Anda di halaman 1dari 30

Tembung rangkep yaiku tembung kang wanda utawa linggane karangkep (ditulis utawa diunekake kaping

pindo).1.Tembung Rangkep Kaperang Dadi 4:

1. Dwilingga Wantah, yaiku tembung kang linggane karangkep.Tuladha:


Dwilingga Wantah/padha swara Linggane
Udan-udan Udan
Luwih-luwih Luwih
Mlaku-mlaku Mlaku
Awan-awan Awan

2. Dwilingga salin swara, yaiku tembung kang dirangkep linggane nanging ana saperangan swarane kang
owah.Tuladha:
Dwilingga Salin Swara Linggane
Bola-bali Bali
Nongas-Nangis Nangis
Mesam-mesem Mesem
Bonjar-banjir Banjir

3. Dwipurwa, yaiku tembung kang wanda wiwitane dirangkep (kang dirangkep wanda sing ngarep).Tuladha:
Dwipurwa Linggane
Tetuku Tuku
Lelunga Lunga
Reresik Resik
Lelumbah Lumban

4. Dwi Wasana, yaiku tembung kang wanda wekasane dirangkep (kang dirangkep wandane sing ngguri).Tuladha:
Dwi Wasana Linggane
Cekakak Cekak
Cengingis Cengis
Mbegegeg Mbegeg
Ndengangak Ndangak

5. Dwilingga semu yaiku dwilingga kang ora duwe lingga. 


           Tuladha: 
            pia-pia
            ali-ali
            andheng-andheng
 
1. Tembung Lingga (Kata Dasar)

Tembung lingga yaiku tembung kang durung owah saka asale, kang durung oleh imbuhan apa – apa, utawa tembung
kang isih wungkul, isih wantah utawa isih asli. Tembung lingga isoh digolongake wujud bebas (bentuk bebas). Tembung
lingga ana kang dumadi saka sakwanda, rong wanda, utawa telung wanda (suku kata).

Tuladha :

-          Turu
-          Tangis
-          Pari
-          Pangan
-          Mustaka
-          Tulis
-          Laku
-          Caping

2. Tembung Andhahan (Kata jadian)

Tembung andhahan yaiku tembung kang owah saka asale. Tembung andhahan dumadi saka tembung lingga kang
oleh imbuhan utawa tembung lingga kang wis dirimbag. Owah – owahan iku bisa awujud :
-          Wuwuhan (imbuhan)
-          Ngrangkep tembung (kata ulang)
-          Nyambor tem bung (kata majemuk)
Salah sawijini cara ndhapuk tembung andhahan iku kanthi menehi wuwuhan, wuwuhan iku ana telu yaiku : ater - ater
(awalan),seselan (sisipan),lan panambang.
a.      Ater - Ater
Tembung andhahan amarga oleh ater – ater umpamane :
Nyilih : ny- + silih
Mlaku : m- + laku
Diwaca : di- + waca
Kesandhung : ke- + sandhung
Dakjupuk : dak- + jupuk
b.      Seselan
Tembung andhahan amarga seselan umpamane :
Gumuyu : um + guyu
Tinulis : in + tulis
Kerelip : er + kelip
c.       Panambang
Tembung andhahan amarga oleh panambang umpamane :
Telatan : telat + -an
Awake : awak + -e
Bukuku : buku + -ku
Tulisen : tulis + -en
d.      Wuwuhan Gaabung
Tembung andhahan amarga oleh wuwuhan gabung umpamane :
Digawakake : di- + gawa -ake
Njupaki : n- + jupuk -i
Nilisaka : n- -ake
Tembung kriya yaiku sakabehing tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe. Tuladha: nandur, tangi,
adus, digawa, daktuku, ngukur, lan liya-liyane.

Werna-wernane tembung kriya:


a. Tembung kriya lingga yaiku tembung kriya kang isih lingga, tegese
    tembung iku durung owah saka asale nanging wis duweni teges tandang
    gawe. Tuladha: lunga, seba, dandan, adus, dodol, lan liya-liyane.
b. Tembung kriya tanduk yaiku tembung kriya kang oleh ater-ater
    anuswara (an-, am-, an-). Tuladha: ngudang, nimba, nyepot, methuk
    lan liya-liyane.
c. Tembung kriya tanggap yaiku tembung kriya kang oleh ater-ater
    tripurusa (dak-, ko-, di-) ater-ater "ka" utawa seselan "in".
    Tuladha: sinebul, kopangan, dakgambar, kosilih, lan liya-liyane.
d. Tembung kriya rangkep yaiku tembung kriya kang awujud rangkep
    lan diperang ana:
    1. Rangkep dwi purwa yaiku tembung kriya wanda wiwitan diucapake
        kaping pindho.
        Tuladha; leledhang, leladi, tetedha, lelewa lan liya-liyane.
    2. Rangkep dwi lingga yaiku tembung ligga kang diucapake kaping pindho.
        Tuladha: golek-golek, omah-omah, adoh-adoh, etung-etung lan liya-
        liyane.
    3. Rangkep dwi wasana yaiku tembung lingga wanda wekasan diucapake
        kaping pindho.
e. Tembung kriya transitif yaiku tembung kriya kang dibutuhake lesan (objek)
    mula uga diarani tembung kriya mawa lesan.
    Tuladha ing ukara:
    1. Murni methuk mbak yune.
    2. Nuri ngirim sing matun.
    3. Harno dandani sepedhane.
f. Tembung kriya intransitif (tanpa lesan) yaiku tembung kriya kang
    mbutuhake lesan.
    Tuladha ing ukara:
    1. Pakdhe kondur ing daleme.
    2. Tari nesu ing kamar.
    3. Parni turu jam wolu bengi.
    4. Marwoto lagi ndonga.

Tembung tanggap (kata pasif) yoiku tembung mawa ater-ater tripurusa . ater-ater tripurusa ana 3 macem yaiku
dak- , ko-, di- . 
tuladha : 
 dakpangan  =  dak- + pangan
 kopangan    =  ko-  + pangan
 dipangan     = di-  + pangan

B. Ater-ater tripurusa iku minangka sesulih (gantine) purusa.


 Ater-ater dak- minangka sesulihe purusa I (kata ganti pertama). ater-ater dak- diarani uga ater-ater utama purusa.
 Ater-ater ko- minangka sesulihe purusa II (kata ganti kedua). uga diarani ater-ater madyama purusa.
 Ater-ater di- minangka sesulihe purusa III (kata ganti ketiga) . uga diarani ater-ater pratama purusa.

C. Tembung Tanduk (kata aktif) iku tembung kriya mawa ater'' anuswara, apadane tembung kriya tanpa ater-
ater.
Tuladha :
 Turu
 tuku
 gawe
 nyapu
 mangan
 nulis

D. Ater-ater anuswara iku ater-ater swara irung, yaiku m-, n- , ng- , lan ny- .
tuladha : 
 m-  + pangan     = mangan
 n-   + tata          = nata
 ng- + karang     = ngarang
 ny- + cathet      = nyathet

E. Tembung tanggap i-kriya iku tembung kriya tanggap (kata kerja pasif) mawa panambang -i.
tuladha :
 dakpakani
 kosilihi
 digoleki

F. Tembung tanggap ke-kriya iku tembung kriya tanggap (kata kerja pasif) mawa panambang -ake.
tuladha : 
 dakpakakake
 kosilihake
 dibalekake

G. Tembung tanduk i - kriya iku tembung tanduk kriya tanduk (kata kerja aktif) mawa panambang -i.
tuladha :
 nyilihi
 makani
 ndudani

H. Tembung tanduk ke-kriya iku tembung tanduk (kata kerja aktif) mawa penambang -ake.
tuladha :
 nyilihake
 ngetarake
 ngarangake

TEMBUNG CAMBORAN
Tembung camboran tegese loro utawa sing dirangkep dadi siji.
Tuladha: meja tulis, buku gambar, balung kuwuk, sayuk rukun, narapati.
Warna-warnane tembung camboran.
I. Manut wujude
1. Camboran tugel, yaiku tembung camboran kang dumadi saka tembung lorosing dirangkep dadi siji kanthi
ngurangi jumlah wandane.
Wujude camboran tugel
1.Tembung garba (sandi)

Tuladha: Nara + pati = narpati


Prapta + ing = prapteng
Idu + abang = dubang
Iya + iku = yeku
Sura + ing = sureng
Parama + iswari = prameswarI
2. Kerata basa

Tuladha: Digugu + ditiru = guru


Balung + kulit = lunglit
Gawe + kadang = wedang
Kaku + cempluk = kupluk

B. Camboran wutuh,
yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging ora nganggo ngurangi jumlah wandane.
Wujude camboran wutuh:

1. Rerangken determinatif (DM)

Tuladha : Meja tulis


Lemari kaca
Pager bata
Pitik walik
Buku gambar
2. Baliswara (rerangken MD)

Tuladha : Pancasila
Bimaputra
Wijaya kusuma
Mahasiswa
Dwiwarna

3. Tembung saroja

Tuladha : Sanak kadang


Wa sumelang
Papa cintraka
Japa mantra
Lara lapa

4. Yogyaswara

Tuladha : Dewa-dewi
Siswa-siswi
Putra- putri
Bathara- bathari
Pemudha- pemudhi

5. Tembung kosok balen (Antonim)

Tuladha : Gedhe x cilik


Enom x tuwa
Lanang x wadon
Mangkat x mulih
Dawa x cekak
Dhuwur x cendhek

II. Manut kekarepane

A. Camboran tunggal,
yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji, nanging tembung siji lan sijine wis ora kena dipisah-pisah maneh
lan wis nduweni teges anyar.

Upamane balung iku perangane awak utawa kewan sing atos dhewe. Kuwuk iku kucing alasan ora ana sing ndarbeni.
Banjur dirangkep dadi “balung kuwuk” sing tegese criping pohung.

Tuladha: Randha royal


Semar mendem
Nagasari
Gandarukem
Daramuluk

B. Camboran wudar,
yaiku tembung camboran sing tembung siji lan sijine isih nduwe teges dhewe-dhewe.

Tuladha:
 Meja tulis
 Pelem golek
 Wayang kulit
 Piring beling

Tembung sesulih (Basa Indonésia: kata ganti utawa pronomina), iku tembung sing kanggo sesulih utawa pengganti siji
wujud (benda), supaya ora disebutaké bola-bali.
Déné tembung sesulih iki bisa dipérang :

 Tembung sesulih sing mratélakaké wong (kata ganti orang)


o Utama purusa (kata ganti orang pertama): aku, kula, kita, kawula, ingsun
o madya purusa (kata ganti orang kedua): kowé, sampéyan, panjenengan, dika
o pratama purusa (kata ganti orang katiga): dhèwèké
 tembung sesulih pandarbé (kata ganti milik):panambang ku ing 'omahku'
 Tembung sesulih panuduh sing mratélakaké dumununging barang (kata ganti tunjuk)
 Tembung sesulih sing dadi tembung panggandhèng (kata ganti hubung)
 Tembung sesulih pitakèn (kata ganti tanya)
 Tembung sesulih sadhéngah: Tembung sesulih barang sing ora genah (kata ganti tak tentu)

