A. Teges kasusastraan
Kruna kasusastraan mawit saking basa sansekerta. Kruna linggan ipun sastra mateges aksara
piranti ngajahin, tatua (tutur), kaweruhan (ilmu). Selanturnyane kruna sastra polih pangater
su, dados susastra. Kruna susastra polih wewehan gibung ka-an, dados kasusastraan.
Tegesnyane sakancan pakaryan manusa sane metu saking uluning angen, marupa tulisan,
kekawian, sane kawentenannyane luih, becik, lengut tur ngulangunin.
Kasusastraan Bali inggih punika saluir reriptaan pangweruhan utawi ajah-ajahan mautama,
sane kasurat mabasa bali miwah kawi tur katami rauh mangkin, inggian sane kasurat
nganggen aksara Bali miwah huruf Latin.
Kasusastraan Bali sampun wenten saking riin sadereng kakeniang aksara. Yadian karya sastra
sane medal riinan makehan nenten kasurat, tur nenten kauningin sapasira sane ngawi.
Nanging kawentenannyane tegep karambang, turun temurun rauh mangkin. Sekadi: satua-
satua, gegendingan lan basa basita paribasa. Raris risampun para sujana baline pascat
sajeroning aksara kawentenan kasusastraan Baline sayan nglimbak.
Pahan (Perkembangan) Kasusastraan Bali
1. Nganutin Aab/ jaman/ masa
a. Kasusastraan Bali Purwa
b. Kasusastraan Bali Anyar
2. Nganutin Wangun/ Rupa
a. Nganutin wangun kasusastraan Bali Purwa kepah dados tigang soroh luire:
Gancaran, Tembang, Palawakia
b. Nganutin wangun kasusastraan Bali Anyar kaparak dados tigang soroh, luire:
Gancaran Bali Anyar (prosa), Tembang Bali Anyar (puisi), Drama bali anyar
(drama modern)
3. Nganutin carane nyuguhang
Nganutin carane nyuguhang kasusastraan Baline kepah dados kalih soroh, makadi:
Kasusastraan Bali Tutur(lisan), Kesusastraan Sesuratan (tulisan)
2. Tembang : kekawian sane kaiket antuk uger-uger. Tembang sajeroning kasusastraan Bali
Purwa, Wangunnyane kepah dados petang (4) soroh luire:
a. Sekar Agung (Kekawin)
Kekawin utawi Tembang Gede utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian
utawi karangan sane kawangun antuk wirama. Conto kakawin:
· Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
· Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
· Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
· Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
· Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
· Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
· Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
· Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
· Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
· Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
Kekawin ngangge Basa Jawa Kuna, tur kawangun antuk wirama. Wenten makudang-kudang
wirama sakadi: Sronca, Basantilaka, Totaka, Rajani, Mandamalon, msl. Ketahnyane wirama
sane apada 1(bait) kawangun antuk petang (4) carik. Carik kapertama kawastanin pangawit,
carik kaping kalih pangenter /mingsalah,carik kaping tiga pangumbang, carik kaping pat
kawastanin pamada. Wenten sane apada madaging tigang carik punika kawastanin Rahi-tiga
utawi Utgata Wisama, nenten madaging carik pangenter. Uger-uger sane ngiket kakawin luire
: guru, laghu,wretta lan matra.
Guru mateges suara dirgha (panjang). Suara guru kasurat antuk ceciren ---. Suara guru
wenten tetiga 3 luire, Guru hraswa (guru bawak), Guru dirgha (guru panjang) Guru Pluta
(guru panjang tur ngileg).
Sane ngranjing ring suara guru luire:
- Sekancan wanda utawi kecap masauara panjang.
- Sekancan kecap sane matengenan
- Sekancan kecap ring ajeng nania, guung, lan suku kembung.
- Sekancan wanda ring kecape ring ajeng madwita.
