Anda di halaman 1dari 16

MATERI KELAS XI

3.1. Sambrama wacana


1. Definisi sambrama wacana : Bebaosan mabasa Bali,pinaka panyanggra sapangrauh kramane
sane ngrauhin pailen upacara.
Tata cara ngwedar sambrama wacana wenten 3 :
a. Sambrama wacana Tutur/lisan : nyambrama wacana tamiu nenten nganggen teks/lisan.
b. Sambrama wacana sasuratan/teks : nyambrama tamiu ngwacen teks/naskah.
c. Sambrama wacana arda tutur/nganggen skema : ngwedar baos panyanggra tamiu
ngwacen bantang – bantang bebaosan
2. Struktur/Krangka sambrama wacana:
a. Pamahbah/purwaka :
- Panganjali
- Pangastuti ring Ida Hyang Widhi
- ngaturang swasti prapta ring sang sane rauh
b. Daging/isi sambrama wacana
Manut acara sane kamargiang………. .
c. Pamuput sambrama wacana ;
- Nyutetang daging bebaosan
- Nunas pangampura
- pamuput/parama santi

3.2. AKSARA BALI


( sampun di materi kls X )
Pasang aksara tegesne : uger-uger nyurat aksara Bali
Pasang pageh tegesne : Pasang aksarane sane nenten dados robah (biasane mawit saking basa
sansekerta lan basa Kawi)
Nyurat lontar ;piranti sane kaanggen :
- daun lontar
- pangrupak
- Tingkih anggen nyelemin
- kapas
Sesuratan ring lontar wenten kawastanin ;
a. Ngatumbah tegesne : wangun aksarane galih, alit tur bunter-bunter
b. Tebek nguda : sesuratan aksara Baline ring daun lontar dereng nuek/kirang becik
c. tebek wayah : sesuratan aksara Baline ring daun lontar sampun nuek, becik
d. Nyastra : tradisi nguwacen lan mligbagang sastra ring genah pesantian

3.3. 1. Ejaan Bali Latin


Pedoman Ejaan Bali latin nginutin :
Keputusan Pesamuhan Agung 1957 (sampun katerbitang marupa buku sane
mamurda “ Ejaan Bahasa Bali dengan huruf latin
Pesamuhan Agung Basa Bali warsa 1963

2.Wangun Kruna

WANGUN KRUNA/BENTUK KATA BASA BALI WENTEN 4 SOROH :


1. Wangun Kruna Lingga ( Bentuk Kata Dasar ), tegesnyane : Wangun Kruna sane durung
polih paweweh/wewehan/imbuhan ( pangater, seselan, pangiring lan imbuhan gabung)
Papupulaning suara/aksara sane sampun madue arti ( I N Tinggen, 1984, 19)

Wangun kruna Lingga wenten 5 soroh :


a. Wangun kruna Lingga siki wanda/a kecap
Conto : ah, joh, tum, beh, nah, o, lek, sing, bank, koh, dot, sing, ring, don, luh, msl
b. Wangun Kruna lingga kalih wanda/2 kecap
Conto : a/duh, a/rah, na/si, me/li, me/ja, da/ar, mu/rid, gu/gu, si/nah, li/ang, msl
c. Wangun kruna lingga tigang wanda/3 kecap
Conto : le/ma/ri, se/ko/lah, jen/de/la, su/ma/ga, mu/a/ni, si/si/a,ke/ti/pat, msl
d. Wangun kruna lingga petang wanda/4 kecap
Conto : Ka/rang/a/sem, li/li/gun/di, Gi/li/ma/nuk. Ka/li/mo/ko, k/li/ma/yah, msl
e. Wangun kruna lingga petang wanda/4 kecap
Conto : Ka/li/sa/su/an, ta/mu/li/ling/an, ka/ti/mu/mul/an, tam/bu/li/ling/an, msl

