Sane kabaos Kasusastraan Bali tan lian wantah makasami kaweruhan/ajah ajah sane
becik/luwih pakaryan olih para wagmine sane kasurat mabasa bali,,mabasa kawi miwah jawi
kuna tur kaupapira lan kaangge sasuluh olih krama. Bali.
Malarapan antuk bebaosan ring ajeng prasida kacutetan kasusastraan bali inggih
punika saluiring/makasami kaweruhan/ajah ajahan sane becik/luwih sane kasurat Mabasa
bali,kawi lan jawa kuno antuk aksara bali utawi latin.
Sekadi pamiteges ring ajeng penting pisan iraga uning ring kautaman daging daging
zsastra bali mawsastu sida kapanggihin pikenoh utawi manfaat/kawigunannyane. Tatujon
melajahin kasusastraan bali pumika sida kacarca sekadi ring sor;
1. Mangda uning ring nilai nilai budaya adi luhung sane mawiguna pinaka srana
nglimbakan budaya Baline.
4. kaanggen srana nincapang, seni, ilen ilen miwah unen unen ring Bali
5. Molihin daging daging tatwa sane prasida nincapang sradha bhaktine sajeronin
ngarajegan Agama Hiundu Baline.
Jimbnar kakuub kasusastraan Bali dereng prsida kapastikayang. Duaning asapunika raris
metu saselehan manut selehan suang suang makadi selehan manut wangun, selehang
manut manut aab jagat utawi jaman, selehang manut basa lan selehan manut tata
cara panglimbak/penyebarluasan.
1.Manut Wangun
Yan selehang manut wangun(bentuk), kasusastraan Bali kapilah dados kalih(2) Inggih
punika;
1.1. Wangun Kasusastraan Bali purwa(tradisional), makadi;
1.2.1 Puisi,
Yan selehang Manut Aab Jagat(jaman), kasusastraan Bali kapilah dados kalih jaman
inggih punika kasusastraan Bali Purwa Lan Bali Anyar.
3. Manut Basa
3.1 susastra sane ngangge basa bali makdi; tembang rare, pupuh, satua satua
3.2 susastra sane ngsnggen basa bali tengahan makdi sekar madia/kidung
3.3 susastra sane ngangge basa jawa kuna, lan sansekerta makdi, kakawin/sekar
agung , parwa parwa, miwah sloka sloka
Manut tata cara panglimbak susastra bali kapilah dados kalih soroh makadi;
4.1 susastra tutur(lisan) luire; gegendingan, satua satua, miwah paribasa bali
Asapunika saselehan kasusastraan bali mawastu iraga sida uning ring kawentenan
kasusastraan druwene sane wenten ring Bali, sane kasurat Mabasa Bali,jawa tengahan,
jawa kuna miwah sansekerta antuk aksara Bali utawi taler aksara latin.
Ring galah pembelajaran mangkin pacang kabaosan indik wangun kasusastraan bali
purwa lan kasusastran Bali Anyar/modern sane marupa tembang sane pinih utama indik
materi pupuh/macepat lan puisi bali anyar.
1.1.Wangun Kesusastraan Bali Purwa
Manut sane sampun kacarca ring ajeng Tembang utawi puisi Bali purwa wenten
petang(4) soroh makdi; Sekar Rare(gegendingan), Sekar
Alit(macepat/pupuh),Sekar Madia(kidung), lan Sekar Agung(kakawin).