Tembung Éntar ya iku tembung loro utawa luwih sing digabung dadi siji lan tegesé dadi béda saka asal-
usulé. Tembung éntar tegesé ora kaya teges saluguné (kata kiasan) utawa tembung kang ora kena ditegesi sawantahé
baé. Ing basa Indonésia diwastani tembung silihan (kiasan), ing basa Walanda diwastani Figuurlijke betekenis.
Tuladha tembung éntar:
 Abang kupingé tegesé nesu  Jembar kawruhé tegesé pinter
 Abang-abang lambé tegesé Ora tenanan/  Jembar kuburé tegesé mlebu suwarga
lamis  Jembar segarané, tegesé seneng ngapura
 Abang rainé tegesé nandhang isin kasalahané liyan
 Abot sanggané tegesé rekasa
 Adol ayu tegesé pamèr ayu  Kakéhan tangan tegesé kakéhan sing
 Adol kringet tegesé nyambut gawé abot tandang gawé
banget  Kaku atiné tegesé gampang nesu
 Amba jangkahé tegesé akèh pangudiné  Kandel kupingé tegesé ora nggugu pitutur
 Ala jenengé tegesé ora bisa dipercaya  Kuat isin tegesé ora tau isin
 Ati kethul tegesé ora bisa ngrasa
 Atiné momot tegesé sabar banget  Landhep bahuké tegesé lantip, pinter,
wasis
 Mbalang liring tegesé nglirik  Lara owah tegesé édan
 Bening ati tegesé sumèh  Lunyu ilaté tegesé méncla-ménclé
 Buwang tilas tegesé nutupi tumindak ala
 Bau tengen tegesé wong sing dipercaya  Manis eseme tegesé èsem ngresepakake
ati
 Cagak urip tegesé kanggo nyukupi  Mata yuyu tegesé gampang nangis
kabutuhan urip  Matèni pangan tegesé gawé ilang rejekiné
 Cangkemé gatel tegesé seneng ngrasani wong liya
 Cangkem turah tegesé kakèhan ngomong  Métani luput tegesé nggolèki luputé
sing ora perlu  Mlaku nengen tegesé tumindak bener lan
 Cendhak umuré tegesé gelis mati jujur
 Cepak jatukramané tegesé rikat olèh  Mlaku ngiwa tegesé tumindak culika,
jodho tumindak ala utawa nasingsir saka
paugeran
 Cupet atiné tegesé gampang nesu
 Cupet pangandel tegesé ora percaya
 Ngangsu kawruh tegesé meguru
 Ngemut driji tegesé ora olèh apa-apa
 Dawa tangané, tegesé clemer, seneng
nyolong.  Ngilani dhadha tegesé nantan
 Dawa ususe tegesé sabar
 Padhang jagaté tegesé katon tentrem
 Ndhedher kautaman tegesé nandur
kabecikan  Padhang ulaté tegesé sumèh
 Dhuwur atiné tegesé gumedhe  Peteng atiné tegesé kuciwa, serik
 Puput yuswa tegesé séda
 Empuk rembugé tegesé kepénak
omongané  Rai gedhèg tegesé ora duwé isin
 Entek atiné tegesé kuwatir banget  Rengga praja tegesé njaga pribadi
 Èntheng tangané tegesé seneng milara  Rupak segarané tegesé ora gampang
ngapura
 Gantung kepuh tegesé nyandhang ora
ganti-ganti  Sabuk gelang tegesé sugih sawah
 Gantung untu tegesé selak arep mangan  Sumpek atiné tegesé susah banget
 Gedhé atiné tegesé teguh, tatag
 Gilik rembugé tegesé padha sarujuk  Tanpa tilas tegesé ora oléh gawé
 Gilud kawruh tegesé mempeng sinau  Tipis lambéné tegesé seneng rerasan

 Idu geni tegesé omongané mesthi kelakon  Utang pati tegesé gawé patiné liyan
 Ijo matané tegesé seneng dhuwit
 Ilang klilipé tegesé ilang mungsuhé  Wedi getih tegesé jirih
 Weteng karèt tegesé akèh mangané
Ukara Prajanji utawa pasarujukan Ukara prajanji gunane mesthi bae kanggo prajanji
marang wong kang diajak guneman supaya ing besuke nglakoni apa kang kaprajanjekake. Ukara
iki uga ana kang nelakake pasarujukan (persetujuan) antarane pihak kang gawe prajanji.
Tuladhane:
(1) Angger manut karo pituturku, njaluka apa bae keturutan!
(2) Aku sarujuk karo sing mbok gunem.
(3) Sapa sing setuju karo panemuku?
(4) Yen tumindakmu luhur aku bakal nyengkuyung.

Nama Ratu (Raja) dan Negaranya dalam Pewayangan


1. Prabu Arjuna Sasrabahu ratu (raja) di Maespati.
2. Prabu Abiyasa ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.
3. Prabu Baladewa ratu (raja) di Mandura.
4. Prabu Basukarna / Karna ratu (raja) di Ngawangga.
5. Prabu Basudewa ratu (raja) di Mandura.
6. Prabu Bomanarakasura ratu (raja) di Trajutrisna.
7. Prabu Drupada ratu (raja) di Cempala.
8. Prabu Danaraja ratu (raja) di Lokapala.
9. Prabu Dasarata ratu (raja) di Ngayodya / Ayodya.
10. Prabu Dewa Srani ratu (raja) di Rancang Kencana.
11. Prabu Drestarata ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.
12. Prabu Duryudana ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.
13. Prabu Dasamuka ratu (raja) di Ngalengka / Alengka.
14. Prabu Janaka ratu (raja) di Manthili.
15. Prabu Jungkung Mardeya ratu (raja) di Paranggubarja.
16. Prabu Kresna ratu (raja) di Dwarawati.
17. Prabu Maswapati ratu (raja) di Wiratha.
18. Prabu Niwatakawaca ratu (raja) di Iman Imantaka.
19. Prabu Puntadewa ratu (raja) di Ngamarta / Amarta.
20. Prabu Palgunadi ratu (raja) di Paranggelung.
21. Prabu Parikesit ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.
22. Prabu Pandhu Dewanata ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.
23. Prabu Ramawijaya ratu (raja) di Pancawati.
24. Prabu Sugriwa ratu (raja) di Guwakiskendha.
25. Prabu Suteja ratu (raja) di Trajutrisna.
26. Prabu Salya ratu (raja) di Mandaraka.
27. Prabu Somali ratu (raja) di Palebur Gangsa.
28. Prabu Suyudana ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.
29. Prabu Sentanu ratu (raja) di Ngastina / Astina / Hastina.

Senjata Tokoh Pewayangan


1. Kuku Pancanaka Bima
2. Panah Pasopati Arjuna (Dari Bathara Guru)
3. Busur Gandiwa Arjuna (Dari Waruna)
4. Konta Wijaya Adipati Karna (Dari Dewa Indra)
5. Jamus Kalimasada Puntadewa (Kitab)
6. Cakra Baskara Prabu Kresna (Titisan Bathara Wisnu)
7. Panah Nagapasa Indrajit (Putra Rahwana)
8. Gada Rujak Polo Bima (Untuk Membunuh Duryudana)
9. Brahmastra (Panah) Dewa Brahma
10. Brahmastranada Dewa Brahma (Tidak terkalahkan)
11. Kasutpada Kacarma (Sepatu) Gatotkaca (Tidak mempan sihir / ilmu hitam)
12. Nenggala Baladewa

Ruwat
Loncat ke navigasiLoncat ke pencarian
Pengertian
Dalam masyarakat Jawa,ritual ruwat dibedakan dalam tiga golongan besar yaitu:
1. Ritual ruwat untuk diri sendiri.
2. Ritual ruwat untuk lingkungan.
3. Ritual ruwat untuk wilayah.
Pada umumnya, pangruwatan Murwa Kala dilakukan dengan pagelaran pewayangan yang membawa
cerita Murwa Kala dan dilakukan oleh dalang khusus memiliki kemampuan dalam bidang ruwatan.
Pada ritual pangruwatan, bocah sukerta dipotong rambutnya dan menurut kepercayaan masyarakat
Jawa, kesialan dan kemalangan sudah menjadi tanggungan dari dalang karena anak sukerta sudah
menjadi anak dalang. Karena pagelaran wayang merupakan acara yang dianggap sakral dan
memerlukan biaya yang cukup banyak, maka pelaksanaan ruwatan pada zaman sekarang ini dengan
pagelaran wayang dilakukan dalam lingkup pedesaan atau pedusunan.

Proses ruwatan seperti yang diterangkan ini bisa ditujukan untuk seseorang yang akan diruwat,
namun pelaksanaannya pada siang hari. Sedangkang untuk meruwat lingkup lingkungan, biasanya
dilakukan pada malam hari. Perbedaan pemilihan waktu pelaksanaan pagelaran ditentukan melalui
perhitungan hari dan pasaran.

Tradisi “upacara /ritual ruwatan” hingga kini masih dipergunakan orang jawa, sebagai sarana
pembebasan dan penyucian manusia atas dosanya/kesalahannya yang berdampak kesialan di dalam
hidupnya. Dalam cerita “wayang“ dengan lakon Murwakala pada tradisi ruwatan di jawa ( jawa
tengah) awalnya diperkirakan berkembang di dalam cerita jawa kuno, yang isi pokoknya memuat
masalah pensucian, yaitu pembebasan dewa yang telah ternoda, agar menjadi suci kembali, atau
meruwat berarti: mengatasi atau menghindari sesuatu kesusahan bathin dengan cara mengadakan
pertunjukan/ritual dengan media wayang kulit yang mengambil tema/cerita Murwakala.
Dalam tradisi jawa orang yang keberadaannya dianggap mengalami nandang sukerto/berada
dalam dosa, maka untuk mensucikan kembali, perlu mengadakan ritual tersebut. Menurut ceriteranya,
orang yang manandang sukerto ini, diyakini akan menjadi mangsanya Batara Kala. Tokoh ini adalah
anak Batara Guru (dalam cerita wayang) yang lahir karena nafsu yang tidak bisa dikendalikannya
atas diri DewiUma, yang kemudian sepermanya jatuh ketengah laut, akhirnya menjelma menjadi
raksasa, yang dalam tradisi pewayangan disebut “Kama salah kendang gumulung “. Ketika raksasa
ini menghadap ayahnya (Batara guru) untuk meminta makan, oleh Batara guru diberitahukan agar
memakan manusia yang berdosa atau sukerta. Atas dasar inilah yang kemudian dicarikan solosi,
agar tak termakan Sang Batara Kala ini diperlukan ritual ruwatan. Kata Murwakala/purwakala berasal
dari kata purwa (asalmuasal manusia),dan pada lakon ini, yang menjadi titik pandangnya adalah
kesadaran: atas ketidak sempurnanya diri manusia, yang selalu terlibat dalam kesalahan serta bisa
berdampak timbulnya bencana (salah kedaden).
Untuk pagelaran wayang kulit dengan lakon Murwakala biasanya diperlukan perlengkapan sebagai
berikut:
1. Alat musik jawa ( Gamelan )
2. Wayang kulit satu kotak ( komplet )
3. Kelir atau layar kain
4. Blencong atau lampu dari minyak
Latar Belakang
Diruwat (jawa) atau diruat (sunda) berasal dari adat istiadat Jawa, istilah ruwat berasal dari
istilah Ngaruati artinya menjaga dari kecelakaan Dewa Batara. Biasanya ruwat dilaksanakan ketika:
anak yang sedang sakit, anak tunggal yang tidak memiliki adik maupun kakak, terkena sial, jauh
jodoh, susah mencari kehidupan, mempunyai tanda Wisnu (tanda putih pada badannya, dll
Ada juga sukerta yang dibawa oleh seseorang sejak lahir. Menurut kepercayaan Jawa, beberapa
anak sukerta yang butuh diruwat antara lain:
 Ontang-anting (anak tunggal)
 Pancuran kapit sendang (tiga anak, laki-laki di tengah)
 Sendang kapit pancuran (tiga anak, perempuan di tengah)
 Uger-uger lawang (dua anak laki-laki)
 Kembang sepasang (dua anak perempuan)
 Kendhana kendhini (dua anak, laki-laki dan perempuan)
 Pendhawa (anak lima, laki-laki semua)
 Mancalaputri (anak lima, perempuan semua)
 Anak kembar
Ada pula anak yang perlu diruwat terkait dengan kondisi saat lahir, misalnya:
 Julung wangi (lahir saat matahari terbit)
 Julung pujud (lahir saat matahari terbenam)
 Julung sungsang (lahir tengah hari)
 Tiba sampir (lahir berkalung plasenta)
 Lawang menga (lahir saat candikala, saat langit berwarna merah kekuningan)

Orang yang terlahir dengan sukerta, dalam kepercayaan Jawa, harus menjalani ruwatan untuk
membebaskan diri dari kekuatan buruk yang mengelilingi dirinya. Jika tidak, mereka akan mengalami
kesulitan hidup, kesialan, dan malapetaka.
7 batik berdasarkan filosofi yang penuh kebaikan.
1. Kain Batik Motif Wahyu Tumurun
Pada pemakaian pertama motif batik yang digunakan
adalah motif batik Wahyu Tumurun. Dengan filosofi
bahwa semoga nantinya anak tersebut selalu
mendapatkan perlindungan dari Tuhan Yang Maha
Esa. Dapat juga diartikan bahwa anak tersebut
merupakan anugerah yang harus dijaga dan
dilindungi oleh kedua orangtuanya. Setelah selesai
memakai motif Wahyu Tumurun, kemudian batik
dilepas untuk memakai motif kedua.

2. Kain Batik Motif Gurdo atau Garuda

Motif Garuda ini merupakan kombinasi dengan batik


lain seperti parang atau kawung. Dengan harapan
bahwa nantinya sang anak mampu meraih cita-cita
yang tinggi dengan tetap bersifat sendah hati kepada
sesama [kawung] dan juga bersifat ksatria yang
berbudi luhur dan memiliki kebijaksanaan yang tinggi
[parang].

3. Kain Batik Motif Sido Mukti

Motif Batik yang ketiga adalah motif Sido Mukti,


yang memiliki harapan bahwa nantinya yang jabang
bayi akan memiliki hidup yang makmur dan
dilebihkan selalu rezekinya oleh Yang Maha Kuasa.
Selain itu motif ini juga melambangkan bahwa
anaknya akan selalu mampu menjadi kebanggan
orang tua.

4. Kain Batik Motif Ratu Ratih


Batik ini muncul pada masa pemerintahan Paku
Buwono ke VI, dimana pada saat diangkat menjadi
raja usianya masih sangat muda sehingga diemban
oleh patihnya (ayahnya sendiri) pada tahun 1824
M. Makna dari motif batik ini diibaratkan cincin
emas yang bermata berlian yang dikaitkan dengan
kemuliaan, keagungan dan mudah menyesuaikan
dengan lingkungannya.