Laghu mateges suara hrswa (bawak/cutet) kasurat antuk 0/u , wretta mateges katah wilangan
wanda sane acarik (sagatra), miwah matra mateges genah guru laghu sajeroning acarik
(sagatra).
Conto wirama:
wirom: sÙenÑwi.
pÉih)nÓm)nÒ(mßaumrx*srot/,
srogs*soausierktUtn,
tn(qtnÐompiedonêtnê],
y]kÓis*sjéna(mßrk×k >
wretta : 12 wanda
matra : o-o/--o/ooo/-o-
2. Tembang Bali Anyar ( Puisi Bali Modern) Kruna Puisi kawitnyane saking basa Yunani.
Inggihan saking kruna “poieses”, sane mateges reragragan (penciptaan). Puisi inggihan kartya
sastra tembang Bali anyar sane wangun nyane kaiket antuk wirasa, wirama, lan kosa basa.
Puisi Bali anyar taler dados kadeklamasiang. Parinama puisi sajeroning kasusastraan Bali,
kakeniang daweg warsa 1959 antuk medalnyane puisi Bali anyar sane mamurda Basa Bali
olih Suntari Pr. Puisi inucap kamuat sajeroning majalah Medan Bahasa, Bahasa Bali. Upami:
Margarana olih Wayan Rugeg Nataran
Galang Bulan olih Artha Negara
Pangeling-eling olih Made Sanggra.
3. Drama
Kruna Drama mawit saking kruna dram Basa Yunani same tegesnyane tingkah utawi
parisolah. Drama inggihan karya sastra sane ngutamayang bebaosan (dialog), parisolah tur
kalaksanayang ring kalangane. Sajeroning kasusastraan Bali, drama kepah dados kalih soroh
luire drama bali purwa lan drama bali anyar.
Drama Bali purwa ketah nyolahang indik raja, dewa, raksasa, miwah beburonan. Babon
ceritane seringan kaambil saking Itihasa, Babad, Panji, miwah sane lianan. Kasolahang
nenten ngangen naskah. Kalangane mawasta rangki. Musik pangiringne gambelan, ring
asapunapine ngangge tembang miwah kidung. Sarana igel-igelan wenten nganggen tapel.
Tata busasanan nyane kantun kamanggehang busana tradisi. Conto Arja, Topeng, Gambuh,
Wayang wong, sendratari, lan Drama Gong.
Drama Bali Anyar mabinanyan ring drama Bali Purwa. Pabinayane makadi: lelalmpahane
nyolahang indik kauripan sadina-dina. Sajeroning sasolahan lumbrah nganggen naskah,
wenetn sutradara, nganggen dekorasi panggung, tata busanannyane kadi aab mangkin,
ngangge iringan musik miwah sane tiosan. Upami:
Nang kepod olih Ketut Aryana
Kobaran Apine, Ki Bayan Suling lan Aduh Dewa Ratu olih Gede Dharna.
Suluh olih I. B. Anom Ranuara
Maboros olih Putu Gede Suata, msl.
Pabinayan Karya Sastra Bali Purwa miwah Bali Anyar
No Karya Sastra Bali Purwa Karya Sastra Bali Anyar
1. Makehan nenten madaging pesengan Sampun ngunggahang pesengan pengawi
pengawi (anonim)
2. Akehan sastrane makehan mawangun Sampun wenten wangun puisi Bali Anyar
tembang
3. Ketah nyritayang indik raja-raja, dewa- Ketah nyritayang indik kauripan
dewa, raksasa, beburonan. sarahina-rahina sane wenten ring
pakraman
4. Lianan ngangge Basa Bali, wenten Lianan ngangge Basa Bali, taler ngangge
nganggen Basa Kawi lan Sansekerta Basa Indonesia, lan Basa Asing
D. Basita Paribasa
Basita Paribasa inggih punika basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggen panglengut
basa sajeroning mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa
pasawitrayan.
Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa Basitha, tan mari ngunggahang
Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sane makardi lengut kakawian
punika.