1. Sekar Rare(gagendingan)
2. Sekar Alit(macepat)
Sekar alit puniki wantah marupa sinunggil wangun tembang sane wangunipun
kabanda antuk uger uger sekar alit sane kabaos padalingsa pupuh. Sane kabaos
uger uger padalingsa pupuh inggih punika;
3. guru dingdong; inggih punika labuh suara ring soang soang panguntat
carik(baris)
1. Pupuh Sinom;8(a),8(i),8(a),8(i),8(i),8(u),8(a),8(i),4(u),8(a)
guru wilangan; carik 1=8, carik 2=8, carik3=8, carik 4=8,carik 5= 8, carik 6= 8,
carik 7= 8, carik 8= 8, carik 9= 4, carik 10= 8
guru dingdong; carik 1 =(a),carik 2 = (I), carik 3= (a), carik 4=(i), carik 5=(i),
carik 6 =(u), Carik 7= (a), Carik 8= (i), carik 9 (u) , carik 10= (a)
Geguritan inggih punika jria sastra tembang sane kawangun antuk makudang
kudang pupuh sane ngawangun carita jangkep. Geguritan ngawit karipta daweg
pamadegan para agunge ring puri Klungkung sawetara abad ke 17. Geguritan geurutan
sane karipta makadi;
4. Geguritan Sucita Subudi nganggen pupuh campuran olih Ida Bagus Jelantik
Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa
kakawian utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung
Tantri, kidung Sri Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih
wenten sane marupa :
Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa
tengahan sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi :
· Kidung Ranggalawe.
· Kidung Sri Tanjung.
· Kidung Pamancangah Dalem.
· Kidung Amad Muhamad.
· Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
· Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
· Malat.
· Wargasari.
· Alis-alis Ijo.
· Tantri, miwah sane lianan.
Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika
kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
· Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
· Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
· Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
· Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
· Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
· Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
· Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
· Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
· Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
· Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Palawakya
Palawakya punika wantah karya sastra gancaran sane kawacen manut hreswa
(bawak) lan dhirga (panjang) labuh suarannyane, sane maiketan ring tata titi
ngwacen Basa Jawa Kuna, minakadi kasusastraan Parwa sane lumrah manut
saking kasusastraan epik Mahabrata miwah kanda sane mawit saking Ramayana.
Kacrita ada tutur-tuturan satua I Cicing Gudig. I Cicing Gudig, buka adanne
berag tegres tur keskes gudig. Asing solahanga, yadiastun tuah mlispisin sisan-sisan
nasi di tekore, ada dogen kone anak ngesekang wiadin pet lacuran nasibene kanti ia
kena lantig. Ento ke makrana sai-sai kone ia maselselan, nyelselang buat kalacurane
tumbuh dadi cicing makejang anake tuara ngiyengin. Di kenkene nujang I buyung
mataluh di tatunne, bengu malekag kone ambunne I Cicing Gudig. Yan suba kaeto,
asing anake impasina makejang nekep cunguh krana tusing nyidaang ngadek bonne.
Sedek dina anu, I Cicing Gudig mlispisin di pekene. Ada kone anak sedeng
madaar di dagang nasine, ento lantas nengnenga menek tuun kanti telah baana nolih
tur metek ukudan anake ane sedeng madaar ento. Sambilanga bengong dadi pesu
kenehne I Cicing Gudig ane boya-boya, “Yan pet pade i dewek dadi manusa buka
anake tenenan, kenken ya legan kenehe ngamah, mabe soroh ane melah-melah.
Ngamah masi di tongose ane bersih tur matatakan tekor. Yan dewek begbeg
ngantosang ngalih sisan-sisane dogen. Ah, do ento sebetange kene baan melaksana,
nyanan petenge lakar mabakti ka Pura Dalem mapinunas teken Betari Durga pang dadi
manusa”. Keto pangaptinne I Cicing Gudig sambilanga nlektekang anake ane sedek
madaar kanti ngetel kone paesne ka tanahe.
Gelisang crita, suba peteng, mabakti kone lantas I Cicing Gudig di Pura Dalem.