5. Kain Batik Motif Satria Wibawa


Batik ini merupakan jenis batik ceplokan segi
empat dengan titik pusat di tengah. Dalam ajaran
Jawa, hal ini adalah konsep kekuasaan yang
melambangkan Raja yang bersifat bijaksana.
Sesuai dengan namanya, diharapkan nantinya
adalah memiliki keturunan yang bersifat ksatria.

6. Kain Batik Motif Palang Grompol

Dengan harapan bahwa kelak ketika anak


dilahirkan akan memiliki banyak rezeki baik untuk
diri sendiri, orang tua, ataupun keluarga. Motif
tersebut juga melambangkan keseimbangan dalam
kehidupan yang akan dijalani nantinya. Ditambah
lagi kombinasi motif parang yang menjadikan
keturunan ini nantinya akan memiliki karakter
yang kuat untuk melindungi setiap orang.

7. Kain Batik Motif Sido Luhur

Memiliki kepribadian yang luhur adalah dambaan


setiap orang tua, oleh karena itu, batik ini berada
pada posisi terakhir. Hampir mirip seperti
filosofi motif dliring yang mengharapkan sang anak
nantinya akan memiliki sifat rendah hati dan patuh
kepada orang tua. Menjadi teladan bagi
masyarakat dan berguna bagi nusa dan bangsa.

Wangsalan iku unen-unen cangkriman nanging iku dibatang (dibedhèk) dhéwé. Ukarané ora persis


nanging mèmper waé. Wangsalan ana kang awujud ukara selarik, bisa uga awujud tembang. Tuladha
kang wujud ukara:

 Nyaron bumbung, nganti cengklungen nggonku ngenteni. (saron bumbung=angklung)


 Njanur gunung, kadingaren sliramu teka. (janur gunung=aren).
Tuladha kang wujud tembang:

1. Jirak pindha munggwing wana


2. Sayeng kaga we rekta
3. Sinambi kalaning nganggur
4. Wastra tumrap mustaka
5. Pangikete wangsalan kang sekar pangkur
6. Kinarya langen pribadi
Batangane:

 Jirak pindha munggwing wana = wit kesambi.


 Sayeng kaga = piranti kanggo nyekel manuk (kala).
 We rekta kang muroni = iket.
 Baon sabin = karya.
Jenisé Wangsalan
Wangsalan lamba ya iku wangsalan kang mung isi batangan (tebusan) siji. Unen-unen
wangsalan lamba mung saukara kang kadadéan saka rong gatra. Gatra kang ngarep isi
wangsalan, gatra kang isi batangané.
Tuladha: Pindang lulang, kacek apa aku karo kuwe (Pindhang lulang = Krecek)

 Wangsalan rangkep (camboran) ya iku wangsalan kang isi batangane punjul siji. Unen-unene
wangsalan rangkep kadadeané saka rong ukara, siji-sijiné ukara kadadéan saka rong
gatra.Ukara kapisan isi wangsalan ukara kapindho isi batangane.
Tuladha: Jenang sela, wader kalen sasonderan. (Apu, sepat) Apurata, yèn wonten lepat kawula

 Wangsalan memet ya iku wangsalan kang carané nggoleki batangane sarana ngoceki
maksuding tetembungane ambal ping pindho.
Tuladha: Uler kambang, yèn trima alon-alonan Oncek-oncekan kapisan: Uler kembang maksude
lintah Oncek-oncek kapindho: Wanda tali ing tembung lintah, dianggap wancahane tembung kang
surasane alon-alonan, ya iku tembung satitahe. Tembung satitahe ateges ora ngaya, mung tumindk
sakepenake bae, kanthi alon-alonan.

 Wangsalan padinan ya iku ana kang nganggo mratélakaké batangane, la nana kang tanpa
mratélakaké batangane, marga wong-wong kang pandha krungu (maca) dianggep wis ngerti
maksude (batangane).
Tuladha: Wong kae sajatine wis krungu kandhaku, nanging njangan gori. Gori iku mathuke digudhèg.
Njangan gori = nggudhèg. Maksude wangsalan njagan gori ya iku mbudheg, api-api ora krungu.

 Wangsalan mawa paungeran tartamtu


Wangsalan mawa paungeran tartamtu kena kapérang dadi loro, ya iku:
Mawa paungeran 4 wanda + 8 wanda Kang mawa paungeran 4 wanda + 8 wanda iku wangsalan
lamba (mung isi batangan siji).Unen-unen mung saukara kang kadadéan saka rong gatra.Gatra
ngarep 4 wanda, isi wangsalan: gatra buri 8, isi batangane. Tuladha: Reca kayu, golèk kawruh
rahayu.(reca kayu = golèk)
Mawa paungeran (4 wanda + 8 wanda) X 2 = 24 wanda Kang mawa paungeran (4 wanda + 8
wanda) x 2 = 24 wanda ya iku wangsalan rangkep (isi batangan punjul siji). Unen-unen rong ukara,
saben saukara kadadéan saka rong gatra. Ukara kapisan (rong gatra) isi wangsalan, ukara kapindho
(rong gatra) isi batangane. Tuladha:
Sayuk rukun, wulang wido mangsa rowang = 4 wanda + 8 wanda
Sayektine, wit saking bondho kawula = 4 wanda + 8 wanda
Sayuk rukun = saiyeg, saeka praya
Wulang wido mangsa rowang = bido

 Wangsalan edi-peni ya iku wangsalan kang mawa paungeran.

1. Unen-unene kadadéan saka 2 ukara (wangsalan rangkep)


2. Saben saukara kadadéan saka 2 gatra (4 wanda + 8 wanda)
3. Ukara kang kapisan (ya iku kang isi wangsalan) mawa purwakanthi guru swara lan
purwakanthi basa utawa purwakanthi lumaksita.
Tuladha: Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka. (Kemada,iket) Mumpung mudha, nggegulanga
ngiket basa.

 Wangsalan kang sinawung ing tembang ya iku cacahé wandane lan tibaning swarane ing
wekasaning gatrane ora tartemu, sebab kawengku ing guru wilangan lan guru laguning tembang.
Guru wilangan lan guru laguning tembang kudu tansah menang, lire: ora kena owah, kudu tansah
manut paungeraning tembang.
Tuladha: Sinom
Edane wong keneng guna, ambatik sinambi nangis, malam wuntah balabaran, geni mati muring-
muring, prembenahan mbrebes mili, gawangan sinendhal putung, ya talah ta si kakang, puluh-puluh
awak mami, petis manis wis kudu dadi pocapan.
Petis manis = kecap

 Wangsalan kang sinawung ing tembang ya iku cakepan ing umpak-umpaking gendhing,
gerong lan senggakan, kerep kanggo wangsalan (dilagokake déning pesindhen, niyaga utawa
bocah-bocah kang padha manembrama).
Tuladha:
Pangkur Lamba (slendro Pasisirt 9)
Purwaka (buka,Basa)
Kembang adas sumebar ing tengah alas
Tuwas tiwas anglabuhi wong ora waras
Alah bapak, balung jagung saguhku isih janggelan
Wiwit gerong kang baku
Lagu gendhing pangkur lamba
Maweh gumirah wardaya
Tur mathuk kinarya aba
Mlaku bareng ulah raga
Balung jagung:maksude janggel
Janggelan = during tetep, isih kudu janji manèh, sendhe, bisa uga wurung.
Tuladha wangsalan ing tembang campursari kangen Kangen Pitung sasi lawase nggonku ngenteni,
mung sliramu wong bagus kang dadi ati, rina wengi mung tansah takimpi-impi, sajeroning ati
kangenku setengah mati, jenang gula ya mas ya mbok aja lali, ngelingana rikala jaman semana,
sliramu janji aku setya ngenteni, lair batin tresnaku terusing ati, kangen wong kangen ngene-ngene
rasané, rindhu-rindhu tambane kudu ketemu, klapa mudha enake kanggo rujakan, leganana aku kang
nandhang kasmaran, mbalung janur wong bagus takanti-anti, ngusadani wong kangen kang olèh
jampi

 Carané ngarang wangsalan kang dikarang luwih dhisik, pérangan buru (ukara kang isi
batangane), banjur ngarang pérangan ngarep (ukara kang isi wangsalane). Dadi pangarangé
pérangan ngarep (ukara kang isi wangsalan) tiba keri.

Sengakalan

yaiku unen-unen utawa tembung pepaten utawa gambar utawa wewujud lan nemu teges angkaning
taun.

  Miturut jinisé

Miturut jinisé sengkalan dipérang dadi telu, ya iku:

1. Sengkalan lamba, ya iku sengkalan sing migunakaké tembung-tembung sing prasaja. Tuladha:
Buta (5) lima (5) naga (8) siji (1), dadi angkané 5581 lan tegesé taun 1855.
2. Sengkalan miring, ya iku sengkalan sing migunakaké tembung-tembung miring saka
3. watek sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).

Tembung "lungid" maknané "landhep", sing dikarepaké landheping "gaman". Gaman duwé watek 5.
Tembung "wasita" maknané "pitutur jati", pitutur iku ana gegayutané karo resi, wiku utawa pandhita
sing nduwé watek 7.
Tembung "Ambuka", sing dikarepaké "lawang" utawa "gapura" sing nduwé watek 9.
Tembung "Bawana", sing dikarepaké "bumi" sing nduwé watek 1.
4. Sengkalan memet, ya iku sengkalan sing digawé ora nganggo ukra nanging
awujud gambar, reca, candhi, gedhong lan sapanunggalané. Tuladha: Dik (buta) gajah tinunggangan
jalma, maknané 1785 (buta=5, gajah=8, tinunggangan=7, jalma=1).
  Ing ngisor iki pratelan bab wataking tembung sawatara

                       1.    Watak 1 ( siji )

  Tunggal : Berkumpul, Satu   Urip : hidup


  Gusti : Raja, Ratu, Allah   Ron : daun
  Janma : orang baik, manusia terpelajar   Eka : Satu
  Semedi : bertapa, berkhalwat   Prabu : raja, bertanggungjawab, pantas
  Badan : raga   Kenya : gadis
  Nabi : nabiyullah, pusar   Nekung : bertapa
  Rupa : jenis   Raja : raja
  Maha : lebih, sangat,sengaja   Putra : anak
  Budha : sang Budha Gautama, Budi   Sasa : bintang, cepat
  Niyata : nyata, benar-benar   Dhara : bintang, gadis, perut.
  Luwih : lebih, luar biasa   Peksi : burung
  Pamase : raja   Dara : merpati, perut
  Wong : orang, manusia   Tyas : hati, perasaan
  Buweng : bulatan, lingkaran   Wungkul : utuh, lengkap
  Rat : dunia, alam semesta   Sudira : berani
  Lek : hari pertama, bulan   Wani : mau, berani
  Iku : itu, ekor   Hyang : dewa, Allah, Tuhan
  Surya : matahari   Budi : pikiran, pemikiran
  Candra : bulan   Jagat : alam semesta, dunia, bumi
  Kartika : bintang   Nata : raja.
                       2.         Watak 2 ( Loro )

  Asta : tangan, memegang   Dresthi : alis, khianat, ingkar janji


  Kalih, ro : dua   Dwi : dua
  Nembah : menyembah   Kanthi : dengan, rangkai, teman
  Ngabekti : berbakti   Buja : makanan
  Netra : mata   Bujana : hidangan, suguhan.
  Kembar : sama sepasang, rangkap   Gandheng : rangkai, sambung
  Myat, : melihat   Paksa : harus
  Mandeng : memandang, menatap, mulat   Apasang : memasang, sepasang
  Nayana : air muka, mata   Sungu : tandhuk
  Swiwi : sayap   Athi-athi : bulu/rambut pada pelipis
  Lar : bulu, sayap   Talingan : telinga
  Sikara : pengacauan, tangan, campur tangan.
3.         Watak 3 ( Telu )

  Bahni : api   Teken : tongkat


  Ujwala : sinar, nyala, cahaya   Siking : upet ( pematik ), tongkat
  Kaeksi : tampak, kelihatan,terlihat   Pawaka : api
  Katon : tampak, kelihatan,terlihat   Kukus : asap, uap
  Murub : berkobar   Api : api
  Dahana : api   Apyu : api
  Payudan : peperangan   Brama : api
  Katingalan : tampak, kelihatan   Rana : perang, tirai, penyekat, perempuan
  Kaya : seperti, penghasilan   Rananggana : peperangan, medan perang
  Benter : panas   Utawaka : api
  Nala : hati, api   Uta : lintah
  Uninga : mengetahui, obor   Ujel : belut
  Kawruh : pengetahuan   Kobar : terbakar, menyala
  Lir : seperti   Agni : api
  Wrin : mengetahui   Wignya : dapat, pandai
  Weda : pegangan pokok, ajaran,ilmu   Guna : luar biasa, dapat, manfaat, tipu.
  Naut : menyahut, menjawab   Tri : tiga
  Nauti : cacing, menjawab, mengulangi   Jatha : rambut lengket, taring, wadah.
                       4.         Watak 4 ( Papat )