2. Wangun Kruna ( Tiron Tetiron ), tegesnyane ; wangun kruna sane sampun polih
paweweh/wewehan/imbuhan ( pangater, seselan, pangiring, imbuhan gabung)
Wangun kruna tiron wenten 4 soroh :
a. Wangun kruna lingga sane polih pangater : wewehan sane magenah ring ajeng kruna
lingga.
Pangater :
a-, abesik, akelas, adiri, abanjar, awai, abulan, msl
ma-, malali, matimpal, masawitra, madiman, makutang, msl
ka-, kalempag, kadiman, kacampur, kasurat, katampel, msl
sa-, saluir, sakita, sawai, sarauh, sawatek, msl
pa-, pajalan, pamargi, pasaut, pasaur, pasilur, msl
pi-, pisarat, piwelas, pitresna, pisantul, msl
maka-, makadadua, makaukud, makamiwah, makasuluh, msl
saka-, sakabesik, sakabidang, sakasiu, sakabedik, msl
para-, pararatu, parasemeton, parasisia, paramanggala, msl
pari-, pariindik, parisolah, paribhasa, paritetes, msl
pati-, patigrape, patikaplug, patisungkab, patijemak, msl
su-, susila, subudi, sujati, susastra, sudarma,sukarya, msl
swa-, swabhawa, swakarya, swasembada, msl
Pra-, prajani, prawira, praciri, praline, prakangge, msl
Upa-, upakara, upacara, upabhoga, upadrawa, upadeca, msl
Nir-, Nirmala, nirjana, nirdon, nirgawe, msl
Nis-, niskl, niskama, nista, niskarya, msl
Dus-, dussasana, duskerta, msl
Dur-, durjana, durlaba, dursila, durgama, msl
Duh-, duhkita, msl
Saka-, sakabesik, sakabidang, sakaukud, msl

b. Wangun kruna lingga sane polih seselan/sisipan, tegesnyane : wewehan sane


magenah ring ajeng lan tengahing kruna lingga.
Seselan punika wenten 4 soroh : - um - , - in -, - el -, - er -.
 Seselan ; - um -, sane magenah ring ajeng kruna lingga, yening kruna linggne
mapangawit antuk aksara suara
Conto seselan – um - :
Ujar polih seselan um dados kruna Umujar/ mujar
Atur polih seselan um dados kruna umatur/matur
Ungu polih seselan um dados kruna Umungu
Ucap polih seselan um dados kruna umucap/mucap, msl
 Seselan – um -, magenah ring tengahing kruna lingga/ magenah ring ring ungkur
aksara wianjana lan ring ajeng aksara suara
Conto :
Laku polih seselan um dados kruna lumaku
Turun polih seselan um dados kruna tumurun
Gawe polih seselan um dados kruna gumawe
Sahur polih seselan um dados kruna sumahur, msl

 Seselan ; - in -, sane magenah ring ajeng kruna lingga, yening kruna linggne
mapangawit antuk aksara suara
Conto :
Ucap polih seselan in dados kruna inucap
Ujar polih seselan um dados kruna inujar
Alap polih seselan um dados kruna inalap, msl
 Seselan – in -, magenah ring tengahing kruna lingga/ magenah ring ring ungkur
aksara wianjana lan ring ajeng aksara suara
Conto :
Sahur polih seselan in dados kruna sinahur
Tandur polih seselan in dados kruna tinandur
Gawe polih seselan in dados kruna ginawe, msl
 Seselan – el -, magenah ring tengahing kruna lingga
Conto :
Gebeg polih seselan el dados kruna gelebeg kasurat glebeg
Tusuk polih seselan in dados kruna telusuk kasurat tlusuk
Gebug polih seselan in dados kruna gelebug kasurat glebug
 Seselan – er -, magenah ring tengahing kruna lingga
Conto :
Kebek polih seselan er dados kruna kerebek kasurat krebek
Kesek polih seselan er dados kruna keresek kasurat kresek
Gudug polih seselan er dados kruna gerudug kasurat grudug, msl

c. Wangun kruna lingga sane polih pangiring, tegesnyane : wewehan sane magenah
ring pungkuring kruna lingga.
Sane ngeranjing pangiring :
-a, juanga, aliha, rebuta, jagura, tampela, arita, msl
-an/-ang, juangan/ang, entungan/ang, sampatan/ang, alihan/ang, msl
-in, juangin, entungin, sepakin, tamplakin, jagurin, msl
- e/-ne, dadonge/ne, celenge/ne, siape/ne, mboke/ne, msl
d. Wangun kruna lingga sane polih imbuhan gabung/gibung, tegesnyane : wewehan
sane magenah ring ajeng lan pungkuring kruna lingga. ( masikian ).
Sane ngeranjing imbuhan gabung :
Ma - an/ang, mabrarakan/ang, makacakan/ang, maplalian, makejengan/ang,
Pa - an/ang, panyingakan/ang, panyemuhan/ang, pakutangan/ang, msl
Ka – an/ang, Kaentungan/ang, kasampatan/ang, kaentungan/ang, msl
Ma - in, mlaibin, masampatin, maentungin, msl
Pa – in, plaibin, pabecartin, paenggalin, msl
Ka – in kaentungin, kasampatin, kaenggalin, msl