Dadi medal laut Ida Betari Durga tur ngandika teken I Cicing Gudig, “Ih, iba Cicing
Gudig, dadi iba ngacep Manira, apa lakar tunasang Cai tekening Manira?” Mara keto
pangandikan Ida Betari Durga lantas I Cicing Gudig matur: “Inggh nawegang titiang
ping banget ring bukpadan ratu Betari sesuhunan titiang, ampurayang padewekan
titiang duaning ageng pinunas titiang ring Cokor I Ratu. Mungguing pinunas titiang,
yening paduka Betari ledang, titiang mapinunas mangda prasida titiang dados
manusa!”
Olih: W. Suardina
MARGARANA
E.Senaya,Karangasem
E.Senaya,Karangasem
Pelinggih ring pura tegeh nyujuh langit Budaya Baline sampun kaloktah ring
Barak putih selem tri warna mancanegara
Malebur sami dados siki Igel-igelan miwah gamelan soroh budaya Bali
Ang Ung Mang kara manunggil Pendet, Kecak miwah Baris..
Malambang Ong kara murti Soroh igel-igelan Bali
Cerik kelih gede tua malajain igel-igelan Baline
Ngacep karahayuan gumi
Wangsa muah negari Pariwisata ring Bali becik...
Landuh rajeng kerta sami Pariwisata alam miwah bangunan
Olih : Ida Ayu Dwi Puspasari Mas Gunung, Danu, Pasisi wenten ring Bali
Gunung Batur, Danu Batur, lan Pasisi Kuta..
Soroh tongos wisata ring Bali
Baline sugih..
Sugih budaya lan pariwisata
Krama Baline patut ngelestariang budaya Baline
Olih : Parisudha
SEMENG LUWU
Uger-uger ring tatkala jagi ngwacen puisi modern prasida kasurat sakadi ring sor
puniki!
1. Wirasa.
Inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek
suksman puisine. Riantukan ring sajeroning awi-awian puisi modern wirasan utawi
suksmannyane pada matiosan nganutin pikardin sang sane ngripta puisisne,
minakadinnyane:
Wenten sane madaging indik kalulutan
Wenten sane madaging indik kasinatrian
Wenten sane madaging kritik social
Wenten sane madaging kasengsaran
Wenten sane madaging indik kaasrian miwah sane tiosan.
Inggih punika gaya utawi gerakan tubuh patut kanutang taler ring
kawentenan semaitane, antuk pidabdab sakadi: mamargi, malinggih, matimpuh,
miwah sane tiosan, mangda sida kapanggihan lengut, pangus miwah nglangenin ri
kala ngwacen.
4. Wates lengkara.
Ring sor puniki jagi kawedarang indik puisi Bali Anyar lan pangawinyane;
Idup lan Mati ( I Made Sanggra)
Sasih Karo ring Bali (I Made Taro)
Galang Bulan (K.Putra)
Mati Nguda (Putu Sedana )
Bali (Ngurah Yudha Panik)
Pura Agung Jagat Natha, Margarana (I Wayan Rureg Nataran)
Pangubaktian Tan Payasa (Gst Putu Antara)
Denpasar sane Mangkin (Made Sanggra)
Conto Cerpen
GURU GUYU
Uli pidan I Wayan Sugih Artha Lacur Braya ngaku dot dadi guru. Pang kuda kaden
ia milu test pegawe negeri, pang monto ia sing lulus. “Ma nak belog cara ci ee kanti
nyidang dadi guru, man kenken ya padadinne murid-murid”, keto I Nyoman Blek
Tukang Walwk nyacadin. Prajani barak biing muanne I Wayan. Ia tersinggung sajan-
sajan tersinggung. Das sajan botol arake anggona nimpungin I Nyoman. Mirib man sing
sekaa tuak ane lenan nambakin, sinah suba bocor tenggekne I Nyomanb, sinah suba
maganti adanne. Dadi I Nyoman red pesu getih. “Man cang orahang ci belog, ci
kenken?, man ci mrasa dueg mai mapadu, pang karuan, krama sekaa tuake dadi juri”,
keto abetne I Wayan sambilanga muding I Nyoman nganggo lima tengebot. Lima
tengawanne suba magemelan, siap kal nyagur.