  Catur : bicara, pembicaraan, empat   Her : air


  Warna : gubahan puisi, syair, air, bangsa,   Wening : jernih
  Wahana : kendaraan, uraian, arti, makna   Udan : hujan
  Pat : empat   Bun : embun, kabut tipis
  Warih : air   Tirta : air
  Waudadi : laut   Marta : jernih, dingin
  Dadya : menjadi, jadi, jadilah   Karya : membuat, perbuatan, buatan
  Keblat : kiblat, penjuru mata angin.   Sumber : sumur, mata air, asal sesuatu
  Papat : empat   Sumur : sumur, perigi
  Toya : air   Masuh : membasuh
  Suci : bersih, suci, jernih   Marna : berkata, menggubah puisi
  Udaka : air   Karti : membuat, perbuatan, buatan
  We : air   Karta : makmur, sejahtera, kecukupan.
  Woh : buah, hujan   Jalanidhi : laut
  Nadi : sungai, laut   Samodra : samudera
  Jaladri : laut   Udaya : laut
  Sindu : air   Tasik : bedak, laut
  Yoga : anak, sebaiknya, jaman   Tawa : tawar, tawar terhadap bisa, menawarkan
  Gawe : buat, membuat, perbuatan.   Segara : laut
  Tlaga : danau, telaga   Wedang : air yang telah mendidih.
                       5.         Watak 5 ( Lima )

  Pandhawa : anak-anak Pandudewanata   Indri : angin yang bertiup lembut. Indriya : hati,
  Lima : lima perasaan, pancaindera. Warastra : barang
  Wisikan : bisikan, sebutan, terbaring tajam, panah Wrayang : panah
  Gati : aturan, keperluan, perbuatan, ulah   Astra : senjata, panah.
  Lungid : tajam, runcing
  Sara : senjata, panah   Cakra : panah bermata roda, renung
  Sare : tidur   Hru : panah
  Guling : tidur, berguling   Tata : atur, angin, cara
  Raseksa : raksasa   Nata : mengatur, memuat
  Diyu : diyu   Bayu : urat, otot, angin.
  Buta : raksasa   Bajra : senjata, angin
  Galak : galak, ganas   Samirana : angin
  Wil : anak raksasa   Pawaka : angin
  Yaksa : raksasa   Maruta : angin
  Yaksi : raksasa betina   Angin : angin
  Saya : makin, tipuan, alat, perkakas   Panca : lima
  Bana : hutan, panah   Marga : jalan
  Jemparing : panah   Margana : panah, Arjuna.
                       6.         Watak 6 ( Enem )

  Rasa : rasa, perasaan   Sad : enam


  Nenem : enam   Anggas : belalang, tebangan pohon
  Rinaras : mapantas-pantaskan, dirasakan,   Anggang-anggang: serangga mengapung di atas
diselaraskan air.
  Artati : manis, syair lagu Dandanggula.   Mangsa : waktu, makan ( untuk binatang buas )
  Lona : pedhas   Naya : air muka, musim keenam.
  Tikta : pahit   Retu : pahit, huru-hara, kekacauan
  Madura : manis   Wayang : wayang, bergerak, gerak
  Sarkara : gula, manis.   Winayang : digerakkan
  Amla : masam   Anggana : sendiri, lebah
  Kayasa : rasa sepet   Ilat : lidah
  Karaseng : terasa oleh ( terasa pada )   Kilatan : kilat
  Hoyag : bergerak, gerak, goyang   Lidhah : lidah, kilat
  Obah : bergerak   Lindhu : gempa
  Nem : enam   Carem : puas, senggama
  Kayu : kayu, batang pohon.   Manis : manis, bagus, baik, perempuan
  Wreksa : kayu, batang kayu, pohon.   Tahen : kayu, menahan, menderita
  Glinggang : tebangan pohon   Osik : bergerak, tergerak hatinya
  Prabatang : kayu rebah, pohon tumbang   Karengnya : terdengar, didengarkan.
  Oyig : bergerak, bergoyang
                       7.         Watak 7 ( Pitu )

  Sapta : tujuh   Resi : pendeta, orang suci


  Prawata : gunung   Sogata : hidangan, guru, pendeta
  Acala : gunung   Wiku : pendeta
  Giri : gunung, luar biasa, sangat   Yogi : sebaiknya, baik, pendeta.
  Ardi : gunung   Swara : suara, bunyi
  Gora : lebah, gunung   Dwija : guru, pendeta
  Prabata : gunung   Suyati : pendeta sakti, pendeta pandai
  Himawan : gunung   Wulang : nasihat, petunjuk, pelajaran
  Pandhita : pendeta, pertapa   Weling : pesan
  Pitu : tujuh   Wasita : nasihat, petunjuk, pelajaran
  Kaswareng : terkenal, tersebut   Tunggang : naik, menaiki, menunggang
  Turangga : kuda   Sabda : berbicara, suara, bersabda
  Gung : besar   Nabda : berbicara, bersuara, bertitah
  Swa : kuda   Angsa : angsa, keturunan, terlanjur
  Aswa : kuda   Muni : berbunyi, berbicara, pendeta
  Titihan : kuda, kendaraan, tunggangan   Suka : Gembira, memberi
  Kuda : kuda   Biksu : sapi, pendeta
  Ajar : pendeta, pelajaran, ajaran   Biksuka : sapi, pendeta
  Arga : gunung, harga
                       8.         Watak 8 ( Wolu )

  Astha : delapan   Dirada : gajah


  Basu : kokek, ular, delapan dewa   Esthi : gajah, pemikiran, kehendak, perasaan
  Anggusti : membicarakan, merundingkan   Estha : kehendak
  Basuki : selamat, raja ular   Matengga : menunggu, menantikan, gajah
  Slira : tubuh   Brahma : api, brahmana
  Murti : sangat   Brahmana : brahmana
  Bujangga : pujangga, ular besar   Wewolu : delapan, sebanyak delapan
  Manggala : pemuka, pemimpin, pembesar,   Baya : halangan, buaya, barangkali, janji
gajah.   Bebaya : halangan, bahaya
  Taksaka : ular besar, naga   Kunjara : penjara, gajah
  Menyawak : biawak   Tanu : bunglon
  Tekek : tokek   Sarpa : ular
  Dwipa : gajah   Samaja : gajah
  Dwipangga : gajah   Madya : tengah, sedang,cukup, pinggang
  Bajul : buaya   Mangesti : berniat, memikirkan, merenungkan
  Gajah : gajah   Panagan : sarang naga, hitungan jalan naga
  Liman : gajah   Ula : ular
  Dwirada : gajah   Naga : ular besar.
                       9.         Watak 9 ( Sanga)

  Bolong : berlubang, tembus   Sanga : sembilan


  Nawa : sembilan, menawar   Wadana : muka, wajah
  Dwara : pintu, gerbang   Jawata : dewa-dewa
  Pintu : pintu   Manjing : masuk
  Kori : pintu   Arum : harum, cantik, perempuan
  Bedah : terbelah   Ganda : bau
  Lawang : pintu   Kusuma : bunga, perempuan, terhormat
  Wiwara : liang, pintu   Muka : wajah, depan
  Gapura : gerbang   Rudra : galak, marah
  Rong : berlubang, liang sarang binatang, rongga   Masuk : memasuki
  Song : lubang, liang sarang binatang   Rago : gua, halangan
  Wilasita : liang, liang kumbang   Angrong : masuk ke dalam liang
  Angleng : jelas pada pendengaran, masuk liang.   Guwa : gua
  Trustha : gembira, puas, berlubang tembus   Menga : terbuka
  Trusthi : berlubang tembus   Babahan : lubang, galian jalan pencuri
  Trus : terpenuhi, bocor, langsung tembus   Leng : liang
  Butul : berlubang, tembus   Ambuka : membuka, menyingkap
  Dewa : dewa   Gatra : macam, warna, gambar, tiruan
  Anggangsir : membuat lubang untuk mencuri.   Wangi : harum
  Nanda : bicara, bersuara, musim kesembilan
                     10.       Watak 0 ( Nol )

  Byoma : langit
  Musna : hilang, lenyap
  Nis : hilang, pergi
  Mletik : terpercik, meloncat, melesat
  Langit : langit
  Sirna : hilang, habis
  Ilang : hilang
  Kombul : terangkat, terapung, terkenal
  Awang-awang : angkasa
  Mesat : pergi, menghindar, melesat
  Muluk : melambung, terangkat, naik
  Gegana : angkasa, langit
  Ngles : menghindar, pergi menjauh
  Tumenga : menengadah, melihat ke atas
  Nenga : menengadah, melihat ke atas
  Luhur : tinggi, di atas, agung, mulia
  Suwung : kosong
  Sonya : sepi, pertapaan
  Muksa : moksa, hilang, menghilang
  Doh : jauh
  Tebih : jauh
  Swarga : surga, kahyangan
  Tanpa : tanpa
  Barakan : ternak curian, berkata, sebaya
  Tan : tidak
  Rusak : rusak
  Brastha : rusak, lenyap, lebur, hancur
  Swuh : rusak, lenyap, lebur, hancur, sepi
  Walang : belalang, khawatir
  Kos : angkasa, bersinar
  Pejah : mati
  Akasa : langit, angkasa
  Tawang : langit, angkasa
  Wiyat : langit, angkasa
  Oncat : pergi, naik, menghindar, lari
  Windu : basi, sangat, hitungan delapan tahu
  Widik-widik : langit, angkasa, segan-segan
  Nir : hilang, rusak, habis, tiada
  Wuk : rusak, busuk, tak jadi, urung
  Sat : kering, kering air
  Surud : berkurang, tinggal, meninggal
  Sempal : terbabat, patah.
  Carané Gawe Sengkalan

Yèn arep gawé ukara sengkalan kang perlu digatekake yaiku:

1.     Sepisanan kudu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama (persamaan arti tembung), tegese tetembung
sing darbe tegese padha duwé watak wilangan sing padha. Umpamane: gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan
redi.

2.     Kaping loro, guru sastra (persamaan tembung), tetembungan sing duwé wujud tukisan sing padha, dianggep duwé
wilangan sing padha. Thuladhane: esthi sing tegese gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban
kang duwé watak wolu (8).

3.     Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan sing duwé golongan padha dianggep darbe
watak wilangan sing pdha, contoné: rembulan, srengéngé, bumi, iku duwé watak wilanagan siji (1).

4.     Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku tembung), ya iku tetembungan sing duwé suku tembung utawa
unine padha dianggep duwé watak wilangan sing padha ya iku papat (4)

5.     Kaping lima, ya iku migatekake anané guru sarana (persamaan fungsi), ya iku sarana utawa piranti.Watak wilangan
dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha: lidah (ilat).Sing nggunakaké rasa dianggep duwé watak
wilangan padha ya iku enem.

6.     Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sipat kerja) ya iku barang lan kerjane, watak wilangane dianggep
padha, upama mata lan madeng, dianggep darbe watak wilangan padha ya iku loro (2)

7.     Kaping pitu, guru darwa (persamaan sipat), ya iku sipat salah sawijining barang (benda) dianggep darbe watak lan
wilangan sing padha karo panas, dianggep duwé watak wilangan sing padha ya iku telu (3)

8.     Kaping wolu, ya iku nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim). Tetembungan sing duwé teges makna
(arti) sing padha. Contoné, retu,obah lan horeg, dianggep duwé watak wilangan sing padha ya iku enem (6)

  Carané Maca Sengkalan

Maca sengkalan padha karo maos ukara racaké, nanging angka sing kinandhut ing ukara sengkalan mau
diwaos saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya maca tulisan Arab. Tegese, angka saka ukara sing
keri saka sengkelan mau dadi angka taun sing ngarep dhéwé, kosok baline angka sing kinandhut ing tembung
sepisan, saka sengkalan Buta Cakil kang unine: Tangan Yaksa satataning Janma (penyempurnaan wujud wayang)
Buta Cakil dhek jaman Sultan Agung.Tangan: 2, Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma:1, dadi diwaca
taun 1552 Jawa utawa taun 16700 Masehi.

  Kanggo gladhen, mira titinen sengkalan-sengkalan iki taun pira!