3. Wangun Kruna dwi Lingga ( Kata Ulang ), tegesne : wangun krun kalih lingga / kruna
sane kakaping kalihang/2 kata dasar.
Wangun kruna Dwi Lingga kepalih dados 5 soroh ;
a. Wangun Kruna Dwi Sama lingga (Kata Ulang murni ) inggih ipun :
wangun kruna sane linggane kakaping kalihang/kalih lingga.
Asiki linggane sampun madue arti raris kakaping kalihang, mateges akeh/langkung
Conto :
Jerit – jerit
Putih – putih
Bagus – bagus
Mokoh – mokoh, msl

b. Wangun Kruna Dwi Samatra Lingga ( kata ulang berubah bunyi ) tegesne :
kruna sane kakaping kalihang sakewanten suaran ipun maubah asiki. (krunane ring
jeng ten madue arti )
Conto :
Culak – culik
Kitak – kituk
Dengak – dengok
Jerat – jerit
Daah – duuh, msl

c. Wangun Kruna Dwi Maya Lingga ( kata ulang semu ) tegesne : wangun kruna kalih
lingga asiki linggane ten madue arti yan kakaping kalihang wau madue arti.
Conto :
Kunang – kunang
Dayang – dayang
Pici – pici
Omang – omang
Ali –ali
Geti – geti, msl

d. Wangun Kruna Dwi purwa Lingga ( Reduplikasi ) tegesne :


Wangun Kruna kalih lingga, wandane/kecape ring ajeng kakaping kalihang, suarane
ring ajeng masuara “ e “/ mapepet.
Conto :
Sari – sari dados sasari → sesari
Sate – sate dados sasate → sesate
Suluh – suluh dados susuluh → sesuluh
Capil – capil dados cacapil → cecapil, msl

e. Wangun Kruna Dwi Purwa Lingga ( suku kata akhir di ulang) tegesne :
Wangun kruna kalih lingga nanging linggane/kecape ring pungkur kakaping kalihang,
Tur nganggen pangater “ Pa - “
Conto :
Cebur – cebur dados ceburbur → Paceburbur
Kecog – kecog dados kecogcog → pakecogcog
Ketel – ketel dados keteltel → paketeltel
Keber – keber dados keberber → pakeberber, msl

4. Wangun Kruna Saatma ( Kruna mangkep/kruna dwi bina lingga eka sruti tegesnyane :
Gabungan kruna kruna sane madue arti raris kajangkepang nguangun siki arti.
Wangun kruna saatma wenten 3 soroh :
a. Kruna Saatma Sapadan ( KSS ) : 2
 Kruna Saatma Sapadan Ngerasang arti mateges :
Gabungan kalih kruna lingga, linggane ring pungkuran ngerasang arti
krunane ring ajeng.
Conto :
Kuning gading, barak biing, tegeh landing, gede ganggas, joh sawat, berag
tegreg, manis nyer, putih sentak, msl
 Kruna Saatma matungkalikan mateges :
Gabungan kalih lingga sane pateh pateh madue arti, linggane ring pungkuran
nungkalik tegesne sareng linggane ring ajeng.
Conto :
Meme bapa, beli adi, kangin kauh, tegeh endep, selem putih, msl

b. Kruna Saatma Tan Sapadan ( KST ) mateges:


Gabungan kalih lingga sane pateh pateh madue arti raris ngwangun siki arti.
Conto ;
Biu kyu, gedang renteng, pandan arum, blimbing besi, matanai, nyuh bulan, msl
c. Kruna Saatma Sane nganggen srana Tawah/unik mateges :
Gabungan kalih lingga nanging linggane sane ring pungkuran ten madue arti, patut
kajangkepang sareng linggane sane manut.
Conto :
Barak ngekrak, kuning melencing, bagus genjing, jegeg nyelolet, gede gangsiuh,
selem denges, peteng dedet, putih ngemplak,tegeh ngalik, msl