I Nyoman Blek Tukang walek nguntul, ngobanne barak biing. Miriba ya nyesel
mesuang munyi muka keto. Ia sing madaya, ulian walekanne kal ngranang I Wayan
Sugih Artha Lacur Braya pedih. Jani krama sekaa tuake sing ada ane bani pesu munyi,
takut I Wayan ngancan pedih. Konyangan iteh nuruang tuak, sambilanga nyaru-nyaru
matoog. “Sajan Ci sing nawang labak tegeh, amonto uli pidan suba matimpal. Nak sing
dadi ngwalek ane pesajanne. Mlajah buin ngae walek-walekan pang misi masih
ngajum. Yan suba misi ngajum, sinah walekanne sing bes dingehanga, ajum-ajumne
dogen ane masukanga ka ati”, I Made Dabdab Kereng Gradab-Gradam mamunyi kisi-
kisi di kupingne I Nyoman Blek Tukang Walek.
Ada dasa menit, sepi jampi sekan tuake. Sing ada ane bani ngamaluin mamunyi.
Konyangan ngaku-ngaku prihatin ke nasibne I Wayan Sugih Harta Lacur Braya. “Cang
sing nyidaang dadi guru, jani pianak cangge orain cang nyobak milu test calon Guru.
Mara kal test ada anak mulih ngaku-ngaku anak ane nyidang ngalulusang. Kone man
dot lulus, man sarjana patut mayah satus selai juga. Man sing ngelah pis amonto, lima
juta dogen kone bayah malu. Man suba seken lulus, tuur suba maan SK, SK-ne
ngadiang di bank, silihang satus duang dasa, mara gajihe anggon nyilcil. Peh jeg aluh
sajan anake ento mamunyi, kewala pengeng baana icang ningehang”, keto i Wayan
sambilanga mecik pelengan.
Krama sekaa tuake milu mecik pelengan. Konyangan mautsaha ngenehang
unduk ane orange teken I Wayan. Pamuputne konyangan kitak-kituk ngaku sing kresep.
“Maksudne kenken?” man dadi guru, patut mautang malu, man keto sing guru guyu ya
adane, memeh bandingan ke dadi guru mautang, luungan dadi Guru Wayan, Guru
Made, Guru Candra lan guru ane lenan dogen”, keto I Made Dabdab Kereng gradab-
Gradab mamunyi sambilanga kedek. Krama sekaa tuake milu kedek.
“To awinan tiang sing buin percaya teken guru-guru cara janinne. Luungan suba
cucun-cucun tiange maguru ken alam. Apang sing uli cenik bisa ia miara alam, sing uli
cenik adepanga buku, apang liu reramanne ngelah utang. Man keto dog kwalitas calon-
calon gurune, pantesan tiang dadi guru teh”, ko I Wayan mamunyi sambilanga majujuk
nitgtig tangkah. Buin siep krama sekaa tuake. Konyangan takut pelih mamunyi.
-Cerpen Bali
Cerpen utawi gancaran wantah awi-awian sane karipta ring aab jagate
mangkin sane critannyane cutet, niru wangun cerpen ring sastra Indonesia.
Lantang satuannyane kirang ring 10.000 tali kruna, tur nyritayang pariindikan
apaos.
-Drama
Karya sastra drama wantah madue wangun sane kabaos dialog utawi
kabaosan sadu arep ring para tokoh critannyane. Karya sastra Bali Anyar sane
mawangun drama luire :
Kirana (drama anak-anak) antuk I Nyoman Manda warsa 2004
Gusti Ayu Kulantir, antuk A. Wiyat S. Ardi warsa 1999
Nang Kepod, antuk Ketut Aryana, warsa 1940
Kobaran Apine, Ki Bayan Suling
Aduh Dewa Ratu, antuk Gede Darna warsa 1931
Phala Karma, antuk Putu Arya Semadi.