Anda di halaman 1dari 15

KESUSASTRAAN BALI

A. Pamiteges Kesusastraan Bali

Manut wangunnyane kruna kasusastraan kawangun antuk kruna lingga sastra


saha kawewehin antuk pangater su- lan konfiks(gabungan pangater pangiring) ka-an.
Kruna sastra mateges “ajah ajah”, pangater su- mateges becik/luwih, miwah konfiks
ka-an mateges kawentenan. Dadosnyane kasusastraan mateges ajah ajah utawi
kaweruhan sane becik utawi luwih.

Sane kabaos Kasusastraan Bali tan lian wantah makasami kaweruhan/ajah ajah sane
becik/luwih pakaryan olih para wagmine sane kasurat mabasa bali,,mabasa kawi miwah jawi
kuna tur kaupapira lan kaangge sasuluh olih krama. Bali.

Malarapan antuk bebaosan ring ajeng prasida kacutetan kasusastraan bali inggih
punika saluiring/makasami kaweruhan/ajah ajahan sane becik/luwih sane kasurat Mabasa
bali,kawi lan jawa kuno antuk aksara bali utawi latin.

B. Tatujon Melajahin Kasusastraan Bali

Sekadi pamiteges ring ajeng penting pisan iraga uning ring kautaman daging daging
zsastra bali mawsastu sida kapanggihin pikenoh utawi manfaat/kawigunannyane. Tatujon
melajahin kasusastraan bali pumika sida kacarca sekadi ring sor;

1. Mangda uning ring nilai nilai budaya adi luhung sane mawiguna pinaka srana
nglimbakan budaya Baline.

2. kaanggen tetimbang midabdabin kebudayaan bali sajeroning ngarepan aab jagate


mangkin.

3. Kautamannyane kaanggen nincapang rasa bangga dados krama Bali

4. kaanggen srana nincapang, seni, ilen ilen miwah unen unen ring Bali

5. Molihin daging daging tatwa sane prasida nincapang sradha bhaktine sajeronin
ngarajegan Agama Hiundu Baline.

C. Jimbar Kakuub/Ruang Lingkup Kasusastraan Bali

Jimbnar kakuub kasusastraan Bali dereng prsida kapastikayang. Duaning asapunika raris
metu saselehan manut selehan suang suang makadi selehan manut wangun, selehang
manut manut aab jagat utawi jaman, selehang manut basa lan selehan manut tata
cara panglimbak/penyebarluasan.

1.Manut Wangun

Yan selehang manut wangun(bentuk), kasusastraan Bali kapilah dados kalih(2) Inggih
punika;
1.1. Wangun Kasusastraan Bali purwa(tradisional), makadi;

1.1.1Kasusastraan Tembang(puisi tradisional), sane kapilah dados petang soroh


makadi; Sekar Rare (gagendingan) Sekar Alit (macepat), Sekar Madia(kidung) lan
sekar Agung Utawi kakawin)

1.1.2.Kasusastraan Gancaran(prosa tradisonal), sane kapilah dados; tatwa carita


makadi foklor(cerita rakyat),Tantri, Babad.Tutur(satua satua),Usada (lontar
pengobatan), lan palawakia(prosa liris).

1.2.Wangun Kasusastraan Bali Anyar(modern) makadi;

1.2.1 Puisi,

1.2.2 Prosa(cerpen,novel miwah drama)

2. Manut Aab Jagat(jaman/masa)

Yan selehang Manut Aab Jagat(jaman), kasusastraan Bali kapilah dados kalih jaman
inggih punika kasusastraan Bali Purwa Lan Bali Anyar.

3. Manut Basa

Manut selehang basa sane kaanggen susastra Bali kapilah dados;

3.1 susastra sane ngangge basa bali makdi; tembang rare, pupuh, satua satua

3.2 susastra sane ngsnggen basa bali tengahan makdi sekar madia/kidung

3.3 susastra sane ngangge basa jawa kuna, lan sansekerta makdi, kakawin/sekar
agung , parwa parwa, miwah sloka sloka

4. Manut Tata cara Panglimbak/penyebarluasan

Manut tata cara panglimbak susastra bali kapilah dados kalih soroh makadi;

4.1 susastra tutur(lisan) luire; gegendingan, satua satua, miwah paribasa bali

4.2 susastra sasuratan(sastra tulis) makadi; sane mawangun tembang sekadi


geguritan,kidung, kakawin, puisi bali anyar, gancaran bali anyar;
cerpen,novel,drama

Asapunika saselehan kasusastraan bali mawastu iraga sida uning ring kawentenan
kasusastraan druwene sane wenten ring Bali, sane kasurat Mabasa Bali,jawa tengahan,
jawa kuna miwah sansekerta antuk aksara Bali utawi taler aksara latin.

