2.Wangun Kruna
2. Wangun Kruna ( Tiron Tetiron ), tegesnyane ; wangun kruna sane sampun polih
paweweh/wewehan/imbuhan ( pangater, seselan, pangiring, imbuhan gabung)
Wangun kruna tiron wenten 4 soroh :
a. Wangun kruna lingga sane polih pangater : wewehan sane magenah ring ajeng kruna
lingga.
Pangater :
a-, abesik, akelas, adiri, abanjar, awai, abulan, msl
ma-, malali, matimpal, masawitra, madiman, makutang, msl
ka-, kalempag, kadiman, kacampur, kasurat, katampel, msl
sa-, saluir, sakita, sawai, sarauh, sawatek, msl
pa-, pajalan, pamargi, pasaut, pasaur, pasilur, msl
pi-, pisarat, piwelas, pitresna, pisantul, msl
maka-, makadadua, makaukud, makamiwah, makasuluh, msl
saka-, sakabesik, sakabidang, sakasiu, sakabedik, msl
para-, pararatu, parasemeton, parasisia, paramanggala, msl
pari-, pariindik, parisolah, paribhasa, paritetes, msl
pati-, patigrape, patikaplug, patisungkab, patijemak, msl
su-, susila, subudi, sujati, susastra, sudarma,sukarya, msl
swa-, swabhawa, swakarya, swasembada, msl
Pra-, prajani, prawira, praciri, praline, prakangge, msl
Upa-, upakara, upacara, upabhoga, upadrawa, upadeca, msl
Nir-, Nirmala, nirjana, nirdon, nirgawe, msl
Nis-, niskl, niskama, nista, niskarya, msl
Dus-, dussasana, duskerta, msl
Dur-, durjana, durlaba, dursila, durgama, msl
Duh-, duhkita, msl
Saka-, sakabesik, sakabidang, sakaukud, msl
Seselan ; - in -, sane magenah ring ajeng kruna lingga, yening kruna linggne
mapangawit antuk aksara suara
Conto :
Ucap polih seselan in dados kruna inucap
Ujar polih seselan um dados kruna inujar
Alap polih seselan um dados kruna inalap, msl
Seselan – in -, magenah ring tengahing kruna lingga/ magenah ring ring ungkur
aksara wianjana lan ring ajeng aksara suara
Conto :
Sahur polih seselan in dados kruna sinahur
Tandur polih seselan in dados kruna tinandur
Gawe polih seselan in dados kruna ginawe, msl
Seselan – el -, magenah ring tengahing kruna lingga
Conto :
Gebeg polih seselan el dados kruna gelebeg kasurat glebeg
Tusuk polih seselan in dados kruna telusuk kasurat tlusuk
Gebug polih seselan in dados kruna gelebug kasurat glebug
Seselan – er -, magenah ring tengahing kruna lingga
Conto :
Kebek polih seselan er dados kruna kerebek kasurat krebek
Kesek polih seselan er dados kruna keresek kasurat kresek
Gudug polih seselan er dados kruna gerudug kasurat grudug, msl
c. Wangun kruna lingga sane polih pangiring, tegesnyane : wewehan sane magenah
ring pungkuring kruna lingga.
Sane ngeranjing pangiring :
-a, juanga, aliha, rebuta, jagura, tampela, arita, msl
-an/-ang, juangan/ang, entungan/ang, sampatan/ang, alihan/ang, msl
-in, juangin, entungin, sepakin, tamplakin, jagurin, msl
- e/-ne, dadonge/ne, celenge/ne, siape/ne, mboke/ne, msl
d. Wangun kruna lingga sane polih imbuhan gabung/gibung, tegesnyane : wewehan
sane magenah ring ajeng lan pungkuring kruna lingga. ( masikian ).