3.4. ANGGAH UNGGUHING BASA/sor singgih basa Bali


( sampun materi kls X )

3.5. Proposal dan Artikel


1. Pengertian proposal : sesuratan sane kasurat olih penulis matetujon nartayang
pangrencana pinaka usulan secara rinci

2. Artikel : Karya tulis sane lantangnyane kejangka tur madaging gagasan sane
mejanten pastika ngajahin pengwacen kaunggahang ring media
Ide pokok artikel : wenten ring gagasan Utama, magenah ring lengkara pinih
utama, siki paragraph wenten siki Ide Pokok (topik yg
menjadi pokok pengembangan paragraph)
3. Struktur artikel : wenten 3
a. Tesis ; Gagasan utama saking masalah manut fakta
b. Argumentasi : pendapat sane kawedar manut fakta
c. Penegasan ulang : penjelasan ulang kaanggn memperkuat argumentasi manut
fakta.

3.6. Kasusastraan
( Sampun materi kls X)

3.7. Puisi Bali modern/Tembang Bali Anyar lan


tembang Bali purwa/tradisional
( Sampun materi kls X)
3.8. NOVEL( satua dawa)
1.Kutipan novel
2. Unsur intrinsik Novel :
a. Pragina/penokohan/perwatakan
b. Sesuduk/tema/amanat
c. Latar
d. Alur
e. Sudut pandang
3. Sinopsis Novel : ringkesan daging novel ( ringkasan cerita novel)
4. Satua Tantri (hikayat/dongeng rakyat Bali)

Manut lontar tantri kamandaka/cerita tantri : 3


1. Nandhaka Karana : Tantri sane akehan kasarengin antuk beburon masuku pat
(kambing, macan, cicing, msl)
2. Mandhuka Karana : Tantri sane akehan kasarengin antuk wangsa paksi/kedis
(titiran, kukur,msl)
3. Pisaca Karana : Tantri sane akehan kasarengin antuk manusa raksasa

Tantri marupa kidung ;


1. Kidung Tantri Nandhaka karana olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng Ida Padanda
Ketut Pidada saking Gria Punia, Sidemen Karangasem), warsa 1630 Caka/1728
M.
2. Kidung Tantri Mandhuka Prakarana/Raga Winasa olih : I Gusti Made Tangeb, saking
desa Sidemen Karangasem.
3.Kidung Pisaca Karana olih Ida padanda Made Sidemen saking Gria Intaran Sanur (
1860-1866 Caka atau 1938-1944 M)
5. Amanat satua tantri (pendidikan, sosial, nilai - nilai karakter)
3.9. Drama Modern
( sampun materi kls X)

3.10. Paribhasa Bali


MATERI : PARIBHASA BALI
Paribhasa teges ipun : basa wiadin raos gegonjakan /geguyonan / basa bebaudan kaanggen
rerasmen (uparengga) wiadin panglengut basa rikala mebebaosan / magegonjakan.
Paribhasa punika taler sekadi sesimbing/sesemon/sindiran alus indik kahanan kalih laksana
jadma, sane kaon kaimbangan ring laksana kalih kahanan barang wiadin buron.
Sane ngranjing Paribhasa Bali minakadi :
1. Cecimpedan/Teka-teki
2. Cecangkriman/Syair teka-teki
3. Sesonggan/Pepatah
4. Sesenggakkan/Ibarat
5. Wewangsalan/Tamsil
6. Peparikan/Pantun
7. Bebladbadan/Methapora
8. Sesawangan/Perumpamaan
9. Sloka/Bidal
10. Pepindan/Perumpamaan
11. Sesimbing/Sindiran
12. Raos Ngempelin/Kata mendua arti
13. Cecangkitan/nyangkik
14. Sipta/alamat
15. Sesapan/doa
16. Sesawen/tanda/sombol

Materi 1. Cecimpedan/Teka-teki
Cecimpedan mawit saking kruna Cimped artine tebak/terka/bade, polih pangiring an dados
kruna cimpedan mateges tebakan/terkaan/badean, raris kadwipurwalinggayang dados kruna
cecimpadan artine tebak-tebakan, terka-tekaan, bade-badean. ciri cecimpedan nganggen kruna "
Apa ke ............................ ?
biasane cecimpedan kaanggen bebaosan ring alit - alit sane yusane 10 th kebawah
Conto : Apa ke anak cerik ngemu getih ? ( klepon )
Apa ke tolih -tolih ngejohang ? ( kuping )
Apa ke krek-krek ngejohang ? ( anak nyampat nganggen sampat lidi ), msl