Ring galah pembelajaran mangkin pacang kabaosan indik wangun kasusastraan bali
purwa lan kasusastran Bali Anyar/modern sane marupa tembang sane pinih utama indik
materi pupuh/macepat lan puisi bali anyar.
1.1.Wangun Kesusastraan Bali Purwa

1.1.1 Tembang(puisi Bali Purwa/tradisional)

Manut sane sampun kacarca ring ajeng Tembang utawi puisi Bali purwa wenten
petang(4) soroh makdi; Sekar Rare(gegendingan), Sekar
Alit(macepat/pupuh),Sekar Madia(kidung), lan Sekar Agung(kakawin).

1. Sekar Rare(gagendingan)

Sakar rare(gagendingan) marupa sinunggil wangun tembang sane nenten


kabanda antuk uger uger matembang lumrah ipun tembang puniki kaanggen ring
alit alit durene ritatkala maplalianan sareng timpalnyane, taler ritatkala nunggkulin
alit alite mangda degeng, makadi,gending rare; made cenik, mati delod pasih, curik
curik sementar, meong meong, ongkek ongke, guak maling taluh,juru pencar, Ratu
Anom, miwah sane lianan.

2. Sekar Alit(macepat)

Sekar alit puniki wantah marupa sinunggil wangun tembang sane wangunipun
kabanda antuk uger uger sekar alit sane kabaos padalingsa pupuh. Sane kabaos
uger uger padalingsa pupuh inggih punika;

1. guru gatra; inggih punika akeh carik(baris) sajeroning apada(abait)

2. guru wilangan ; inggih punika akeh kecap(suku kata) sajeroning acarik(abaris)

3. guru dingdong; inggih punika labuh suara ring soang soang panguntat
carik(baris)

Sekar rare wenten 10 soroh; Pupuh Sinom,semarandana, mijil,maskumambang


pangkur,pucung, ginada, ginanti ,durma, dandanggula, (SMPGD)2. Soang
soang pupuh punika madue uger uger padalingsa sane matiosan.

1. Pupuh Sinom;8(a),8(i),8(a),8(i),8(i),8(u),8(a),8(i),4(u),8(a)

Guru gatra pupuh Sinom=10.

guru wilangan; carik 1=8, carik 2=8, carik3=8, carik 4=8,carik 5= 8, carik 6= 8,
carik 7= 8, carik 8= 8, carik 9= 4, carik 10= 8

guru dingdong; carik 1 =(a),carik 2 = (I), carik 3= (a), carik 4=(i), carik 5=(i),

carik 6 =(u), Carik 7= (a), Carik 8= (i), carik 9 (u) , carik 10= (a)

2. Pupuh Semarandana;8i,8a,8o,8a,8a,8u,8a (ikuti conto sane maduur)

3. Pupuh Mijil ; 10i,6a,10e,10i,6i,6i,6u. (ikuti conto sane maduur)

4.Pupuh Maskumambang ; 4a,8i,6a,8i,8a. (ikuti conto sane maduur)


5. Pupuh Pangkur;8a,11i,8u,8a,12u,8a,8i. (ikuti conto sane maduur)

6. Pupuh Pucung; 4u,8u,6a,8i,4u,8a. (ikuti conto sane maduur)

7. Pupuh Ginada; 8a,8i,8a,8u,8a,4i,8a (ikuti conto sane maduur)

8.Pupuh Ginanti; 8u,8i,8a,8i,8a,8i. (ikuti conto sane maduur)

9. Pupuh Durma ; 12a,8i,6a,8a,8i,5a, (ikuti conto sane maduur)8i .

10.Pupuh Dandang ; 10i,10a,8e,8u,8i,8a,6u,8a,12i,8a. (ikuti conto sane maduur)

Tiyosan ring Pupuh puniki wenten taler wangun geguritan.