1.      Naga Muluk Titihan Janma


2.      Gapuraning Wruh Wadhaning Gusti
3.      Sima Ilang Kertaning Bumi
4.      Gana Lima Slira Tunggal
5.      Wiku Misik Swara Tunggal

A. CANGKRIMAN PEPINDHAN

1. Abang-abang dudu kidang, pesegi dudu pipisan (merah bukan kijang, pesegi bukan alat penggiling jamu).
Jawaban: batu bata
2. Ana titah duwe gulu tanpa sirah, suwe silit nanging ora tau bebuwang (Ada makhluk punya leher tanpa
kepala, punya anus tetapi tidak pernah buang air besar): Jawab: botol
3. Bapak Demang klambi abang yen disuduk manthuk-manthuk (Bapak Demang berbaju merah kalau
ditusuk mengangguk-angguk): Jawab: Bunga (jantung) pisang
4. Bocah cilik blusak blusuk nang kebon (Anak kecil menyelinap di kebun). Jawab: Jarum
5. Bocah cilik nggendong omah (Anak kecil menggendong rumah): Jawaban: Siput
6. Dicakot bongkote sing kalong pucuke (Digigit pangkalnya yang berkurang ujungnya). Jawab: rokok
7. Dijupuki malah dadi mundhak gedhe (Diambil terus malah jadi semakin besar). Jawab: Orang menggali lubang.
8. Duwe rambut ora duwe endhas (Punya rambut tidak punya kepala) Jawab: Jagung
9. Dikethok malah tambah dhuwur (Dipotong malah bertambah tinggi). Jawab: Celana panjang
10. Emboke diidak idak anake dielus-elus (Ibunya diinjak-injak anaknya dibelai-belai): jawab tangga bambu
11. Emboke wuda anake tapihan (Ibunya telanjang anaknya pakai kain). Jawab: Pohon bambu dan anaknya (rebung)
12. Ing ngisor kedhung ing ndhuwur payung (di bawah danau di atas payung): Jawab: Orang menanak nasi
pakai dandang. Ini ceritera jaman dandang belum digeser rice cooker. Anak sekarang mungkin sulit
membayangkan.

13. Kayu mati ginubed ula mati (Kayu mati dililit ular mati). Jawab: Gangsingan, gasing, yang dililit tali dulu kemudian
dilempar.
14. Kebo bule dicancang merang (Kerbau putih diikat merang). Merang = Batang padi. Jawab: Buntil
(Makanan daerah Jawa. Terbungkus daun talas, didalamnya berisi parutan kelapa, ikan teri dan lain-lain.
Paling luar supaya tidak lepas, diikat merang). Mengapa perumpamaannya mengambil binatang kerbau?
Mungkin karena buntil itu gemuk seperti kerbau
15. Ora mudhun-mudhun yen ora nggawa mrica sak kanthong (Tidak turun kalau tidak membawa mrica
sekantung). Jawab: Buah papaya (Biji papaya diibaratkan mrica sekantung)
16. Rasane padha karo jenenge (Rasanya sama dengan namanya). Jawab: Sepet (sabut kelapa).
17. Sawah rong kedhok galengane mung sitok (Sawah dua petak galengannya hanya satu). Jawab: daun
pisang (tulang daunnya adalah galengan)
18. Tibane ngisor digoleki ndhuwur (Jatuhnya ke bawah dicari ke atas): Jawab: genteng bocor. Bisa juga
dijawab dengan orang kentut
19. Wit Adhikih woh adhakah; Wit adhakah woh adhikih (Pohonnya kecil buahnya besar; Pohonnya besar
buahnya kecil). Jawab: Buah semangka dan buah beringin
20. Wujude kaya kebo, ulese kaya kebo, lakune kaya kebo, nanging dudu kebo (Bentuknya seperti kerbau,
warnanya seperti kerbau, jalannya seperti kerbau tetapi bukan kerbau). Jawab: Gudel (anak kerbau).
21. Yen mlaku sikile lore, yen mandheg sikile sepuluh (bila berjalan kakinya dua bila berhenti kakinya
sepuluh). Jawab: Orang jualan sate atau lainnya yang dipikul dengan wadah jualan muka dan belakang
kakinya masing-masing empat. Bisa dimodifikasi menjadi “yen mandheg sikile patbelas” (empatbelas).
Kalau penjualnya bawa dingklik kaki empat. Kalau kaki tiga ya tigabelas.

B. CANGKRIMAN WANCAHAN

Mohon diperhatikan bahwa akronim Jawa selalu menggunakan satu atau dua suku kata terakhir. Hal ini
sekaligus “clue” petunjuk cangkriman wancahan Jawa. Untuk menjawabnya, kita berpegang hanya dengan suku
kata terakhir saja. Apa yang disingkat adalah keadaan sehari-hari yang akrab dengan lingkungan kita (pada masa
itu, tentunya)

1. Burnas kopen: Bubur panas kokopen (Dikokop: makan dengan mulut langsung menempel di bibir
mangkuk)
2. Buta buri: Tebu ditata mlebu lori (Tebu ditata masuk lori)
3. Gerbong tulis: Pager kobong watune mendhelis (Pagar terbakar batunya timbul)
4. Gowang pelot: Jagone ana lawang cempene mencolot (Ayan jagonya ada di pintu, anak kambingnya
melompat
5. Itik pertis ibu perbeng ijah perlong: Tai pitik memper petis, tai kebo memper ambeng, tai gajah memper
golong. (Tai ayam seperti petis, tai kerbau seperti ambeng dan tai gajah seperti golong). Ambeng: nampan
besar; Golong: bongkahan besar. Cangkriman yang ini memang agak jorok.
6. Kablak ketan: (membacanya “koblok ketan). Nangka tiba ning suketan (Nangka jatuh di rerumputan)
7. Kicak ketan: Kaki macak iket-iketan (kakek-kakek berhias pakai destar)
8. Langdikum ditasbir: Lulang dikum dientas njebibir (Kulit direndam, setelah basah, diangkat akan
mengembang)
9. Ling cik tu tu ling ling yu: maling mancik watu, watu nggoling maling mlayu (Maling naik batu, batu terguling
maling lari)
10. Manuk biru: Pamane punuk bibine kuru (Pamannya gemuk bibinya kurus)
11. Nituk lersure: Nini ngantuk diseler susure (nenek-nenek ngantuk dicuri susurnya). Susur: Gumpalan
tembakau yang dulu banyak diisap wanita, kebanyakan sudah setengah umur.
12. Pak boletus: Tapak kebo ana lelene satus (Telapak kerbau ada lelenya seratus)
13. Pak bomba pak lawa pak piut: Tapak kebo amba, tapak ula dawa, tapak sapi ciut (Jejak kerbau lebar,
jejak ular panjang dan jejak sapi sempit)
14. Pindhang kileng: sapi ning kandhang kaki mentheleng: sapi di kandhang kakek mendelik matanya
15. Pindhang kutut: sapi mblandhang lukune katut (Sapi ngabur walukunya terbawa)
16. Pothel kidi: Tompo cemanthel kaki wedi (Kukusan tergantung kaki takut). Catatan: Yang dimaksud
dengan "kaki" adalah kakek (kaki-kaki: orang tua)
17. Rangsinyu muksitu: Jurang isi banyu gumuk isi watu (Jurang berisi air bukit berisi batu)
18. Segara beldhes: Segane pera sambele pedhes (Nasinya kering sambalnya pedas)
19. Suru bregitu: Asu turu dibregi watu (Anjing tidur ditimpa batu). NB. Adegan ini jangan ditiru
20. Surles penen: Susur teles pepenen (Susur basah jemurlah). Susur: gumpalan tembakau yang diisap
wanita. Termasuk bisa diisap ulang. Kalau sudah basah, dijemur, nanti kering diisap ulang
21. Tuwan sinyo: Untu kedawan gusi menyonyo (Gigi terlalu panjang gusi menonjol)
22. Tuwok rawan: Untune krowok larane ora karuwan (Giginya berlubang sakitnya tidak karuan)
23. Wit tho yung: Yen dijiwit athi biyung (Bila dicubit aduh emak)
24. Wiwawite lesbadhonge: Uwi dawa wite tales amba godhonge (Uwi panjang pohonnya, talas lebar
daunnya). Uwi: sejenis tanaman ubi yang menjalar.
25. Wiwawite lesbadhonge jatos lempuk: Sama di atas ditambah jati atos (keras) dan pelem (Imangga)
empuk
26. Wiwawite lesbadhonge karwapake: Sama di atas ditambah Cikar dawa tipake (Gerobak panjang
jejaknya)
27. Yu mahe rong, lut mahe ndhut: Yuyu omahe ngerong, welut omahe lendhut (Ketam rumahnya di lubang,
belut rumahnya di lumpur)

C. CANGKRIMAN TEMBANG
Umumnya adalah tembang Pucung. Beberapa tembang yang sempat saya kumpulkan adalah:

1. Tembang Asmaradhana: Wonten ta dhapur sawiji; Tanpa sirah tanpa tenggak; Mung gatraning weteng
bae; Miwah suku kalihira; Nging tanpa dlamakan; Kanthaning bokong kadulu; Rumaket ing para priya
(Adalah suatu wujud; Tanpa kepala tanpa leher; Hanya berbentuk perut saja; Dan kaki keduanya; Tetapi
tanpa telapak kaki; Bentuknya bokong dapat dilihat; Akrab pada para pria). Jawabnya: Celana. Catatan:
Pada masa itu belum banyak wanita yang memakai celana luar. Sehingga keterangan terakhirnya “
Rumaket ing para priya”

2. Tembang Kinanthi: Wonten putri luwih ayu; Tan ana ingkang tumandhing; Sariranira sang retna; Owah-
owah saben ari; Yen rina kucem kang cahya; mung ratri mancur nelahi (Ada putri amat cantik; tidak ada
yang menandingi; badan sang dewi; Berubah setiap hari; Kalau siang suram cahayanya; Hanya pada
malam hari bersinar cahayanya). Jawaban: Rembulan

3. Tembang Pangkur: (Yang ini cangkriman blenderan berbentuk tembang) Badhenen cangkriman ingwang;
Tulung-tulung ana gedhang awoh gori; Ana pitik ndhase telu; Gandhenana endhase; Kyai Dhalang yen
mati sapa sing mikul; Ana buta nunggang grobag; Selawe sunguting gangsir. Jawaban: a. Gedhang awoh
gori maksudnya gedhang awoh ditegori, pisang berbuah ditebangi; b. Pitik ndhase telu maksudnya pitik
ndhase dibuntel wulu, ayam kepalanya dibungkus bulu; c. Ki Dhalang maksudnya kadhal dan walang, atau
belalang. Jadi kalau mati ya tidak ada yang memikul; d. Ana buta nunggang grobag, maksudnya tebu
ditata, tebu setelah ditata dimasukkan gerobak, kalau sekarang masuk truk; Selawe sunguting gangsir,
maksudnya selawe adalah sak lawe, sebesar lawe atau benang tenun.

4. Tembang Pucung: Bapak pucung cangkemu marep mandhuwur; Sabane ing sendhang; pencokane
lambung kering; Prapteng wisma si pucung mutah kuwaya (Bapak pucung mulutmu menghadap ke atas;
Perginya ke mata air; Hinggapnya di pinggang kiri; Sampai rumah si pucung memuntahkan air). Jawab:
Klenthing tempat air

5. Tembang Pucung: Bapak pucung dudu watu dudu gunung; Sangkamu ing sabrang; Ngon ingone sang
Bupati; Yen lumampah si pucung lembehan grana (Bapak pucung bukan batu bukan gunung; Asalmu dari
tanah seberang; Piaraan sang Bupati; Kalau berjalan si pucung berlenggang hidung). Jawab: gajah

6. Tembang Pucung: Bapak pucung renten-renteng kaya kalung; Dawa kaya ula; Pencokanmu wesi miring;
Sing disaba si pucung mung turut kutha (Bapak pucung berangkai seperti kalung; Panjang laksana ular;
Tempat bertenggermu besi miring; Yang didatangi si pucung dari kota ke kota). Jawab: kereta api

7. Tembang Pucung: Namung tutuk; Lan netra kalih kadulu; Yen pinet kang karya; Sinuduk netrane kalih;
Yeku saratira bangkit ngemah-ngemah (Hanya mulut; Dan mata dua terlihat; Bila diminta kinerjanya;
ditusukkan matanya yang dua; Itulah syarat dia mengunyah). Jawabannya: Gunting

D. CANGKRIMAN BLENDERAN

1. Biru bisane dadi wungu dikapakake? (Biru supaya bisa menjadi ungu diapakan). Jawab: Digebuk
(Campuran cangkriman wancahan dan blenderan. Biru: Babi turu/tidur dan wungu: dalam bahasa Jawa
berarti warna ungu atau bangun dari tidur)
2. Enak endi daging kucing karo daging pitik? (Enak mana daging kucing dan daging ayam? Jawab: Kalau
menjawab enak daging ayam berarti pernah makan daging kucing. Modifikasi cangkriman ini banyak.
Misal daging sapi, daging tikus dan lain lain).