Materi 2. Cecangkriman/Syair teka-teki


Cecangkriman mawit saking kruna cangkrim artine syair tebakan/syair terkaan/syair badean
polih pangiring an dados cangkriman, kadwipurwalinggayang dados kruna cecangkriman
tegesnyane : syair tebak-tebakan, syair terka-terkaan/syair bade-badean.
Cecangkriman nganggen tembang/pupuh pucung.
Conto Cecangkriman :
1. Dratdat - drutdut,
bingah – binguh liwat inguh,
nyumbil sisin pagehan,
pedidi sing dadi ngranjing,
nene catur,
nyamane suba di tengah.
(tebakannya = anak masisig )

2. Berag landing,
ngelah panak cenik liu,
memene slelegang,
panakne jekjek enjekin,
menek tuun,
memene gelut gisiang.
( tebakannyan = anak menek jan )

Materi 3. Sesonggan/Pepatah
Sesonggan mawit saking kruna ungguh/sungga polih pangiring an dados kruna ungguhan
kasandiang dados kruna unggwan./unggon/unggan polih pengater sa dados kruna
saunggan kasandiang dados kruna songgan, kadwipurwalinggayang dados kruna
sesonggan tegesne : seirama/sepantun ( biasanya kata-kata yang di gunakan untuk
menyindir seseorang )
Sesonggan puniki sekadi pralambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang
ring polah kalih kahanan barang wiadin buron. Yening ngartiang sesonggan asapuniki :
a. Arti sujati,tegesipun : arti lengkara ipun sane sujati.
b. Arti Paribhasa, tegesipun : arti lambing polah wiadin kahanan sane
anut ring suksman sesonggan punika
Conto Sesonggan :
1. Ngajahin bebek nglangi tegesne : sekadi ngajahin anak sane sampun
wikan/dueg/pradnyan
2. Gangsaran tindak kuangan daya tegesne : enggalan mejalan kuangan pepineh
3. Makecuh marep menek tegesne : nuturang kejelekan nyama, iraga masih
bareng kaucap jelek, msl.
Materi 4. Sesenggakan/Ibarat
Sesenggakan mawit saking kruna Senggak artine singguk polih pangiring an dados kruna
senggakan raris kadwipurwalinggayang dados kruna sesenggakan mateges : kruna sane
kaangen nyingguk mangda sang sane kasingguk merasa ring pedewekane,
Sesenggakan mesaih ring sesonggang/nanging sesenggakan medue ceciren kruna“Buka“
Conto :
1. Buka ngajahin bebek nglangi mateges buka ngajahin anak sane dueg/pradnyan
2. Buka bedake semerin mateges tuah maan silap-silap/gelek-gelek dogen
3. Buka yehe di don candunge mateges : buka anak ane tuara pageh ngaba pepineh.

Materi 5. Wewangsalan/Tamsil
Wewangsalan mawit saking kruna wangsal artinipun lampah, polih pangiring an dados
kruna wangsalan artinipun lampahan, raris kadwipurwalinggayang dados kruna
wewangsalan sane mateges : lelampahan saparipolah kalih kahanan jadma, sakadi
sesimbing sane sada pedes suksmanipun.
Wewangsalan kawangun antu kalih palet/carik.
Palet/lengkara/carik kapertama sekadi sampiran sane kantun makuba/ilid suksmanipun
(indik daging kahiun sang sane ngucap).
Palet/lengkara/carik kaping kalih pinaka arti daging sujati, sane nerangan suksmanipun,
sane mawirama/mapurwakanti.
Wewangsalan biasane kaanggen bebaudan/sesimbing/sindiran olih Ki Dalang rikala
ngwayang minab wenten silih sinunggil sang nonton sane saud/iwang laksananipune.
Naler sering kaanggen ring karikatur/basa sindiran.
Conto wewangsalan :
1. Ada tengeh masui kaput, ada keneh mamunyi takut.
2. Dija kacang ditu komak, dija pejang ditu jemak.
3. Gonda godeg bakat kurkur, goba jegeg baan pupur.