Geguritan inggih punika jria sastra tembang sane kawangun antuk makudang
kudang pupuh sane ngawangun carita jangkep. Geguritan ngawit karipta daweg
pamadegan para agunge ring puri Klungkung sawetara abad ke 17. Geguritan geurutan
sane karipta makadi;

1.Geguritan Basur ngangge pu[puh Ginada karipta olih Ki Dalang Tangsub

2. Geguritan Sampik-Ingtai nganggen pupuh campuran karipta olih Ida Ketut


Sari

3. Geguritan Jaya Prana nganggen pupuh Ginada olih I Ketut Putra

4. Geguritan Sucita Subudi nganggen pupuh campuran olih Ida Bagus Jelantik

5. Geguritan Tamtam, nganbggen tembang campuran olih Ketut Sangging

6. Geguritan tiosan makadi; G.Salya,Cangak,Sarasamuscaya,Lokika,Dukuh


Siladri,Kawiswara,Gunawati,Rajapala, Pan Balangh Tamak, Lingga Petak msl.

3. Kidung / Sekar Madya


            Kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah pangawa. Kidung mawit
saking Jawi tur ngalantur nglimbak ring Bali, tur ngangen Basa Bali Tengahan /
Jawa Tengahan.

Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa
kakawian utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung
Tantri, kidung Sri Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih
wenten sane marupa :
Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa
tengahan sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
·        Kidung Ranggalawe.
·        Kidung Sri Tanjung.
·        Kidung Pamancangah Dalem.
·        Kidung Amad Muhamad.
·        Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
·        Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
·        Malat.
·        Wargasari.
·        Alis-alis Ijo.
·        Tantri, miwah sane lianan.

4. Kakawin / Sekar Ageng


            Kabanda antuk uger-uger guru, laghu, wreta, muah matra. Sane ngranjing
Kakawin, sakadi Kakawin Sutasoma, Kakawin Ramayana, Kakawin Arjuna
Wiwaha, Lubdaka , Bharatayudha, Nitisastra.

Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
·        Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
·        Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
·        Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
·        Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
·        Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
·        Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
·        Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
·        Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
·        Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
·        Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.

Palawakya
Palawakya punika wantah karya sastra gancaran sane kawacen manut hreswa
(bawak) lan dhirga (panjang) labuh suarannyane, sane maiketan ring tata titi
ngwacen Basa Jawa Kuna, minakadi kasusastraan Parwa sane lumrah manut
saking kasusastraan epik Mahabrata miwah kanda sane mawit saking Ramayana.

1.1.2. susastra Gancaran Bali Purwa

Kasusastraan Gancaran(prosa tradisonal), sane kapilah dados; tatwa carita makadi


foklor(cerita rakyat),Tantri, Babad.Tutur(satua satua),Usada (lontar pengobatan), lan
palawakia(prosa liris).Gancara puniki marupa sinunggil wangun karya sastra Bali purwa
sane wangun nyane nenten kaiket antuk uger uger sane pastika. Sane ngiket wantah;
kawentenan unsur intrinsic sane marupa; tema,alur/ urutan kejadian, penokohan,latar,dan
amanat.Ring sor kaunggahan conto kria gancaran bali purwa;
I CICING GUDIG

          Kacrita ada tutur-tuturan satua I Cicing Gudig. I Cicing Gudig, buka adanne
berag tegres tur keskes gudig. Asing solahanga, yadiastun tuah mlispisin sisan-sisan
nasi di tekore, ada dogen kone anak ngesekang wiadin pet lacuran nasibene kanti ia
kena lantig. Ento ke makrana sai-sai kone ia maselselan, nyelselang buat kalacurane
tumbuh dadi cicing makejang anake tuara ngiyengin. Di kenkene nujang I buyung
mataluh di tatunne, bengu malekag kone ambunne I Cicing Gudig. Yan suba kaeto,
asing anake impasina makejang nekep cunguh krana tusing nyidaang ngadek bonne.
          Sedek dina anu, I Cicing Gudig mlispisin di pekene. Ada kone anak sedeng
madaar di dagang nasine, ento lantas nengnenga menek tuun kanti telah baana nolih
tur metek ukudan anake ane sedeng madaar ento. Sambilanga bengong dadi pesu
kenehne I Cicing Gudig ane boya-boya, “Yan pet pade i dewek dadi manusa buka
anake tenenan, kenken ya legan kenehe ngamah, mabe soroh ane melah-melah.
Ngamah masi di tongose ane bersih tur matatakan tekor. Yan dewek begbeg
ngantosang ngalih sisan-sisane dogen. Ah, do ento sebetange kene baan melaksana,
nyanan petenge lakar mabakti ka Pura Dalem mapinunas teken Betari Durga pang dadi
manusa”. Keto pangaptinne I Cicing Gudig sambilanga nlektekang anake ane sedek
madaar kanti ngetel kone paesne ka tanahe.
          Gelisang crita, suba peteng, mabakti kone lantas I Cicing Gudig di Pura Dalem.
Dadi medal laut Ida Betari Durga tur ngandika teken I Cicing Gudig, “Ih, iba Cicing
Gudig, dadi iba ngacep Manira, apa lakar tunasang Cai tekening Manira?” Mara keto
pangandikan Ida Betari Durga lantas I Cicing Gudig matur: “Inggh nawegang titiang
ping banget ring bukpadan ratu Betari sesuhunan titiang, ampurayang padewekan
titiang duaning ageng pinunas titiang ring Cokor I Ratu. Mungguing pinunas titiang,
yening paduka Betari ledang, titiang mapinunas mangda prasida titiang dados
manusa!”