3. Gajah ngidak endhog ora pecah (Gajah menginjak telur tidak pecah). Jawab: Yang tidak pecah gajahnya.

4. Gajah numpak becak ketok apane? (Gajah naik becak kelihatan apanya?) Jawab Ketok ndobose
(kelihatan membualnya)

5. Suru supaya bisa mlayu dikapakake? (Suru: daun pisang yang dilipat dua kemudian dijadikan semacam
sendok untuk makan nasi atau bubur. Suru disini adalah akronim dari asu turu atau anjing tidur. Mlayu
adalah lari. Jadi merupakan campuran cangkriman wancahan dan blenderan. Jawab: Digebuk

6. Wong dodol tempe ditaleni (Orang jual tempe diikat). Jawab: Yang diikat bukan orangnya tetapi
tempenya (Orang jual tempe di pasar tradisional. Tempe dibungkus daun jati atau daun pisang kemudian
diikat pakai tali bambu atau lainnya)

7. Wong dodol klapa dikepruki (Orang jual kelapa dipukuli kepalanya). Jawab: Yang dikepruk bukan
orangnya tetapi kelapanya (Orang jual kelapa di pasar tradisional).

8. Wong mati ditunggoni wong mesam-mesem (Orang mati ditungguin orang tersenyum-senyum). Jawab:
Yang senyum bukan yang meninggal tetapi yang menunggui)

E. LAIN-LAIN (CANGKRIMAN YANG MEMANG HARUS DITEBAK)

1. Ana kewan mapane ing alas. Saben wong mesthi wedi. Bareng digendhong dening manungsa, kewan iku
ora medeni maneh, lan ora nyakot manungsa. Apa arane kewan iku? (Ada binatang bertempat tinggal di
hutan. Setiap orang pasti takut. Kalau digendong manusia, binatang itu menjadi tidak menakutkan lagi dan
tidak menggigit manusia. Binatang apa itu?). Jawabnya: Celeng; yang digendong manusia: celengan.

2. Ana piranti sabane ing pawon. Bareng ketiban cecak bisa mabur. Apa iku? (kalo). Ini cangkriman
menggunakan huruf Jawa. Peralatan dapur tersebut adalah “kalo” yang biasa dipakai untuk mencuci
sayuran yang sudah dipotong-potong. Kalo terdiri dari huruf “ka” dan “la” yang diberi “taling tarung”
sehingga berbunyi “lo” Kalo kalau kejatuhan “ceceg”, artinya ditambah “ceceg” yaitu tanda baca yang
mengubah “lo” menjadi “long” maka dari kalo akan menjadi kalong. Ya pasti bisa terbang.

3. Bosok malah enak (Busuk malah enak). Jawab: tape; bisa dijawab juga dengan “Tempe”

4. Dideleng gampang, dicekel angel (dilihat mudah, dipegang susah). Jawab: Matahari.

5. Dipedhanga, dimriyema, dibedhila ora mati nanging yen dicegati mati (Biarpun dipedang, dimeriam, ditembak tidak
mati. Tetapi jika dihalangi mati). Jawab: Air. Air kalau dibendung akan berhenti.

6. Ing sadhuwuring lawang ana cecak. Yen cecak iku lunga, lawang iku dadi kewan kang bisa mabur. Apa
arane kewan iku? Ini juga cangkriman menggunakan huruf Jawa. Lawang, terdiri dari huruf la dan wa,
kemudian diberi ceceg di atas huruf wa sehingga berbunyi “wang”. Jadi kalau “lawang” cecegnya di ambil
maka bunyinya menjadi “lawa”. Lawa adalah kelelawar, jadi bisa terbang. Cangkriman ke dua ini
kebalikan yang pertama. Kalau yang pertama kejatuhan ceceg maka yang ke dua cecegnya lari

7. Lawa telu kalong loro ana pira? (Kelelawar tiga kalong dua jumlahnya berapa? Jawab: Kalau dijawab
“satu” pasti salah. Yang benar jawabnya “lima”. Keterangan: Kalong dalam bahasa Jawa berarti
“berkurang. Jadi kalau kita tidak jeli maka akan spontan menjawab “satu”. Kemudian ditertawakan semua
orang. Cangkriman memang kadang-kadang jawabannya terlalu sepele.

Paribasan Jawa
Saka Wikipédia Jawa, bauwarna mardika basa Jawa

Loncat ke navigasiLoncat ke pencarian


Iki wujud pratélan paribasa lan saloka basa Jawa (durung pepak) kang ditata urut abjad. Paribasan iku
tetembungan utawa ukara saèmper saloka nanging tegesé wantah, dudu pepindhan. Ana ing pratélan iki paribasan
lan saloka digabung dadi siji amrih luwih prasaja.

A
Paribasa Teges
Adhang-adhang tetesé embun Njagakaké barang mung trima saolèh-olèhé
Adigang, adigung, adiguna Aja ngandhelaké kaluwihané dhéwé waé
Agama ageming aji Agama dadi panuntun tingkah laku lan bisa ngatonaké jatining dhiri
Aja dumèh Aja ngagungaké kalungguhan, kasudibyan, utawa kalungguhané
Aja golèk wah, mengko dadi owah Aja mburu marang pandelenganing liyan utawa tumandang kang mung
golèk pangaleman
Aji godhong garing Wis ora ana ajiné babar pisan
Ajining dhiri dumunung ana ing lathi, ajining raga ana ing busana Aji pamulyaning (kakurmataning) wong ana ing
tutur pangucapé
Alon-alon waton kelakon Aja kesusu, nanging ajeg garap apa kang dadi tanggung jawabé
Ambeg parama arta Ndhisikaké tugas kawajiban kang utama
Ana catur mungkur Ora gelem ngrungokaké rerasan kang ora becik
Ana dhaulaté ora ana begjané Wis arep nemu kabegjan, nanging ora sida
Anak polah bapak kepradah Kalakoné anak iku apa waé kang nanggung wong tuwané
Angon mangsa Golèk wektu kang prayoga kanggo tumindak
Angon ulat ngumbar tangan Nyawang kaanan jalaran arep nyolong utawa tindak culika
Asu belang kalung wang Wong asor nanging sugih
Asu gedhé menang kerahé Wong gedhé lan nduwé panguwasa menang kuwasané
Asu marani gepuk Marani bebaya
Asu rebutan balung Rebutan barang kang sepélé
Ati bengkong olèh oncong Wong kang nduwé niyat ala olèh dalan
B
Paribasa Teges
Baladéwa ilang gapitéĪ Wong kang ilang kaluhurané
Banyu pinerang Pasulayané sadulur mesthi énggal pulihé
Bathang lelaku Lelungan ngliwati panggonan kang mbebayani
Bathok bolu isi madu Wong asor nanging sugih kapinteran
Becik katitik, ala katara Tumandang apa waé mengko bakal bisa mangertèni endi kang becik endi
kang ala
Belo mèlu saton Wong bisané mung mèlu-mèlu, ora ngerti kang dikarepaké
Bubuk olèh lèng Wong kang duwé niyat ala olèh dalan
Busuk katekuk, pinter kablinger Wong bodho lan wong pinter padha-padha nemu cilaka
C
Paribasa Teges
Canthing jali Wong kang wis ora bisa diisi manèh pikirané kanggo ngèlmu
Cathok gawèl Ora diajak rembugan, nanging mèlu-mèlu ngrembug
Car-cor kaya kurang janganan Ngomong ceplas-ceplos ora dipikir dhisik
Cecak nguntal cagak Duwé kekarepan kang mokal bisa klakon
Cecak nguntal empyak Gegayuhan kang ora timbang karo kakuwatané
Aja cedhak kebo gupak Pawongan kudu bisa wicaksana anggoné kakancan
Cilik lombok ijo Wong cilik lakone kaya wong gedhé
Cincing-cincing meksa klebus Karepé ngirid nanging malah entèk akèh
Criwis cawis Tansah mbantah préntah nanging sumadhiya nindhakaké
D
Paribasa Teges
Dahwèn ati opèn Nacad nanging arep dimelik dhéwé
Datan sisip salugut kolang-kaling pinara sasra Ora ana bédané babar pisan
Dhemit ora ndulit, sétan ora doyan Tansah ginanjar slamet, ora ana kang ngribedi
Désa mawa cara nagara mawa tata Saben panggonan duwé cara dhéwé-dhéwé
Diwehi ati ngrogoh rempela Nyuwun wis diparingi sithik, nyuwun kang akèh
Dom sumuruping banyu Laku samar utawa meneng-menengan
Dudu sanak dudu kadang, yèn mati mèlu kelangan Sanajan wong liya yèn ana ora kapénaké
mèlu ngrasakaké
Didhadunga medhot, dipalangana mlumpat Padha kethikan, kang siji api-api ora ngerti
Durung pecus keselak besus Durung sembada wis kapéngin kang ora-ora
E
Paribasa Teges
Éman éman ora kaduman Karepé ngéman nanging malah ora kaduman dhéwé
Emban cindhé emban siladan Siji lan sijiné ora padha pangrengkuhé (ora adil)
Embat-embat celarat Nyambut gawé klawan ngati-ati banget
Emprit abuntut bedhug Prakara kang sepélé dadi gedhé
Endhas gundhul dikepeti Wis kapénak ditambahi luwih kapénak manèh
Enggon welut didoli udhet Panggoné wong pinter dipamèri kapinteran kang ora sapiraa
Entèk jaraké Wis entèk kasugihané
Ésuk dhelé soré témpé Méncla-ménclé
G
Paribasa Teges
Gagak nganggo laring merak Wong cilik tumindak kaya wong gedhé
Gajah alingan suket teki Lair lan batin ora padha, mesthi bakal katara
Gajah elar Sarwa gedhé lan dhuwur kakarepané
Garang garing Wong sumugih nanging sabeneré kakurangan
Gupak puluté ora mangan nangkané Mèlu rekasa nanging ora mèlu kepénak
Gegedhèn empyak kurang cagak Kagedhèn kakarepan nanging ora kuwawa nandangi
Golek uceng kèlangan dheleg Kapingin olèh kang luwih aji malah kélangan apa kang wis diduwèni
H
Paribasa Teges
Harda walépa Tumindak kang ora patut, ditakoni malah ganti takon
Hasta kukila warsa Pralambang saka wong urip nalika wis tuwa umuré
Hèr gung raja manah anung Wong sugih, pangkaté dhuwur, lembah manah, lan ngurmati sapadha-
padha
Hèru cakra Sang raja kang dipercaya ngeculaké rakyaté saka kasangsaran
Holopis kuntul baris Nindakake pagawéyan bebarengan
Hyang kalingga surya Panuntun gedhé kang bisa ngayomi lan misuwur ing bebrayan
Hyang Sukma Adiluwih Kabèh kang ana ing donya iki wis dadi karsané Gusti
I
Paribasa Teges
Idu didilat manèh Narik manèh ukara-ukara kang wis diujaraké
Idu geni Apa kang diujaraké mesthi kedadèn
Ilang jaraké kari jailé Sipat wicaksanané ilang, kari sipat alané
Ilang leginé kari ampasé Wong kang wis ora bisa mènèhi paédah, dilalèkaké jasané
Ilang-ilangan endhog siji Wong tuwa kang wis ora gelem ndhaku anak amarga duraka
Ilu-ilu kapiluyu Wong kang senengé mung mèlu-mèlu
Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri andayani Pamimpin nalika ana ing ngarep kudu
bisa dadi patuladan, nalika ana ing tengah bisa nggatokaké rakyaté, lan nalika ing buri bisa mènèhi
panyengkuyung
Ing sandhi praléna Wong kang tumindak wewadi lan grusa-grusu saéngga gawé cilaka wong
liya
Iwak lumebu wuwu Wong kang gampang kapusan amarga bodho
J
Paribasa Teges
Jail mringkil Wong kang tumindak ala ora patut didadèkaké kanca
Jajah désa milang kori Wong kang seneng lalungan lan nyawangi akèh papan panggonan
Jalma angkara mati murka Kangèlan amarga nesuné dhéwé
Jalma limpad saprapat tamat Wong kang duwé daya linuwih bisa weruh sadurungé winarah
Jamur ing mangsa katiga Kaanan kang arang kadadèn
Jaran karubuhan empyak Kapok banget
Jarit lawas ing sampiran Duwé kalantipan nanging ora digunakaké
Jer basuki mawa béya Samubarang gegayuhan mbutuhaké wragat
Jati katlusuban luyung Wong-wong apik kang kalebon wong-wong ala kang banjur ngrusak
Jiniwit katut Yèn sadulur sedhih mèlu ngrasa sedhih
Jujul wuwul Prakara kang tambah angèl
Jurang growah ora mili Wong kang mesthi mblénjani janji

K
Paribasa Teges
Kacang mangsa ninggal lanjaran Sipaté anak ora bakal béda adoh karo sipaté wong tuwané
Kadang konang Ngakoni sadulur mung karo kang sugih-sugih
Kalah cacak menang cacak Samubarang pagawéan luwih becik dicoba dhisik bisa lan orané
Kandhang langit kemul méga Wong kang ora duwé omah
Katon koyo cempaka sawakul Tansah disenengi wong akèh
Kaya banyu karo lenga Wong kang ora bisa rukun
Kakèhan gludhug kurang udan Akèh omongé ora ana nyatané
Kabanjiran sagara madu Nemu kabegjan kang gedhé banget
Kebat kliwat gancang pincang Tumindak sarwa kasusu asilé mesthi ora kabeneran
Kebo bulé mati sétra Wong pinter nanging ora ana kang merlokaké
Kebo ilang tombok kandhang Wis kilangan, ngetokaké wragat manèh kanggo nggolèki, malah ora
katemu pisan
Kebo kabotan sungu Rekasa marga kakèhan anak
Kebo lumumpat ing palang Ngadili prakara ora nganggo waton
Kebo mulih menyang kandhangé Wong lunga adoh bali menyang omah manèh
Kebo nusu gudel Wong tuwa jaluk wuruk wong enom
Kegedhen empyak kurang cagak Kagedhèn kakarepan nanging kurang sembada
Kajugrugan gunung menyan Oleh kabegjan kang gedhé banget
Kakudhung welulang macan Ngapusi nganggo jeneng wong kang diwedèni
Kalacak kapathak Ora bisa mungkir, jalaran wis kabuktèn
Kena iwaké aja nganti butheg banyuné Kang dikarepaké kalakon nanging aja nganti gawé rusak
Kencana katon wingka Sanajan apik nanging ora disenengi
Kendel ngringkel Ngaku kendel tur pinter jebu1 jirih tur bodho
Kenès ora ethes Wong sugih umuk nanging bodho
Keplok ora tombok Wong senengé maido, ora gelem mélu cawé-cawé
Kéré munggah balé Batur dipek bojo karo bendaran
Kéré nemoni malem Wong kang bedhigasan
Kerot ora duwé untu Duwé kakarepan nanging ora duwé wragat
Karubuhan gunung Wong nemoni kasusahan kang gedhé banget
Kasandhung ing rata, kabentus ing tawang Olèh cilaka kang ora dinyana-nyana
Katula-tula katali Wong kang tansah nandhang sengsara
Kethèk saranggon Kumpulan wong kang tindak ala
Kléyang kabur kanginanLunga ora karuwan jujugé
Klenthing wadhah masin Angèl ninggal pakulinan tumindak ala
Kongsi jambul wanèn Nganti tumekan tuwa banget
Krokot ing galeng Wong kang mlarat banget
Kriwikan dadi grojogan Prakara kang mauné cilik dadi gedhé
Kumenthus ora pecus Seneng umuk nanging ora sembada
Kurung munggah lumbung Wong cilik didadèkaké wong gedhé
Kuthuk nggèndhong kemiri Nganggo kang sarwa apik, liwat dalan kang mbebayani
Kutuk rnarani sunduk Njarag marani bebaya
Kuncung nganti tuméka gelung Suwé banget anggoné entèni
L
Paribasa Teges
Lali karo baruté
Ladhak kacocog eri
Lahang karoban manis Bagus/ayu rupané tur luhur bebudèné
Lambé satumang kari samerang Dituturi bola-bali meksa ora digugu
Lanang kemangi Wong lanang kang jirih
Legan golèk momongan
Lumpuh ngideri jagad Duwé kakarepan kang mokal katurutan
M
Paribasa Teges
Maju tatu mundur ajur Prakara kang sarwa pakéwuh
Matang tuna numbak luput Tansah luput kabèh panggayuhané
Manuk emprit abuntut bedhug Wong kang senéng gawé prakara alit digedhé-gedhékaké
Meneng widara uleran Katon anteng nanging sajatiné ala atiné
Menthung koja kena sembaginé Rumangsané ngapusi, nanging sajatiné malah kena apus
Merangi tatal Mbalèni pakaryan kang wus rampung
Melok nanging aja nyolok Wong urip aja nganti seneng pamèr
Mikul dhuwur, mendhem jero Bisa njunjung drajaté wong tuwa
Mrojol selaning garu Linuwih (pinunjul ing kawruh) lan langka kang madhani
Mulat sarira angrasa wani, rumangsa mèlu andarbèni, wajib mèlu angrukebi Wani mawas dhiri, rumangsa
mèlu nduwé lan njaga apa kang ana
N
Paribasa Teges
Nabok nyilih tangan Tumindak ala kanthi kongkon wong liya
Nawu lintang Tumindak kang angèl dilakoni (tangèh lamun).
Nagara mawa tata, désa mawa cara Sesami manungsa ingkang gesang wonten ing pundi kémawon saged
ngurmati dhumateng martabat tiyang sanèsipun
Ngagar metu kawul Ngojok-ojoki supaya dadi pasulayan
Ngemut legining gula Bareng karasa kapénak, lali asalé
Nglungguhi klasa gumelar Wong asor bisa ngalahaké wong luhur (gedhé) nganti gawé kagèt wong
akèh
Nguyahi banyu segara Nglakokaké barang kang ora ana gunané
Ngrusak pager ayu Ngrebut bojoné wong
Ngundhuh wohing pakarti Wong bakal nampa wales apa kang ditindakaké
Nguthik-uthik macan dhédhé Njarag wong kang wis lilih nepsuné
Nucuk ngiberaké Wis disuguh, mulihé nyangking suguhan (brekat)
Nututi layangan pedhot Ngupaya barang sepélé kang wis ilang
Nyangoni kawula minggat Ndandani barang kang pijer rusak
Nyunggi lumpang kenthèng Luwih becik rekasa dhisik, ing tembé mburiné bakal kapénak
O
Paribasa Teges
Obor blarak Pagawéan kang mung grengseng sadhéla waé
Opor bèbèk mentas awaké dhéwé Rampung saka rekadayané dhéwé
Ora gonja ora unus Wong kang ala rupané, atiné uga ala
Ora mambu enthong irus Dudu sanak dudu kadang
Ora ana banyu mili mendhuwur Wataké anak adaté niru wong tuwané
Ora ana kukus tanpa geni Ora ana tundhon tanpa ana larahé
Ora tembung ora tawung Njupuk barangé liyan tanpa kandha dhisik
Ora uwur ora sembur Ora gelem cawé-cawé babar pisan
Othak athik gathuk Nggothak-nggathukaké kaanan kang dumadi saéngga cocog, kamangka
durung karuwan ana gayutané
Othak athik didudut angèl Rembugé sajak kapénak bareng ditandangi jebulé angèl
P
Paribasa Teges
Pakulinan iku kodrat kang kapindho Yèn nglakokaké barang tartamtu ora usah dipikir manèh
Palang mangan tuwuhan Wong kang diprecaya malah ngrusak
Pitik trondhol diumbar ing padaringan Wong ala dipasrahi tunggu barang aji
Pupur sadurungé benjut Ngati-ati mumpung durung cilaka
R
Paribasa Teges
Rawé-rawé rantas malang-malang putung Apa-apa kang ngalangi ing patujon kudu dibabad entèk
Rebut balung tanpa isi Regejegan prakara kang sepélé
Rindhik asu digitik Dikongkon nglakoni gawéan kang cocog karo karepé
S
Paribasa Teges
Sabaya pati sabaya mukti Rukun nganti tekaning pati
Sadumuk bathuk sanyari bumi Ajining dhiri lan panggonan bakal dibéla mati-matian
Sandhing kebo gupak
Sapa gawé nganggo Samubarang bakal mènèhi pituwas marang kang nglakoni
Sapa sira sapa ingsun Aja waton ngguroni utawa mréntah wong liya
Sapa kang salah bakal sèlèh Sapa kang salah bakal konangan
Sadhakep awé-awé Marèni tumindak ala nanging isih kapingin tumindak manèh
Sembur sembur adus siram siram bayem Bisa kaleksanan jalaran pandungané wong akèh
Sepi ing pamrih ramé ing gawé Seneng tumindak becik marang wong liya tanpa ngarep-arep piwales
Sing bisa rumangsa aja rumangsa bisa
Sugih tanpa bandha, digdaya tanpa aji, nglurug tanpa bala, menang tanpa ngasoraké Manungsa kang sugih ing
budi
Sumur golèk timba
T
Paribasa Teges
Téga larané ora téga patiné Téga nglarani, nanging ora téga yèn nganti blai (mati)
Tembang rawat-rawat ujaré bakul sinamberawa Kabar kang durung mesthi bener lan luputé
Timun jinara Prakara gampang banget
Timun mungsuh durèn Wong cilik mungsuh panguwasa
Timun wungkuk jaga imbuh Kanggo jagan yèn ana kurangé
Tinggal glanggang colong playu Kaplayu saka tanggung jawab
Tumbak cucukan Wong kang seneng wadulan
Tumbu olèh tutup Wong kakancan kang cocog banget
Tuna sathak bathi sanak Tuna bandha nanging bathi olèh sadulur
Tunggak jarak mrajak tunggak jati mati Turunané wong cilik dadi wong gedhé, turunané wong gedhé dadi wong
cilik
Tulung menthung Ditulungi malah ngrusuhi.
U
Paribasa Teges
Ubaya saksi Wong kang janji sumedya mènèhi kakucah marang saksi
Ubut saksi Wong prekaran tanpa nampik saksi
Udan gemblong omahé wong, udan gaplèk omahé dhéwé Saapik-apiké omahé wong liya isih luwih becik
yèn manggon ing omahé dhéwé
Ulah semu Nandukaké pratingkah kang sinamon ing pasemon praèn
Ujaring wong pepasaran Kabar kang ora genah asal usulé karo parané
Ula marani gebug Nemaha marang kacilakan
Ulangan cumbon
Ulat madhep ati arép
Ula-ula dawa
Undhaking pawarta sudaning kiriman
Undhaking pawarta sudaning titipan
Undha usuk
Ungak-ungak pager arang Ngisin-ngisinaké pokal gawéné
Unjal angempan
Upaya prabéda
Upaya saksi
Urik klelet candhu tiké
Urun rembug
Urun wudhu
Usung-usung lumbung
Utangé nurut wulu Wong kang utangé akèh banget
Utang lara nyaur lara utang pati nyaur pati Wong kang arep mbales sakemengé
Utang nyaur nyilih ambalèkaké Wong iku kudu netepi kawajibané
Uwot gedebog Wong kang ngundani kasaguhané awaké dhéwé
Uyah kacemplung segara Mènèhi wong kang wis sugih
W
Paribasa Teges
Wastra bedhah kayu pokah Tiyang nandhang tatu, babak kulité, putung balungé (wong ketula-tula
uripé)
Watra lungsèt ing sampiran Tiyang pintèr ora diguroni, Tiyang sanès ingkang ala dipanuti nganti tuwa
Wedi rai wani silit Waniné mung saka mburi, wedi yèn adhep-adhepan
Wédhus diumbar ing pakacangan Tiyang mlarat dipércaya njaga barang pakarèmané
Wèlas tanpa alis Badhé tetulung (mélasi) wong liya nanging malah dadi bilainé
Wéruh ing grubyug, ora wéruh ing rémbug Melu-mèlu tumindak nanging ora ngérti kang dikarepaké
Wis kebak sundukané Wong kang akèh banget kaluputané
Witing tresna jalaran saka kulina Bisa dadi tresna amarga kulina
Wiwit kuncung nganti gelung Wiwit cilik nganti gedhé
Wong mati ninggal jéneng
Wong wadon cowek gopél Drajating wong wadon kang ora pangaji
Y
Paribasa Teges
Yitna yuwana léna kena Wong kang ngati-ati bakal nemu slamet, kang sembrana bakal nemoni
cilaka
Yiyidan mungging rampadan Biyèné wong durjana saiki dadi wong kang alim
Yoga anyangga yogi Murid nirokaké piwulangé guru
Yuyu rumpung mbarong rongé Omahé magrong nanging sajatiné mlarat

Adhang-adhang tetesing ebun : Ngarep-arep pawewehing liyan.

Andaka ketaman wisaya : Wong prekaran, bareng rumangsa arep kalah, banjur minggat.

Anak-anakan timun : Ngopeni bocah (lumrahe bocah wadon) bareng wis banjur dipek bojo .

Aji-aji waringin sungsang : Jinising aji-aji sing njalari awak bisa digdaya.

Bacin-bacin iwak ala-ala sanak : Sanajan ala, jalaran isih sedulur, mesthi ora tega yen nganti nandhang sangsara.

Bali menyang kinjeng dome : Wong cilik dadi wong ngaluhur , nanging banur dadi wong cilik maneh.

Bathang gajah : Tilas wong gedhe.

Banyu gege : Banyu diwenehi kembang lan dimantrani kanggo ngedusi bayi.

Banyu pinerang : Pasulayan ing antarane sedulur, mesthi banjur pulih maneh.

Banyu tangi : Banyu anget (banyu tawa kacampuran wedang) kanggo ngedusi bocah.

Banyu tuli : Banyu kang kanggo syarat nambani wong lara.

Banyu windu : Banyu kang diwayokake.

Bebasan godhong mlumah dikurepake, godhong mureb dilumahake : Anggone nggoleki tliti banget.

Bocah aras kembang : Gampang disihi bendara.

Bubuk oleh leng : Wong duwe sedya ala, banjur oleh dalan sing prayoga.

Byung-byungan kaya tawon kambu : Ora ngerti marang lungguhe rembug, anut grubyug ora ngerti ing rembug.