Materi 6. Peparikan/Pantun
Peparikan kruna lingganipun parik artinipun awi/karang, polih pangiring an dados kruna
parikan mateges awi-awian, raris kadwipurwalinggayang dados kruna peparikan sane
mateges : awi-awian/reragragan.
Peparikan masaih ring wewangsalan. Nanging Peparikan madaging 4 palet,
Tur mawirama/mapurwakanti (bersajak a-b,a-b)
Palet/lengkara/carik 1, 2 pinaka sampiran
Palet/lengkara/carik 3, 4 dados arti sujati
Conto peparikan :
1. Clebingkah batan biu,
don sente don plendo,
gumi linggah ajak liu.
ada kene ada keto.

2. Nyen ngelah padine gadang,


jalan alih tebas-tebasin,
nyen ngelah adine bajang,
jalan alih lemes-lemesin.

Materi 7. Bebladbadan/Methapora
Bebladbadan kruna lingganipun saking kruna badbad artine ulur/embatang, polih seselan
el dados kruna beladbad kasurat bladbad, raris polih pangiring an dados kruna bladbadan,
kadwipurwalinggayang dados kruna Bebladbadan tegesipun : bebasan kaanggen
pepiringan saha madrebe purwakanti. Naler sering mapangater ma-.
Bebladbadan yening selehin madue3 sulur :
1. Lengkara 1 pinaka giing
2. Arti Sujati
3. Arti paribhasa
Conto :
1. Macarang nyuh ( giing )
Papah ( Arti Sujati )
Ngepah ( Arti paribhasa )

2. Magambar gumi ( giing )


Peta ( Arti Sujati )
mapeta/ngomong-ngomong dogen ( Arti paribhasa )

3. Majempong bebek ( giing )


Jambul ( Arti Sujati )
Ngambul ( Arti paribhasa )
Materi 8. Sesawangan/Perumpamaan
Sesawangan kruna linggannyane sawang mateges : mirib, cara, sekadi, polih pangiring an
dados kruna sawangan artine miriban, kadwipurwalinggayang dados kruna Sesawangan sane
mateges : punapa punapi sane prasida kacingak raris kalawatang ring jeroning kayun, mirib
sekadi solah/tingkah kalih kahanan/sifat jadma/manusia.
Sesawangan nganggen kruna kruna :
Buka, kadi, luir, alah, pendah kadi, waluya kadi.
Conto :
1. Mata ngonjol buka matan kidange (gede melontot)
2. Paliatne kadi tatit (sledet ane becat cara tatit)
3. Nakane luir manik banyu (putih bersih)
4. Galakne alah cicing borosan (kaliwat galak)
5. Pamulune gading waluya kadi emas masangling (kuning gading)

Materi 9. Sloka/Bidal
Sloka masaih ring sesonggan, sakewanten kantun ilid/singid tegesipun.
Sloka taler mateges : pralambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring polah
kalih kahanan barang wiadin sato/buron.
Santukan sloka masaih ring sesonggan, Ciri Soka nganggen kruna :
Buka slokane, ……………………………. .
Kadi slokane, ……………………………. .
Buka slokan gumine, …………………… .
Kadi slokan jagate, ……………………… .
Conto :
1. Buka slokane, tusing ada bangke milihin sema suksmanipun tusing ada dusta/maling
mamilih tongos mamaling.
2. Kadi slokane, apa ane pamula keto ane kapupu suksmanipun : napi sane kakaryanin,
asapunika naler pikolihipun, kaon kakaryanin majanten kaon pacang kaangguh, rahayu
laksanane naler rahayu pikolihipun.
3. Buka slokan gumine, nundunin macan turu suksmanipun ; sakadi nangtangin musuh sane
sampun nengil.
4. Kadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun wiakti sukeh anake

Materi 10. Pepindan/Perumpamaan


Pepindan kruna linggannyane pinda artine cara, Pepindan pateh sakadi sesawangan,
binannyane/ bedanya Pepindan krunannyane polih aksara anusuara (ny, m, n,ng).

Conto Pepindan :
1. Kupinge nyangga sekar tegesipun : karnane becik sumpangin sekar.
2. Betekan batisne meling padi, tegesipun sekadi beling padi.
3. Cecingakane natit, tegesipun, sledet-sledet manis.
4. Isitne ngembang rijasa tegesipun, lengut cara Bungan rijasane.