Olih: W. Suardina

Unsur-unsur intrinsik Satua I Cicing Gudig


Tema                        :    Pendidikan
Plot atau alur            :    Alur ceritanya adalah alur maju
Penokohan               :    I Cicing Gudig sebagai pelaku utama, dia tidak mudah putus
asa dan sabar.
Latar atau setting     :    di pasar dan di Pura Dalem
Sudut Pandang        :    orang ke-tiga
Gaya Bahasa            :    Bahasa Bali Kepara
Amanat                    :    Amanat atau pesan yang terkandung dalam satua diatas adalah
pesan pendidikan kehidupan yang sangat berharga, dimana walau bagaimanapun
buruknya kehidupannya saat ini, ia menyadari itulah karma yang harus ia terima di
kehidupan sekarang. Walau sempat putus asa dan berandai-andai menyesali semua
keadaan akan miskin dan buruknya kehidupan yang ia terima, tetapi ia tetap tegar dan
berusaha untuk bisa bertahan hidup. Biar bagaimanapun ia disakiti, dihina dan dicaci
maki oleh semua orang, dia meyakini bahwa dengan tetap sabar dan selalu
mendekatkan diri pada Tuhan, maka ia akan mendapatkan keadilan dan kebesaran
Tuhan/Sang Hyang Widhi bahwa dimasa yang akan datang ia akan mendapatkan
kehidupan yang lebih baik dari pada saat ini.

2. Kasusastraan Bali Anyar


            Wangun Kesusastraan Bali Anyar luire: Puisi, cerpen, novel, muah drama
2.1 Kria Sastra Puisi Bali Anyar
            Puisi Bali yening rerehang ring panglimbak kasusastraan Bali, ngranjing
ring sajeroning kasusastraan Bali Anyar, sane kawentenannyane saking pengaruh
kasusastraan modern sane embas ring kabudayaan Barat (Eropa).
Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin miwah geguritan sane
madrue uger-uger ngwacen tur ngripta manut pakemnyane puisi modern puniki
wantah madrue uger-uger ngwacen kemanten, tur ring sajeroning ngripta daging
nyane kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sane ngripta manut
wangun tema lan gaya basanyane ane bebas.

Puisi Bali Anyar


            Puisi Bali Anyar, kakawitin antuk kamedalang puisi sane mamurda “Basa
Bali” pekaryan Sutari Pr. Sane Kunggahan ring majalah Medan tahun1959, sane
kapikukuhang pinaka puisi Bali Anyar kapertama. Ring Sajeroning
panglimbaknyane, unteng-unteng tetuek puisi Bali Anyar sayan-sayan maendahan
manut aab lan panglimbak jagat Baline, pamekasipun pengaruh pariwisata ring
Bali
Conto Puisi Bali Anyar

MARGARANA

Driki tiang nguntul


ngebiosang yeh mata
Kangen manah titiang ngantenang
Tugu para pahlawane sami
Majujuk ngebekin tegalan
Pahlawan-pahlawan sane tan madue pamerih
Nyikiang raga melanin negara
Ngicalang meseh jagi mewaliNyajah gumin I raga
Duk punika tahun 1945Jagat Indonesiane sampun mahardika
Truna-truni dados pamucuk Sakadi satria wira nangkepin meseh
Pejah ring ranangganaPunika kasengguh pahlawan
Kasub makuub jagat I raga
BUIN KESEP YÉN TUAH SING RESEP SASIKEP

