).
b. Aksara Wianjana :
viii
-Warga Kantya: k, kh, g, gh.
-Warga Tawalya: c, ch, j, jh.
-Warga Murdhanya: t, th, d, dh, n.
-Warga Dantya: t, th, d, dh.
-Warga Osthya: p, ph, b, bh.
Ring Aksara Swalalita posan Aksara Wianjana, wenten sane kabaos : suara tajem,
minakadinipun : k, kh, c, ch, t, th, t, th, p. ph. Seos ring punika, taler wenten suara
kirang tajem (suara lembut), minakadinipun : g, gh, j, jh, d, dh, b, bh. Suara
hreswa ring Aksara Wianjana mawasta (taler kabaos) alpaprana. Sapunika taler
suara dirgannyane, mawasta : mahaprana. Suara tajem miwah suara kirang tajem
(lembut), soang-soang mamuat/kahanan : apaprana miwah mahaprana. Aksara-
aksara sane kahanan alpaprana miwah mahaprana inggih punika:
ix
c. Warga Murdania inggih punika kelompok fonem sane metu saking layah
luire: ª,¿ ¿ ¿ ~ÿ ¿ ,¿ ¿ Œ ¿ ,¿ ¿ Aÿ ¿ ,¿ ¿ x,¿ ¿ ¿ r ,¿¿ ¿ ³,¿
d. Warga Dantia inggih punika kelompok fonem sane metu saking petemon
layah lan untu luire: t ,¿¿ ¿ Qÿ,¿ ¿ ¿ d ,¿¿ ¿ Œ ,¿¿ ¿ n,¿¿ ¿ l ,¿¿ ¿ s,¿
e. Warga Ostia inggih punika kelompok fonem sane metu saking petemon
bibih ring sor lan duur luire: p,¿ ¿ ¿ |,¿ ¿ ¿ b,¿ ¿ ¿ v,¿ ¿ ¿ m,¿ ¿ ¿ w,¿
Kanthya
(Kha)
(Ka) (Ga) (Gha) (Nga) (Ha)
Ka
Ka1 Ga1 Ga gora Nga1 Ha12
mahaprana
Talawya
(Ca) (Cha) (Ja) (Jha) (Nya) (Ya) (Śa)
Ca1 Ca laca3 Ja1 Ja jera Nya1 Ya1 Sa saga
Murdhanya (Ḍa)
(Ḍha)
(Ṭa) (Ṭha) Da (Ṇa) (Ra) (Ṣa)
Da murda
Ta latik Ta latik m.5 murda Na rambat Ra1 Sa sapa
m.5
a.4
Dantya
(Ta) (Tha) (Da) (Dha) (Na) (La) (Sa)
Ta1 Ta tawa Da1 Da madu Na kojong1 La1 Sa danti16
Osthya
(Pa) (Pha) (Ba) (Ma) (Wa)
Pa1 Pa kapal Ba1 (Bha) Ma1 Wa1
Ba
kembang7
3. Aksara Modre:
Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika
kanggén nyurat indik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing
pralambang ring upakara yadnya Aksara Modre, inggih punika : aksara sane
x
kaanggen nyuratang rerajahan-rerajahan, japa mantra. Upami : ANG, UNG,
MANG. Taler sering kaucapang : A, U, M. yang kacutetang dados : AUM, lantur
OOM. Taler katah sane lian-lianan.
xi
SARGA III
PAMUPUT
3.1 Cutetan
1. Aksara Bali Kapalih dados tatiga,inggih punika: 1. Aksara Wre Sastra
(kabaos aksara jajar komeri). 2. Aksara Swalalita. 3. Aksara Modre.
2. Warga aksara
-Warga Kantya: k, kh, g, gh.
-Warga Tawalya: c, ch, j, jh.
-Warga Murdhanya: t, th, d, dh, n.
-Warga Dantya: t, th, d, dh.
-Warga Osthya: p, ph, b, bh.
3.2 Saran
xii
KEPUSTAKAAN
http://id.wikipedia.org/wiki/Ja_%28aksara_Bali%29
http://id.wikipedia.org/wiki/Ja_jera
xiii