1. Sesonggan.
Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin
nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan
sane mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara)
dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun
kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih
dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring
kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan
punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang
mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang
bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.
2. Sesenggakan.
Sasenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan,
linggaipun "Senggak", artinipun "Singguk" utawi "Sentil" antuk raos. Senggak polih
pangiring "an" dados senggakan, kadwipurwayang dados "Sasenggakan" ngintar basa (kata
ungkapan), tegesipun "Babinjulan" makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi
jengah tur sebet sang kaanggen sasenggakan, antuk keni kasentil manahipun.
Sasenggakan puniki sakadi palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma
sane kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami :
Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk
ngengkis raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena sasenggakan ring banjaripune. Yen
wenten murid kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I
Balag. Yening murid punika kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen sasenggakan,
janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.
Sasenggakan puniki taler sakadi sesonggan, kewanten binanipun sasenggakan puniki satata
kariinin antuk kruna "Buka", tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan
dados giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan,
raris kalanturang antuk suksemanipun. Ring asapunipune nenten perlu malih dagingin
suksemanipun, antuk sampun terang artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba
utawi conto sasenggakan luiripun :
1. Buka bantene, masorohan; suksemanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah
ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.
2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng
utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka
jaba kuta.
3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksemanipun : kaucapang ring anake sane
nenten madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.
4. Buka be banone, dawanan bungut; suksemanipun : sakadi anake sane demen nuturang
wiadin ngraosang omong timpal ring anak lian.
5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksemanipun : sakadi anake sane kadung
ngambil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.
3. Wewangsalan.
Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna
lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan",
kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan
janma, sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun.
Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan
sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid)
suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun
tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang
lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring
asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak
babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten
taler sane mawangun gambar (karikatur).
4. Sloka.
Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki masaih ring
sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka
slokane,......., Buka slokane gumine,......., Kadi slokan jagate,........, upami :
1. "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang
plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
2. "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin
musuh sane sampun nengil.
3. "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan
anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
Puniki malih sloka rin sor :
1. Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2. Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog
ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
3. Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin,
sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih.
4. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun
ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi
kabean ageng.
5. Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san
elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten
kaiwangan ipun.
5. Bladbadan.
Bladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan
riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih
seselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna
bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih
riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati
(bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping
tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi :
1. Giing (bantang) : majempong bebek,
2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
3. Arti paribasa : ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna
"ngambul".
Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih
laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake
mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning
ring artinipun.
Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :
1. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
2. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
3. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
4. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
5. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
6. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
7. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
8. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
9. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
10. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
11. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
12. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
13. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
14. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
15. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
16. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
17. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
18. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
19. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
20. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
21. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
6. Pepindan
Papindan punika pateh sakadi Sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna
punika polih "anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya
kadi, upami:
1. Papindan: Alise medon intara.
2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami:
papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib
buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir ipun:
1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
2. Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3. Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4. Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5. Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
6. Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
7. Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8. Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9. Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10. Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak.
7. Sesawangan (Perumpamaan).
Sesawangan, lingganipun "sawang", artinipun : mirib, polih pangiring "an", dados
sesawangan, raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun : punapa-punapi ugi sane
katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih
kahanan janma (mapawongan), upami : kedapan bunga nagasarine maelogan tempuh angin,
kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.
Sawangan = iribang buka..........; masawang kuning = mirib sada kuning agigis. Sesawangan
puniki ketahipun ngangge kruna : buka, kadi, tan pendah kadi, waluya kadi, luir, alah,
amunan. Sesawangan puniki ring Bahasa Indonesia pateh sekadi perumpamaan. Ring
Geguritan Megantaka wenten mungguh :
Pupuh Pangkur
1. Pamargine malonlonan,
nolih kori rakane jua kaesti,
rasanya teka manutug,
nyaup nyangkol ngarasaras,
angin alon mamuat bon bungane arum,
enjunge nyukur katinggalan,
masawang bale kaaksi.