Galang kangin Poos beli raris olés


Langité enu masaput sutra barak Ring selag alis adi,gelis
Masepuh emas pakenyornyor Poos panadi baos
Ngaléncok di muncuk-muncuk kayuné Mangda adi anut-tinut
Nanging I Kecétrung suba manying mangényor Ring baos beli
Matinggah di padiné kuning ngerinying
Ané masoca damuh mawastra selaka Layahé silap-silapang
Ring gidaté, adi
Béh... Mawastu kedat dahat
Kabilbil I Surya kapupungan Layah pinaka ajah
Kadundunin olih I Cerukcuk,uyut Mangda adi tan obah
Ngetaraang ebon kopiné maseduh Satya ngayahin beli
Di Kubun-kubun cariké
Tatkala petaniné matekap Ngembeng eling adi
Waluya segara madu
Dini tiyang Kecap sugiang amatra
Nyongkok padidi di pemaron jelingjingé Ring muan beli arupa
Kalangen ninggalin dauhé ené Panyupat mala baya
I Lelakut Somi,manelektek tan makejepan Sidi karya panumaya
Mirib ia nyambatang,”ragané manyama ngajak
tiyang, Nyarétcét Panyingakan adi
Ngajak cariké,ngajak semengané ené Waluya segara pitu
Usapang sabilang buku
Nanging Pinaka paiket—ruket
Dini tiang niisang yéh mata Sasikep beli sirep
Di tungtunging munyin Mangda dedep
teluktaké,celekutan Setata éling ring adi
Sawiréh pancorané kaengsutin plastik lan E.Senaya,karangasem
tain kucit
Yéhné itek malanyat tambis nyat
Batuné nungging nyeluing nyuun softéx
Lantas kija lakuna inyalian,i kakul lan i
cueng?
Badah....

Buin kesep yén tuah sing resep


Yéhé ilang kakeberang ambu putih
Jelingjingé tuh cara anak ubuh
Cariké telah dadi umah
Subake?
Pakpak lubak di perpustakaan!

E.Senaya,Karangasem, Rabu malam 13/06/2012

SUNIA KANTI BUANG NGETÉL

Rikala engseb Sanghyang Surya Ulah laku ngaba buang


Taru nyuti rupa dados méru Ulah ningkang aluh ngangkang
Sanghyang Candra pinaka Surya Lebihan néngél ogél-ogél
Manyunarin sepi Ngetél néltél
Eningang kayun ngulati sujati Cokcok kedis
Majalaran sunia pinaka kanti Rejeng bakis
Ring payogan Sanghyang Saka Kebas-kebis
Uyak nanah
E.senaya,Karangasem Benyah lanyah
Nandang jengah
Ka gumi wayah
Ulian buang ngetél

E.Senaya,Karangasem

CAMPAH AMPAH SIKUTANG DI AWAK

Lebihan campah Awak nu pada nyokor


Munyi tawah-tawah Pragat makenying ulian atékor
Krabak-krubuk tan paunduk Nyén lakar jebuhin
Ngéa ibuk
Cara kuluk Awak nu tuna dikelus
Papaloné bangras Buka pitiké belus
Tatuwekné tan pedas Eda nagih dadi angin ngalilus
Liat sengap
Ambek rengas Awak enu saja engab
Kereng tungkas Eda nagih cara geruda ngabkab
Congah munyi,ngungkab tattwa
Lebihan ampah Nanging isiné patigadab
Tuara resep gumi wayah
Ngadu begug,glebag-glebug Dadi jatma tong dadi engsap
Ulian pelud Metu inget tekén awak
Baya silib teka rarud Apang bisa nyikutang di awak
Daya calig mangelurug
Ngaé gerubug E.Senaya,Karangasem
Ulian campah turmaning ampah

E.Senaya,Karangasem

JELEMA BOYA-BOYA BRAHMA SANTI

Boya ulian lengit Ulian pituduh,Ida kasengguh


Mula nyaliné pengit Sang Sané Ngawi sami dumadi
Payu ulian ngelamit Ala-ayu tuah pakardi Ida Sané Ngawerdi
Wareg ulian gedeg demit Kasungkemin saider buana sami

Boya ja kena bebédan Ulian paileh mabuat sungsut


Dadi demen maméda Panumaya,pakolih lara dumadi
Demen ngulgul timpal Tan kedeh las nuleb asiki
Demen takutin timpal Pageh satinut titah Sang Sujati
Ngadu siteng,tengal Pinaka margi sampunang lali
Brahma kanti ngaluruh santi
Boya ja kedengang palekadan
Dadi kereng maboya ngandang E.Senaya,Karangasem
Mirib paileh gumi katibén baya
Jelemané demen né boya-boya
E.Senaya,Karangasem
Mabakti Ring Pura Bali

Marep hatur tiang mabakti Bali...