Materi 11. Sesimbing/Sindiran


Sesimbing kruna linggannyane saking kruna Simbing artine sindir, kadwipurwalinggayang
dados kruna sesimbing mateges : sindiran utawi kruna/ucapan pepiringan sane pedes
suksmanipun, mawinan sane kasimbing merasa jengah tur sebet, riantuk ngrasa ring
dewekipun katiben kesimbing.
Kruna Sesimbing/Sindiran kaanggen paimbang ring kahanan kalih laksanan jadma, barang
wiadin beburon.
Conto Sesimbing :
1. Sadueg-dueg semale makecos, pasti taen ulung tegesipun : sapunapi ja ririh /dueg anake,
pasti ipun taen iwang utawi salah.
2. Semune nyukcuk langit tegesipun kaucapang ring anake sane sombong.
3. Sikep galak desek pitik tegesipun kaucapang ring anak sane wanen majeng ring anak
sane alit.

Materi 12. Raos Ngempelin/Satu kata punya dua arti


Raos Ngempelin tegesipun : siki kruna madue arti kekalih.
Sane asiki madue arti sujati, lan sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin masaih ring
cecangkitan kaanggen rikala magegonjakan.
Conto Raos Ngempelin :
1. Beh raab umahe seng. Seng = malakar aji seng, seng = songgeng/miring.
2. Baang ja tiang nyilih pipis, nto punyan nyuh tiange gisi. Gisi = dadi gegaden/kantah,
Gisi = gabag aji lima/limane anggon ngisi.
3. Ento nasi di paon sinduk daar. Sinduk daar = nasine jemak aji sinduk, sinduk daar =
sinduke daar/ajeng.

Materi 13. Cecangkitan/nyangkik/olok-olok


Cecangkitan kruna linggannyane Cangkit polih pangiring an, kadwipurwalinggayang dados
Cecangkitan sane mateges : lengkara sane ngintar artinipun.
Cecangkitan katahipun kaucapang rikala magegonjakan, riasapunapine kaanggen melog-melog
timpal.
Conto Cecangkitan :
1. Awak suba bajang enu manyonyo. Manyonyo = ngelah nyonyo, ten ja enu nyepsep
nyonyo.
2. Di uma mamula jagung atebih tusing nyak mentik. Atebih = asibak pamula pasti tusing
nyak mentik.
3. Padange tusing dadi arit. Ane dadi anggon arit besi ten ja padang.
4. Ia gelem entudne tusing dadi jalananga.entud mula ten dados anggen majalan batis wau
anggen majalan.

Materi 14. Sipta/Alamat


Sipta puniki pinaka wangsit/tetenger jagat, wiadin praciri sekala miwah niskala, becik wiadin
kaon kahanan jagate.
Sipta puniki kawedarang antuk barang, cihna ring jagate, buron miwah pripen kalih
polah.wenten naler saking bawan jagate.
Conto Sipta:
1. Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta/pertanda
kaon.
2. Yening wenten cekcek masuara rikala iraga sedeng nutur, punika sipta Sanghyang Aji
Saraswati lambang cecek menehang napi sane katuturang.
3. Yening wenten anak sungkan masuara raris dongkange krok-krok rikala wengi punika
majanten sipta kaon.

Materi 15. Sesapan/Doa

Sesapan tegesnyane sering kaucapang sane matetujon nglungsur karahayuan lan karahajengan
Mangdane nenten keni bencana.
Conto Sesapan :
1. Rikala ngebah taru sesapannyane :
‘ Ratu Bhatara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titian nenten tulah.”
2. Sesapan si jabang bayi :
“ Ratu Paduka Bhatara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun rahayu “
3. Sesapan ngentasin genah tenget :
“ Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan “
Materi 16. Sesawen/tanda/simbul

Sesawen inggih punika marupa tanda/simbul biasane nganggen gambar/tanda sane


wenten tetujonnyane.

Conto Sesawen ;
1. Masang sesawen patakut di carik matetujon kaanggen patakut kedis.
2. Masang sesawen tiing/kayu katancepang tur kadagingin sesawen padang matetujon padang
punika ten dados arit.
3. Sesawen kulit taluh sane wau lekad katusuk baan lidi lan muncuknyane kadagingin tabia,
matetujon mangda ayam punika ten kasamber olih kedis goak.

Anda mungkin juga menyukai