Sane ngeranjing imbuhan gabung :
Ma - an/ang, mabrarakan/ang, makacakan/ang, maplalian, makejengan/ang,
Pa - an/ang, panyingakan/ang, panyemuhan/ang, pakutangan/ang, msl
Ka – an/ang, Kaentungan/ang, kasampatan/ang, kaentungan/ang, msl
Ma - in, mlaibin, masampatin, maentungin, msl
Pa – in, plaibin, pabecartin, paenggalin, msl
Ka – in kaentungin, kasampatin, kaenggalin, msl
3. Wangun Kruna dwi Lingga ( Kata Ulang ), tegesne : wangun krun kalih lingga / kruna
sane kakaping kalihang/2 kata dasar.
Wangun kruna Dwi Lingga kepalih dados 5 soroh ;
a. Wangun Kruna Dwi Sama lingga (Kata Ulang murni ) inggih ipun :
wangun kruna sane linggane kakaping kalihang/kalih lingga.
Asiki linggane sampun madue arti raris kakaping kalihang, mateges akeh/langkung
Conto :
Jerit – jerit
Putih – putih
Bagus – bagus
Mokoh – mokoh, msl
b. Wangun Kruna Dwi Samatra Lingga ( kata ulang berubah bunyi ) tegesne :
kruna sane kakaping kalihang sakewanten suaran ipun maubah asiki. (krunane ring
jeng ten madue arti )
Conto :
Culak – culik
Kitak – kituk
Dengak – dengok
Jerat – jerit
Daah – duuh, msl
c. Wangun Kruna Dwi Maya Lingga ( kata ulang semu ) tegesne : wangun kruna kalih
lingga asiki linggane ten madue arti yan kakaping kalihang wau madue arti.
Conto :
Kunang – kunang
Dayang – dayang
Pici – pici
Omang – omang
Ali –ali
Geti – geti, msl
e. Wangun Kruna Dwi Purwa Lingga ( suku kata akhir di ulang) tegesne :
Wangun kruna kalih lingga nanging linggane/kecape ring pungkur kakaping kalihang,
Tur nganggen pangater “ Pa - “
Conto :
Cebur – cebur dados ceburbur → Paceburbur
Kecog – kecog dados kecogcog → pakecogcog
Ketel – ketel dados keteltel → paketeltel
Keber – keber dados keberber → pakeberber, msl
4. Wangun Kruna Saatma ( Kruna mangkep/kruna dwi bina lingga eka sruti tegesnyane :
Gabungan kruna kruna sane madue arti raris kajangkepang nguangun siki arti.
Wangun kruna saatma wenten 3 soroh :
a. Kruna Saatma Sapadan ( KSS ) : 2
Kruna Saatma Sapadan Ngerasang arti mateges :
Gabungan kalih kruna lingga, linggane ring pungkuran ngerasang arti
krunane ring ajeng.
Conto :
Kuning gading, barak biing, tegeh landing, gede ganggas, joh sawat, berag
tegreg, manis nyer, putih sentak, msl
Kruna Saatma matungkalikan mateges :
Gabungan kalih lingga sane pateh pateh madue arti, linggane ring pungkuran
nungkalik tegesne sareng linggane ring ajeng.
Conto :
Meme bapa, beli adi, kangin kauh, tegeh endep, selem putih, msl
2. Artikel : Karya tulis sane lantangnyane kejangka tur madaging gagasan sane
mejanten pastika ngajahin pengwacen kaunggahang ring media
Ide pokok artikel : wenten ring gagasan Utama, magenah ring lengkara pinih
utama, siki paragraph wenten siki Ide Pokok (topik yg
menjadi pokok pengembangan paragraph)
3. Struktur artikel : wenten 3
a. Tesis ; Gagasan utama saking masalah manut fakta
b. Argumentasi : pendapat sane kawedar manut fakta
c. Penegasan ulang : penjelasan ulang kaanggn memperkuat argumentasi manut
fakta.