Ngaturang sembah majeng ring hyang widhi Pulo sane cenik...
Suara gentene kadi sunari Pulo sane akeh antuk budaya..
Lan suara kidunge saling pesautin Pulo sane akeh antuk pariwisata...

Pelinggih ring pura tegeh nyujuh langit Budaya Baline sampun kaloktah ring
Barak putih selem tri warna mancanegara
Malebur sami dados siki Igel-igelan miwah gamelan soroh budaya Bali
Ang Ung Mang kara manunggil Pendet, Kecak miwah Baris..
Malambang Ong kara murti Soroh igel-igelan Bali
Cerik kelih gede tua malajain igel-igelan Baline
Ngacep karahayuan gumi
Wangsa muah negari Pariwisata ring Bali becik...
Landuh rajeng kerta sami Pariwisata alam miwah bangunan
Olih : Ida Ayu Dwi Puspasari Mas Gunung, Danu, Pasisi wenten ring Bali
Gunung Batur, Danu Batur, lan Pasisi Kuta..
Soroh tongos wisata ring Bali

Baline sugih..
Sugih budaya lan pariwisata
Krama Baline patut ngelestariang budaya Baline

Olih : Parisudha

SEMENG LUWU

Suryane endag manyuryanin. dini ade luwu.


Ketelan damuh ngulangunin. ditu ade liu.
Munyin kedise saling pasautin. ane ngae bengu.
Karuyuk siape sane ngamaluin. sing ade ngarungu.

Anget-anget, angin dingine ngampehin. ah..., mare wawu.


Bamban ayu saling asihin. men jani enu.
Suarga lokane buka nindihin. jelenjingane masi ngemu.
Nginyah, kijap-kijap, ambune pabalihin. margine milu beru.

A gelas teh anget tusing kalempasin. keweh yen ajak liu.


Tekek gisiang gerosin. de nyen milu.
Semenge ene sida kaluwihin. awige sube dini ditu.
Dasarin sakeng ati sane luwih. sing masi ade rungu.

Olih: I WAYAN KERTAYASA ane jelek bengu, ento sube luwu.


nyakitin nekang pikobet, masi luwu.
ngusak gumi masi luwu.
milu dadi luwu?

olih: I WAYAN KERTAYASA


MASEKOLAH

Kruyuk…kruyuk munyin siape


Tekak..tekok munyin penginane
Metanda jagat sampun semeng

Sang Hyang Surya menyinarin jagate


sami
Kedis-kedis sane menguci
Serase nundun tiang uling ngipi

Titiang metanggi, ngelantas manjus


Taler nyiapang buku-buku pepelajahan
Dina sane mangkin
Titiang jagi ngranjing ka sekolah

Apang polih kaweruhan


Nenten lali,
Mepamit saking guru rupaka
Apang iraga selamet rahayu

Olih : I Putu Aditya Pramana Putra

Uger-uger ring tatkala jagi ngwacen puisi modern prasida kasurat sakadi ring sor
puniki!

1. Wirasa.

Inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek
suksman puisine. Riantukan ring sajeroning awi-awian puisi modern wirasan utawi
suksmannyane pada matiosan nganutin pikardin sang sane ngripta puisisne,
minakadinnyane:
Wenten sane madaging indik kalulutan
Wenten sane madaging indik kasinatrian
Wenten sane madaging kritik social
Wenten sane madaging kasengsaran
Wenten sane madaging indik kaasrian miwah sane tiosan.

2. Wirama utawi olah vocal.


Inggih punika ring sajeroning ngwacen puisi patut sang sane jagi ngawcen
punika nelebang dumun antuk minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara
cendek utawi suara lantang tur ring sajeroning ngwacen sawyakti mangdane tatas
kapireng olih sang sane manonton.
Semita utawi exspresi. Inggih punika ri kala ngwacen puisi semu utawi tata
wedana patut kanutang majeng ring watak utawi suksman daging puisi sane
kawacen.

3.Wiraga utawi olah tubuh.