2. Maabah-abah sarwa endah,
malalangse ombake nene titir,
lumute kasampeh liu,
masawang tikeh makebat,
tur makasur bulung-bulunge ne anyud,
kaange ne pacurenggah,
masawang togog di samping.
"Tegesipun : rasanya = manutug; enjunge, masawang : bale; ombake titir, masawang : abah-
abah muah langse; bulung-bulunge, masawang : kasur; kaangge pacurenggah, kasawangan :
togog."
Ring sor puniki wantah conto-conto sesawangan, luire :
1. Buka bulane kalemahan, suksmanipun : kembang lemlenm.
2. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun : layu dudus.
3. Luir nyuh gading kembar, suksmanipun : susune sane nyangkil putih gading.
4. Kaya taru ragas tinibeng wresti; taru ragas = kayu ligir, tinibeng wresti = tepen ujan;
suksmanipun : sakadi anake kendel polih kasadian.
5. Kadi sulur tempuh angin; sulur = entikan bun; sesawangan bangkiang sane lemuh
magelohan.
8. Cecimpedan.
Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan
puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped",
artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados:
"cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah,
kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-conto
cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne?
Apake.....
1. Apake anak cerik matapel?
2. Anak satak maka satak matlusuk?
3. Anak satak makasatak maudeng putih?
4. Apa anak cerik maid cacing?
5. Apa anak cerik maid enceh?
6. Apa anak bongkok kereng nyuun?
7. Anak cerik pantigang ngurek gumi?
8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
11. Apa cekuk kajengitin?
12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
13. Apa bale gede matampul abesik?
14. Base alukun ulung seka bidang?
15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
18. Apa don ne utusan, buahne aturan?
19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?
Pasaur / arti:
1. Blauk
2. Iga-iga
3. Bungan ambengan
4. Jaum misi benang
5. Caratn
6. Sendi
7. Gangsing
8. Pagehan
9. Pancoran
10. Neraca
11. Caratan
12. Rebab
13. Pajeng
14. Pusuh biu
15. Punyan ental
16. Punyan jempinis
17. Waluh
18. Punyan ental
9. Cecangkriman.
Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane
ngangge tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten
sametin sane durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel
tiang indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link ne
artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah conto-conto utawi
imba Cecangkriman :
Cecangkriman :
1. Bapa Pucung,
Indeng-indeng di alas gunung,
Panake koryak-koryak,
Di kayune ya padingkrik,
Basang pelung,
Tendase majajambulan.
2. Berag landung,
Ngelah panak cenik liu,
Memene slelegang,
Panak ne jekjek enjekin,
Menek tuun,
Mememne gelut gisiang.
3. Jalan buntu,
Tan masepak nolor terus,
Nyen makeneh mentas,
Apang elahang agigis,
Musti blenggu,
Majalan ditu magaang.
4. Ia majujuk,
Katumbak enu majujuk,
Ane numbak ebah,
Laut ngandang ngulintik,
Bes kadurus,
Pangencele mametelang.
5. Kaki Pucung,
Awak bunter maretungtung,
Basange anginan,
Sing paek ye ninjakin,
Uber kepung,
I kaki incang-incangang.
10. Sesimbing
Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang
kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika.
Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan
sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing
puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang
anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang
upami : "Kadang tan tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten,
nenten nglinguang nyama braya.
Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang,
sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat
tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah
maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin
amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun
mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti
ipun taen iwang utawi salah.
Conto sasimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtay):
1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh nyang adauh,
ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah masasimbing saking saru, "Cangkeme tempuh
timbungan, sikep galak desek pitik".
2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya raris pesu,
ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan majujuk meh katara, yan
nyongkok awake pelih.
3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute regreg
carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pilaran.