3.6. Kasusastraan
( Sampun materi kls X)
Materi 1. Cecimpedan/Teka-teki
Cecimpedan mawit saking kruna Cimped artine tebak/terka/bade, polih pangiring an dados
kruna cimpedan mateges tebakan/terkaan/badean, raris kadwipurwalinggayang dados kruna
cecimpadan artine tebak-tebakan, terka-tekaan, bade-badean. ciri cecimpedan nganggen kruna "
Apa ke ............................ ?
biasane cecimpedan kaanggen bebaosan ring alit - alit sane yusane 10 th kebawah
Conto : Apa ke anak cerik ngemu getih ? ( klepon )
Apa ke tolih -tolih ngejohang ? ( kuping )
Apa ke krek-krek ngejohang ? ( anak nyampat nganggen sampat lidi ), msl
2. Berag landing,
ngelah panak cenik liu,
memene slelegang,
panakne jekjek enjekin,
menek tuun,
memene gelut gisiang.
( tebakannyan = anak menek jan )
Materi 3. Sesonggan/Pepatah
Sesonggan mawit saking kruna ungguh/sungga polih pangiring an dados kruna ungguhan
kasandiang dados kruna unggwan./unggon/unggan polih pengater sa dados kruna
saunggan kasandiang dados kruna songgan, kadwipurwalinggayang dados kruna
sesonggan tegesne : seirama/sepantun ( biasanya kata-kata yang di gunakan untuk
menyindir seseorang )
Sesonggan puniki sekadi pralambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang
ring polah kalih kahanan barang wiadin buron. Yening ngartiang sesonggan asapuniki :
a. Arti sujati,tegesipun : arti lengkara ipun sane sujati.
b. Arti Paribhasa, tegesipun : arti lambing polah wiadin kahanan sane
anut ring suksman sesonggan punika
Conto Sesonggan :
1. Ngajahin bebek nglangi tegesne : sekadi ngajahin anak sane sampun
wikan/dueg/pradnyan
2. Gangsaran tindak kuangan daya tegesne : enggalan mejalan kuangan pepineh
3. Makecuh marep menek tegesne : nuturang kejelekan nyama, iraga masih
bareng kaucap jelek, msl.
Materi 4. Sesenggakan/Ibarat
Sesenggakan mawit saking kruna Senggak artine singguk polih pangiring an dados kruna
senggakan raris kadwipurwalinggayang dados kruna sesenggakan mateges : kruna sane
kaangen nyingguk mangda sang sane kasingguk merasa ring pedewekane,
Sesenggakan mesaih ring sesonggang/nanging sesenggakan medue ceciren kruna“Buka“
Conto :
1. Buka ngajahin bebek nglangi mateges buka ngajahin anak sane dueg/pradnyan
2. Buka bedake semerin mateges tuah maan silap-silap/gelek-gelek dogen
3. Buka yehe di don candunge mateges : buka anak ane tuara pageh ngaba pepineh.
Materi 5. Wewangsalan/Tamsil
Wewangsalan mawit saking kruna wangsal artinipun lampah, polih pangiring an dados
kruna wangsalan artinipun lampahan, raris kadwipurwalinggayang dados kruna
wewangsalan sane mateges : lelampahan saparipolah kalih kahanan jadma, sakadi
sesimbing sane sada pedes suksmanipun.
Wewangsalan kawangun antu kalih palet/carik.
Palet/lengkara/carik kapertama sekadi sampiran sane kantun makuba/ilid suksmanipun
(indik daging kahiun sang sane ngucap).
Palet/lengkara/carik kaping kalih pinaka arti daging sujati, sane nerangan suksmanipun,
sane mawirama/mapurwakanti.
Wewangsalan biasane kaanggen bebaudan/sesimbing/sindiran olih Ki Dalang rikala
ngwayang minab wenten silih sinunggil sang nonton sane saud/iwang laksananipune.
Naler sering kaanggen ring karikatur/basa sindiran.