Inggih punika gaya utawi gerakan tubuh patut kanutang taler ring
kawentenan semaitane, antuk pidabdab sakadi: mamargi, malinggih, matimpuh,
miwah sane tiosan, mangda sida kapanggihan lengut, pangus miwah nglangenin ri
kala ngwacen.

4. Wates lengkara.

Inggih punika sajeroning ngwacen puisi, mangdane sang sane ngwacen


sumeken tatas majeng ring tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sane wenten
ring puisine, ring dija sepatutnyane matanjekan utawi mararian taler ring dija patut
nyane ngwacen gelis, riantukan saking piteges wates lengkarane punika sang
sane ngwacen sida sada alon mangsegan angkihan. Ring sor puniki wenten
conto-conto puisi Bali, sane marupa awi-awian kawi sastra sajeroning
kasusastraan Bali Anyar ;

Ring sor puniki jagi kawedarang indik puisi Bali Anyar lan pangawinyane;
 Idup lan Mati ( I Made Sanggra)
 Sasih Karo ring Bali (I Made Taro)
 Galang Bulan (K.Putra)
 Mati Nguda (Putu Sedana )
 Bali (Ngurah Yudha Panik)
 Pura Agung Jagat Natha, Margarana (I Wayan Rureg Nataran)
 Pangubaktian Tan Payasa (Gst Putu Antara)
 Denpasar sane Mangkin (Made Sanggra)

2.2 Kria sastra prosa/gancaran Bali Anyar


2.2.1Cerpen

Tema       / ide cerita                


Plot atau alur / tahap perjalanan cerita maju apa mundur          
Penokohan    / tokoh yang terlibat; tokoh utama,sekunder/ke-2, tertier/ke 3          
Latar atau setting  / tempat dan waktu (genah lan galah)  
Sudut Pandang   / Sebagian besar diceritakan oleh orang lain/orang ke-3         
Gaya dan Bahasa / Bahasa yang digunakan             
Amanat   / pesan, nilai yang ingin disampaikan oleh pengarang                     

Conto Cerpen

GURU GUYU

         Uli pidan I Wayan Sugih Artha Lacur Braya ngaku dot dadi guru. Pang kuda kaden
ia milu test pegawe negeri, pang monto ia sing lulus. “Ma nak belog cara ci ee kanti
nyidang dadi guru, man kenken ya padadinne murid-murid”, keto I Nyoman Blek
Tukang Walwk nyacadin. Prajani barak biing muanne I Wayan. Ia tersinggung sajan-
sajan tersinggung. Das sajan botol arake anggona nimpungin I Nyoman. Mirib man sing
sekaa tuak ane lenan nambakin, sinah suba bocor tenggekne I Nyomanb, sinah suba
maganti adanne. Dadi I Nyoman red pesu getih. “Man cang orahang ci belog, ci
kenken?, man ci mrasa dueg mai mapadu, pang karuan, krama sekaa tuake dadi juri”,
keto abetne I Wayan sambilanga muding I Nyoman nganggo lima tengebot. Lima
tengawanne suba magemelan, siap kal nyagur.
          I Nyoman Blek Tukang walek nguntul, ngobanne barak biing. Miriba ya nyesel
mesuang munyi muka keto. Ia sing madaya, ulian walekanne kal ngranang I Wayan
Sugih Artha Lacur Braya pedih. Jani krama sekaa tuake sing ada ane bani pesu munyi,
takut I Wayan ngancan pedih. Konyangan iteh nuruang tuak, sambilanga nyaru-nyaru
matoog. “Sajan Ci sing nawang labak tegeh, amonto uli pidan suba matimpal. Nak sing
dadi ngwalek ane pesajanne. Mlajah buin ngae walek-walekan pang misi masih
ngajum. Yan suba misi ngajum, sinah walekanne sing bes dingehanga, ajum-ajumne
dogen ane masukanga ka ati”, I Made Dabdab Kereng Gradab-Gradam mamunyi kisi-
kisi di kupingne I Nyoman Blek Tukang Walek.
          Ada dasa menit, sepi jampi sekan tuake. Sing ada ane bani ngamaluin mamunyi.
Konyangan ngaku-ngaku prihatin ke nasibne I Wayan Sugih Harta Lacur Braya. “Cang
sing nyidaang dadi guru, jani pianak cangge orain cang nyobak milu test calon Guru.
Mara kal test ada anak mulih ngaku-ngaku anak ane nyidang ngalulusang. Kone man
dot lulus, man sarjana patut mayah satus selai juga. Man sing ngelah pis amonto, lima
juta dogen kone bayah malu. Man suba seken lulus, tuur suba maan SK, SK-ne
ngadiang di bank, silihang satus duang dasa, mara gajihe anggon nyilcil. Peh jeg aluh
sajan anake ento mamunyi, kewala pengeng baana icang ningehang”, keto i Wayan
sambilanga mecik pelengan.
          Krama sekaa tuake milu mecik pelengan. Konyangan mautsaha ngenehang
unduk ane orange teken I Wayan. Pamuputne konyangan kitak-kituk ngaku sing kresep.
“Maksudne kenken?” man dadi guru, patut mautang malu, man keto sing guru guyu ya
adane, memeh bandingan ke dadi guru mautang, luungan dadi Guru Wayan, Guru
Made, Guru Candra lan guru ane lenan dogen”, keto I Made Dabdab Kereng gradab-
Gradab mamunyi sambilanga kedek. Krama sekaa tuake milu kedek.
          “To awinan tiang sing buin percaya teken guru-guru cara janinne. Luungan suba
cucun-cucun tiange maguru ken alam. Apang sing uli cenik bisa ia miara alam, sing uli
cenik adepanga buku, apang liu reramanne ngelah utang. Man keto dog kwalitas calon-
calon gurune, pantesan tiang dadi guru teh”, ko I Wayan mamunyi sambilanga majujuk
nitgtig tangkah. Buin siep krama sekaa tuake. Konyangan takut pelih mamunyi.