11. Cecangkitan.
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki,
kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog
timpal. Puniki cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2.
Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening
padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris
tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesipun: 1.
Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami
kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking
kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.
6. Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados
jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.
7. Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten
masekolah.
8. Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
9. Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados
gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
10. Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo,
boya ja nyeseo nyonyo sakadi anak rare.
12. Raos Ngempelin.
Raos ngempelin, punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti
kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh
sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge
rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin:
1. Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di
pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
2. Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2.
Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng.
3. Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh
(nongos).
4. Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2.
kanginan = tempuh angin.
5. Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun
madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
6. Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane =
pangamahan bawi.
7. Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
8. Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane
kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
9. Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2.
Dimantuke = diman tuke.
10. Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan =
naar sanan.
13. Sasemon
Sasemon punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kayun.
Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki :
Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang
maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".
Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :
Pupuh Ginada
1. Tiang mriki ngrereh "bunga"
kocap wenten "cempaka putih"
iriki genahnya reko
kocap luih warnanipun
nawang tranggana ngadika
inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap".
2. Sasendone kadi ring sipta
"dumadak ya ulung jani
delima wantane ento
akayih tengahin dalu
titiang masesangi nyangga
baan kacing
titiang suka metoh jiwa".
3. Raden Galuh weruh sipta
kenyung raris nyaurin
"lamun paingenan reko
madia latrine ya ulung
di pekene ya tibeninnya
soring bingi
manakti apang pasaja".
14. Sipta
Sipta puniki wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane
wenten arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring
jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking bawan jagat
alih ring pakahyunan, upami :
1. Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda)
kaon.
2. Yening wenten buron alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap
sipta kaon.
3. Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika
kocap sipta (praciri) kaon.
4. Yening wenten anak nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan),
punika taler sipta, makadi suksmanipun :
o Damar = galang apadang, saking rahayu nunas galang.
o Pamor = apuh, ampura, nunas ampura
o Base = sedah, serdah, seica, apang sueca
o Buah = pala, pikolih, apang mapikolih
o Temako = seseban, sebseb, teduh, nunas paneduh
o Gambir = jambe rateng, tembe (benjangan) mangda puput.
Pupuh Ginada
1. Beli Nyoman dewan titiang
matangi titiang mangipi
I Jayaprana lingnia alon
punapi ipian i ratu
Ni Layonsari angucap
titiang ngipi
"umahe anyudang blabar." (sipta kaon)
2. "Sadaging umahe telas"
ipiang titiang mangeraris
kaon kojarannya reko
eda beli luas kauh
tan urungan beli pejah
laut ngeling
Ni Layonsari sigsigan.
15. Peparikan.
Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika
wantah kalih palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu
bait), taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring
kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun", antuk "ri", punika sering
masilur dados "ntun", sakadi; sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik",
artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados:
peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan.
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk
lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados
"sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama
purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra,
Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi:
1. Purwakanti sastra
Doyan liang ngandong kanji (a)
depang tiang ngaba pitu (b)
yan tiang ngelong janji (a)
apang tiang kena tantu. (b)
Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji".
Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring kruna "tantu".
2. Purwakanti basa
Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.
Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang".
kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin".
3. Purwakanti suara
Dengdenge kurma lua
jaene ditu plapahin
adeng-adeng magama tua
gaene malu plajahin.
Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua"
suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin".
16. Sesapan
Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda
nenten keni bencana. Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi :
Sesapan ngebah taru :
"Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah."
Sesapan suara kedis caak :
"Kakasang ngengsut di ambune."
Sesapan si jabang bayi :
"Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu."
Sesapan sabeh bales :
"Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine."
Sesapan ngentasin genah tenget :
"Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan."
Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi :
"Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal
cotot matane apang kanti buta."
Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu :
"Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga."
Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke :
"Sidi Saraswati."
Sesapan angin baret, angin nglinus :
"Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit."