Kruna inggih punika pupulan suara utawi wianjana sane ngawetuang arti.
Manut ring wewangsan ipun kruna basa bali kapaih dados solas soroh luirnyane, inggih
punika:
1. Kruna Aran (Kata Benda)
2. Kruna Kria (Kata Kerja)
3. Kruna Kahanan (Kata Sifat)
4. Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
5. Kruna Wawastan (Kata Sandang)
6. Kruna Pangarep (Kata Depan)
7. Kruna Panyambung/Pengiket (Kata Sambung)
8. Kruna Paneges
9. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
10. Kruna Panguuh (Kata seru)
11. Kruna Katerangan
1. Kruna Aran (Kata Benda)
Kruna aran kakepah dados 2 soroh;
1. Kruna Lingga
Inggih punika: Kruna sanedurung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan)
Wenten lelima pepalihannyane inggih punika :
.
2. Kruna Tiron
Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
- Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)
Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik,
kumalipan,
sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
- Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
Conto: alapa, bastise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
pangiringnyane.
- Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )
Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
3. Kruna Polah
Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
Conto:
- Sampat = Nyampat
- Sinduk = Nyinduk
- Paca = Maca
- Pancing = Mancing
- Tulis = Nulis
- Tundik = Nundik
- Kandik = Ngandik
- Kajang = Ngajang
- Msl.
4. Kruna Dwi Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kapingkalihan
Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
a. Kruna Dwi Sama Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap pingkalih tur yening ucapang apisan medue arti.
Conto: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit, msl.
b. Kruna Dwi Samatra Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih maubah.
Conto: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok,msl.
c. Kruna Dwi Maya Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging
yening kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.
Conto: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl.
d. Kruna Dwi Purwa Lingga
Ingih punika: kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang.
Conto: sesate, sesari, sesajen, dedalu, msl.
e. Kruna Dwi Wesana Lingga
Inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk
pangater
(paka-).
Conto: pakateltel, pakenyitnyit, pakecorcor, msl.
5. Kruna Satma/Kata Majemuk (kruna Dwi Bina Eka Sruti)
Inggih punika:angkepan kalih kruna sane ngawetuang arti asiki
Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane:
a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
Kakepah antuk 2 soroh;
· Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik
Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah
bangun,
lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
· Kruna Satma Ngerasang Arti
Conto: joh sawat, selem denges, peteng dedet, nyunyur manis, langsing lanjar, tegeh
ngalik, pait
makilit, putih ngempur, manis melenyad, msl.
b. Kruna Satma Tan Sepadan (Tak Setara)
Conto: biu batu, tiing ampel, kesela sawi, jebu garum, katik cengkeh, papah biu, nyuh
gading, msl.
Materi Lengkara Basa Bali
Lengkara inggih punika pupulan makudang – kudang kruna sane sampun madue arti sane
tegep.pola sajeroning ngaryanin lengkara inggih punika Jejering ( subyek ), Lingging
( predikat), penandang ( Obyek ), Keterangan ( keterangan dauh miwah genah )
Conto lengkara sareng polannyane:
Ni Sari ngawangun warung ring pasisi duk somane
Jejering lingging penandang K. Genah k. dauh
A. Wangsan Lengkara
Wangsan lengkara ( jenis kalimat ) sane kabaoasang iriki wantah pabinayan lengkara
Malarapan kawigunnyane wangsan lengkar wenten 3 inggih punika:
1) Lengkara Pidarta ( Kalimat Berita )
Inggih punika nlengkara sane nyihnayang gatra – gatra utawi ngawedar parindikan
( memberitakan sesuatu ). Kasurat ngangen tanda gecek ( titik )
Conto: Ibi sanja ada linuh di Lombok
Tiang ngeranjing ring SMK Nusa Dua
2) Lengkara Pitaken ( kalimat tanya )
Inggih punika lengkara sane nyihnayang pitaken utawi kaangen nakenang paindikan ring
anake siosan.
Conto : sira wastan ragane ?
Dija ragane masuk?
3) Lengkara pituduh ( Kalimat perintah )
Inggih punika lengkara basa Bali sane madaging pituduh, kaanggen nguduhin anake
maparilaksana.
Conto : jemakang adine baju !
Ngiring sareng sami ngerajeng budaya baline antuk mebasa Bali!
B. Wangun Lengakara
Wangun Lengkara ( Bentuk Kalimat ) sane kebaosang iriki wantah napi sane kebaos
bentuk kalimat malarapan kruna kria sane ngawangun predikat ( Lingging lengkara )
punika. Wangun lengkara kakepah dados kekalih inggih punika:
1. Lengkara Lumaksana (kalimat aktif) :
Inggih punika lengkara sane jejering lengkaran nyane ngelaksanayang pakaryan
Upaminipun:
1. I meme ngadep saang di peken.
2. Belin tiange luas ke Surabaya.
3. Para sisia sedek ngwentenang rame-rame ring sekolahan, msll.
Basa bali inggih punika silih sinunggil basa, sane keanggen mabebaosan ring sajeroning karma
baline. Malarapan asapunika wenten tata krama mebaosan punika ring sor :
1. Krama bali wangsa jaba rikala mabaosan ring tri wangsa patut nganggen Basa Alus
2. Krama tri wangsa rikala mabaosan ring krama wangsa jaba kangkat mabaos andap/madia
3. Para pegawai utawi jadma sane linggih nyane soran rikala mabaosan ring prakangge
( orang yang berwenang seperti pejabat ) patut mabaos alus
4. Prakangge rikala mabaos ring sang sor kaangkat mabaos andap
Basa bali punika kepah dados tetiga luir ipun :
· Basa alus
Basa alus punika taleh kepah dados tetiga minakadi:
Ø Basa alus singgih inggih punika basa bali sane keanggen ngalusang anak sane wangsane tegehan
utawi keanggen ngalusang anak sane patut kahormatin. Contonyane : Ngandika, wecana, seda,
miring, wikan, cokor msl.
Ø Basa alus sor inggih punika basa bali sane keanggen ngalusang padewekan padidi, ngalusang
beburon, barang miwah sane lianan. Contonyane : neda, newek, panggih, icen, padem msl.
Ø Basa alus mider inggih punika basa bali sane asiki wenten alus ipun, sane dados keanggen mider.
Contonyane : rauh, kanin, lali, jinah, gelis, raris, ayam msl.
· Basa bali madia /Basa alus madia inggih punika basa bali sane basan ipun manggeh nenten je
bas alus nenten je bas kasar. Contonyane : ampun, atu, nika, dane, ten, tiang, iriki msl.
· Basa Kepara
Basa kepara puniki kepah dados petang soroh minakadi :
Ø Basa andap basa puniki marupa basa lumrah sane keanggen mabebaosan majeng anak sane
sampun kenal. Contonyane : suba, meme, beli, mai, teka, mejalan msl.
Ø Basa bali mider basa puniki marupa basa bali sane nenten wenten basa alus ipun dados keaanggen
olih sekancan wangsa. Contoipun : kija, akuda pabesen, kandik msl.
Ø Basa bali jabag basa bali puniki pateh sekadi basa kepara utawi basa bali lumrah, sakewanten
penganggen ipun singsal salah kasar. Conto : nyen adan Ratune ?
Ø Basa bali kasar pisan basa bali sane keanggen rikala miyegan. Conto : iba, cai, nani, ngamah, tidik
miwah sane lianan