Kaketus saking : *http://www.balipost.com

Unsur-unsur intrinsik dalam cerpen Guru Guyu


Tema                        :    Pendidikan
Plot atau alur            :    alur ceritanya adalah alur maju
Penokohan               :    1)  I Wayan Sugih Artha
                                           Sifatnya: mudah tersinggung dan gampang emosi.
                                      2)  I Nyoman Blek
                           Sifatnya: tidak bisa memilah-milah perkataan, maksud-nya ingin bercanda tetapi
malah menyinggung perasaan orang lain.
                                      3)  I Made Dabdab
                           Sifatnya: bijaksana dalam menghadapi dan mempertimbangkan suatu masalah atau
persoalan yang sedang dihadapi sesuai dengan kemampuan.
Latar atau setting     :    di tempat orang minum tuak
Sudut Pandang        :    orang ketiga
Gaya Bahasa            :    Bahasa Bali Kepara
Amanat                    :    Pesan atau Amanat yang terkandung dalam cerpen diatas,
bahwa kita sebagai manusia harus bisa berhati-hati dan mengendalikan setiap
perkataan yang kita ucapkan. Terkadang saat kita berbicara secara tidak sengaja
niat kita untuk bercanda tetapi malah menyinggung perasaan orang lain. Jangan
mudah marah dan terrsingggung ketika mendengar perkataan orang lain. Bila
demikian energi negatif selalu berada dalam diri kita dan kita akan mudah sakit
hati apabila kita tidak sabar dan tenang

-Cerpen Bali
            Cerpen utawi gancaran wantah awi-awian sane karipta ring aab jagate
mangkin sane critannyane cutet, niru wangun cerpen ring sastra Indonesia.
Lantang satuannyane kirang ring 10.000 tali kruna, tur nyritayang pariindikan
apaos.

-Novel Miwah Drama Bali Anyar


            Sane Kabaos novel Inggih Punika crita sane panjang, nyritayang
kahuripan tokoh-tokohnyane saking alit ngantos lingsir utawi padem. Karya sastra
sane mawangun Novel Bali minakadi:
Nemu Karma antuk I Wayan Gobiah.
Melancaran Ka Sasak antuk I Gede Srawana.
Sayong antuk I Nyoman Manda (1999)
Awengi ring Hotel olih I G. P Bawa Samargantang (2004)

-Drama
            Karya sastra drama wantah madue wangun sane kabaos dialog utawi
kabaosan sadu arep ring para tokoh critannyane. Karya sastra Bali Anyar sane
mawangun drama luire :
Kirana (drama anak-anak) antuk I Nyoman Manda warsa 2004
Gusti Ayu Kulantir, antuk A. Wiyat S. Ardi warsa 1999
Nang Kepod, antuk Ketut Aryana, warsa 1940
Kobaran Apine, Ki Bayan Suling
Aduh Dewa Ratu, antuk Gede Darna warsa 1931
Phala Karma, antuk Putu Arya Semadi.

Anda mungkin juga menyukai