Conto wewangsalan :
1. Ada tengeh masui kaput, ada keneh mamunyi takut.
2. Dija kacang ditu komak, dija pejang ditu jemak.
3. Gonda godeg bakat kurkur, goba jegeg baan pupur.
Materi 6. Peparikan/Pantun
Peparikan kruna lingganipun parik artinipun awi/karang, polih pangiring an dados kruna
parikan mateges awi-awian, raris kadwipurwalinggayang dados kruna peparikan sane
mateges : awi-awian/reragragan.
Peparikan masaih ring wewangsalan. Nanging Peparikan madaging 4 palet,
Tur mawirama/mapurwakanti (bersajak a-b,a-b)
Palet/lengkara/carik 1, 2 pinaka sampiran
Palet/lengkara/carik 3, 4 dados arti sujati
Conto peparikan :
1. Clebingkah batan biu,
don sente don plendo,
gumi linggah ajak liu.
ada kene ada keto.
Materi 7. Bebladbadan/Methapora
Bebladbadan kruna lingganipun saking kruna badbad artine ulur/embatang, polih seselan
el dados kruna beladbad kasurat bladbad, raris polih pangiring an dados kruna bladbadan,
kadwipurwalinggayang dados kruna Bebladbadan tegesipun : bebasan kaanggen
pepiringan saha madrebe purwakanti. Naler sering mapangater ma-.
Bebladbadan yening selehin madue3 sulur :
1. Lengkara 1 pinaka giing
2. Arti Sujati
3. Arti paribhasa
Conto :
1. Macarang nyuh ( giing )
Papah ( Arti Sujati )
Ngepah ( Arti paribhasa )
Materi 9. Sloka/Bidal
Sloka masaih ring sesonggan, sakewanten kantun ilid/singid tegesipun.
Sloka taler mateges : pralambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring polah
kalih kahanan barang wiadin sato/buron.
Santukan sloka masaih ring sesonggan, Ciri Soka nganggen kruna :
Buka slokane, ……………………………. .
Kadi slokane, ……………………………. .
Buka slokan gumine, …………………… .
Kadi slokan jagate, ……………………… .
Conto :
1. Buka slokane, tusing ada bangke milihin sema suksmanipun tusing ada dusta/maling
mamilih tongos mamaling.
2. Kadi slokane, apa ane pamula keto ane kapupu suksmanipun : napi sane kakaryanin,
asapunika naler pikolihipun, kaon kakaryanin majanten kaon pacang kaangguh, rahayu
laksanane naler rahayu pikolihipun.
3. Buka slokan gumine, nundunin macan turu suksmanipun ; sakadi nangtangin musuh sane
sampun nengil.
4. Kadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun wiakti sukeh anake
Conto Pepindan :
1. Kupinge nyangga sekar tegesipun : karnane becik sumpangin sekar.
2. Betekan batisne meling padi, tegesipun sekadi beling padi.
3. Cecingakane natit, tegesipun, sledet-sledet manis.
4. Isitne ngembang rijasa tegesipun, lengut cara Bungan rijasane.
Sesapan tegesnyane sering kaucapang sane matetujon nglungsur karahayuan lan karahajengan
Mangdane nenten keni bencana.
Conto Sesapan :
1. Rikala ngebah taru sesapannyane :
‘ Ratu Bhatara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titian nenten tulah.”
2. Sesapan si jabang bayi :
“ Ratu Paduka Bhatara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun rahayu “
3. Sesapan ngentasin genah tenget :
“ Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan “
Materi 16. Sesawen/tanda/simbul
Conto Sesawen ;
1. Masang sesawen patakut di carik matetujon kaanggen patakut kedis.
2. Masang sesawen tiing/kayu katancepang tur kadagingin sesawen padang matetujon padang
punika ten dados arit.
3. Sesawen kulit taluh sane wau lekad katusuk baan lidi lan muncuknyane kadagingin tabia,
matetujon mangda ayam punika ten kasamber olih kedis goak.