Bramara mangrurah kusuma : Kombang ngrusak kembang.

Brakithi angkara madu: Wong tumeka tiwas jalaran saka pekaremane . Brakithi = semut.

Cablek-cablek lemut : Nindakake pegaweyan sing remeh.

Caruk banyu : Gedhe cilik, ala becik dianggep padha bae, racak.

Cebol ngayuh lintang : Wong cilik (sekeng) nduweni panggayuh sing gedhe, mokal kelakone.

Cedhak kebo gupak : Sesrawungan karo wong ala, mesthi katute.

Dadia godhong moh nyuwek dadia banyu moh nyawuk : Wong sing ora gelem sesrawungan maneh.

Debog bosok galih asem : Ucape wong yen kepethuk (weruh) mayit digotong. Miturut gugon tuhon ngucap
mangkono mau supaya slamet.

Dibalang kembang mbalang tai : Diapiki males ala.

Dicutat kaya cacing : Ditundhung kanthi cara kang siya-siya.

Diedu padha banyune : Diedu tunggal guru lan ngelmu.

Dikayu alakake : Dianggep wong ala , dicecamah.

Dikena iwake, aja nganti buthek banyune : Bisaa kaleksanan sing disedya, aja nganti gawe gendra.

Ditemu kuwuk : Diwales (diprawasa) dening mungsuhe ing papan kang prayoga kanggo males.

Dolanan ula mandi : Nindakake pakaryan sing mbebayani banget.

Dom sumuruping banyu : Tindak nyamar, laku dhedhemitan nganti sedyane ora kaweruhan dening wong liya.

Enggon welut didoli udet : Wong pinter diumuki kapinteran.

Gajah meta cinancang wit sidaguri, patine cineker ayam : Kraman aran Dirana (anake sratine Gajah aran Dirada )
Kepikut, dicancang ing wit sidaguri, wusanane tumeka pati dirampog sarana dicocogi dom.

Gajah ngidak rapah : Wong sing nerak wewalere (angger-anggere) dhewe.


Giri lusi janma tan kena ingina : Ingatase cacing bae bisa munggah gunung, apa maneh manungsa, babar pisan
ora kena diina.

Golek banyu bening : Maguru, madhukun.

Gurem thethel-tehthel : Wong cilik (sekeng) duwe panjangka sing ora majad sarana ngedol barang darbeke.

Iwak kalebu ing wuwu : Wong sing kena krenahing mungsuh ora bisa ucul maneh.

Jangkrik mambu kili : Wong sing nduweni watak brangasan dikileni, mesthi gampang muntabe.

Jaran kembang duren : Jaran kang ulese kuning.

Jati ketlusuban ruyung : 1. Kalebon telik sandi (mata-mata). 2. Golongane wong becik lkalebon wong ala.

Kakehan gludhug kurang udan : Wong kang akeh guneme, nanging ora ana nyatane.

Kaya kinjeng tanpa soca : Tumindak nunak-nunuk jalaran ora ngerti tata-caraning panggenan sing di parani.

Kaya welut dilengani : Guneme lunyu banget, anggone padu pinter banget.

Kandhang langit kemul mega : Wong sing klambrangan, ora duwe omah.

Kesandhung ing rata, kebentus ing tawang : Nemoni bebaya (reribed) ing papan sing ora mbebayani.

Kekudhung walulang macan : Aling-aling wong sing nduweni panguwasa, supaya gampang ketekan sedyane.

Kembang paes : Kembang sing sepisanan, lumrahe ora dadi woh.

Kembang setaman : Kum-kuman kembang sing apik-apik kanggo sarat mijiki temanten.

Kendhit mimang kadang dewa : Kalis saka bebaya.

Ketiban ndar u : 1. Katekan bendara utawa karawuhan wong gedhe. 2. Wong oleh kabegjan gedhe.

Ketiban pulung : Tampa kabegjan gedhe.

Kleyang kabur kanginan : Lunga menyang endi-endi ora karuwan sing dijujug.

Kriwikan dadi grojogan : Prekara sepele wusanane dadi gedhe.

Kucing kembang asem : Kucing sing ulese abang semu kuning.

Kumenthus ora pecus : Umuk, nanging bisa mrantasi gawe.

Kumrisik tanpa kanginan : Ngandhakake resike atine, jalaran kuwatir diterka.

Lawas-lawas kawongan godhong : Wong ngabdi suwe-suwe mesthi ora kanggo.

Lebak ilining banyu : Wong cilik (andhahan ) lumrah kanggo tebane kaluputan ( Kaluputane wong gedhe lumrahe
ditibakake andhahane.

Londho-londho walang sangit nggendhong kebo : Katone ora nduweni ati ala, nanging satemene nduweni ati sing
culika banget.

Kana nggone kana wite : Ukara iku lumrahe diucapake samangsa wong nemoni lelakon ala, maksude supaya
awake dhewe utawa kulawargane ora ketaman lelakon sing kaya mangkono.

Kayu taun : kayu sing lumrah dianggo balungane omah kajaba kayu jati, kayata : kayu weru, nangka, sengon lsp.

Kayu bakar : kayu sing diaanggo urub-urub utawa adang.

Kayu apu : jejnengte tetuwuhan sing kumambang ing segara.

Kayu manis : jenenge wit sing klikane legi semu pedhes.

Kebanjiran segara madu : Oleh kabegjan sing kaluwih gedhe.

Kemladheyan ajak sempal : Sadulur sing ngajak marang karusakan.

Kutuk marani sunduk : Wong kang niyat marani bebaya.

Kutuk nggendhong kemiri : Wong manganggo (berpakaian) mompyor ngambah dalan sing mbebayani (akeh
begale).

Madu angin : Ngrembug (regejegan) bab sing tanpa guna.

Mburu kidang lumayu: Mburu rejeki sing durung mesthi bisa kagayuh.

Mbuwang rase oleh kuwuk : Nampik barang ala, oleh barang sing luwih ala.

Malang nggambuhi : Jejodhowan, sing wadon awake luwih gedhe tinimbang sing lanang.
Malang kadhak : Mathentheng ngatonake kuwanene.

Mburu uceng kelangan dheleg : Ngangkah barang sepele, malah kelangan barang sing luwih gedhe.

Meneng wada uleren : Wong meneng bae naging duwe sedya ala.

Mubra-mubru blabur madu : Sarwa kecukupan uripe malah kepara turah-turah rejekine.

Mungkur gangsir : Wong sing ora gelem cawe-cawe, ora melu-melu tumindak.

Nandur pari jero : Gawe kabecikan marang wong liya kanthi pangarep-arep bisaa nampa piwales.

Nandur wiji keli : Ngopeni turune wong luhur.

Ngangsu banyu ing kranjang : Meguru, sawise oleh ngelmu ora dipigunakake.

Ngandhut godhong randhu : Pepindhane wong guneme mencla-mencle.

Ngalasake negara : Wong tumindak sageleme dhewe, ora ngelengi aturan.

Ngaub awar-awar : Ngenger utawa ngawula marang wong sekeng, wong sing ora sugih utawa ora duwe
panguwasa.

Ngaturake kidang lumayu : Nuduhake rejeki sing angel pangalape (nyekele).

Nggantang sari : mbobot, meteng.

Nggarap sari : nggarap toya, menstruasi.

Nggayuh ing tawang : Wong duwe pepenginan sing tangeh bisa kaleksanan.

Nggugat kayu aking : Nggugat wong sing wis mati.

Nglancipi singating andaka : Nenangi (membangunkan) nepsune wong sarana diwaduli apa-apa sing njalari ora
senenge atine.

Nglaler wilis : Wong nglakoni panggawe nistha. Wilis = ijo.

Nglangkahi oyod mimang : Bingung. Mimang = oyod wringin, asring kanggo nulak bebaya sarana dikendhitake.

Ngubak-ubak banyu bening : Gawe rerusuh ing panggonan kang wis tentrem.

Ngubak-ubak suwakane dhewe : Gawe rerusuh ing wilayahe dhewe .

Nguyahi segara : Menehi barang (sumbangan) marang wong sugih.

Nrenggiling hangapi mati : Katone ora nggatekake barang sing lagi dirembug, nanging satemene nggatekake
banget.

Nyalulu nruwelu : Wong mara menyang omahe wong duwe gawe nanging satemene ora diundang.

Nyawat abalang wohe : Wong lanang ngarah wanita alantaran sedulure wong wadon iku .

Nyundhang bathang bantheng : Njunjung wong gedhe sing wis apes.

Nyumur gumuling : Wong sing babar pisan ora bisa nyimpen wewadi, yen krungu warta sing wadi dicritakake
kabeh (glogok sok).

Nguthik-uthik macan dhedhe : ganggu gawe wong sing lilih nepsune.

Oleh angin becik : Ana ungup-ungpe arep tampa kabegjan.

Ora ana banyu mili mandhuwur : Watak wantune anak mesthi kaya wong tuwane.

Pancuran kaapit sendhang : Anak 3 lanange 1 dumunung ing tengah.

Pantisari : Omah sing dumunung sing tengahing patamanan.

Rampek-rampek kethek : Nyanak -nyanak wong ala mesthi kena alane.

Rebut sari : Ungkul-ungkulan apike.

Sandhing celeng boloten : Sesrawungan karo wong ala, mesthi katute.

Sandhing kirik gudhigen : Sesrawungan karo wong ala mesthi katute.

Sanggar waringin : Bisa aweh pangayoman marang kadang kadeyane.

Salin slaga : Malih kelakuwane utawa pikirane . Slaga = Sing mbungkus kembang sadurunge kembang mekar
(kelopak bunga).

Sarining pangan : pathi , zat pangan sing migunani awak.


Sawahe mung didol oyodan : Sawahe didol sapanenan. Ora sataun gadhu lan rendhengan.

Semut ngadu gajah : Wong cilik nadu wong gedhe.

Semut marani gula : Wong kang marani kamelikan (rejeki, pakareman, lsp)

Semut ireng anak-anak sapi : Dewi Sapudi (garwa pangrembe Prabu Brawijaya Majapait) pekulitane ireng manis,
peputra Bondhan Kejawan kang sinebut Lembu peteng.

Sendhen kayu aking : Digugat nganggo tameng wong sing mati.

Setan nunggang gajah : Wong sing mung kepengin sakepenake dhewe.

Sinawuran sari ginanda wida jebat kasturi : Disebari kembang sing di urab wewangi saka dhedhes. Ganda-wida :
dhedhes lan boreh. Jebat kasturi = dhedhes (wewangi saka klanjere rase. Jebat = kasturi.

Singidan nemu macan : Nyamar malah konangan panggedhene sing wis ngerti marang sedyane.

Sirat-sirat madu : Mung kanggo lelamisan bae.

Sulung alebu geni : Akehe pepeati ing paprangan, jalaran saben wadya sing arep lumawan mesthi mati.

Sumur lumaku tinimba : Wong sing kumudu-kudu dijaluki wuruk.

Suwe mijet wohing ranti : Pegawean sing gampang banget.

Taman sari : Patamanan , papan sing kanggo suka-suka parisuka.

Tengu mangan brutune : Wong dipercaya ngreksa barang-barang, malang dicolongi dhewe.

Thathit ngima unthit : Wong gedhe sing ngatonake pangwasane.

Timun jinara : Pakaryan sing gampang banget.

Timun wungkuk jaga imbuh : Wong bodho mung dianggo sedhiyan manawa ana kekurangan.

Timun mungsuh duren : Wong ringkih memungsuhan karo wong santosa.

Timun wuku gotong wolu : Pralambange R. Sutawijaya, jumenege ratu Mataram kanthi pambiyantune priyayi wolu
yaiku : 1. Ki Pamanahan 2. Ki Jurumartani 3. Ki Jurukithing 4. Ki Buyut Wirasaba 5. Ki Panjawi 6. Tumenggung
Mayang 7. Adipati Batang 8. Pangeran Made Pandan.

Trahing kusuma = rembesing madu = tedhaking andawarih : turuning bangsa luhur. Danawarih = danawa (buta) +
arih (arih, mungsuh) = mungsuhe buta.

Tunggal banyu : Tunggal ngelmu, tunggal guru kebatinan.

Udan kethek macan dhedhe: Udan nanging srengengene isih ketara.

Ula marani gebug : Wong kang njarag marani bebaya.

Ula marani gitik : Wong kang njarag marani bebaya.

Ula dhaulu : Ula sing sirahe loro (mung ana ing dongeng).

Uripe aji godhong jati aking : Wong sing babar pisan ora kajen, disepelekake.

Wani cur-curan banyu kendhi : Wani sumpah.

Wanita srigunung : Wanita yen disawang saka kadohan katon ayu.

Wanita sritaman : Wanita yen disawang katon ayu saka cedhakan.

Wastra bedhah kayu pokah : Ketaton nganti putung balunge.

Wedang lelaku tumper cinawetan : Bocah karam jadah disirik kanca-kancane.

Witing tresna jalaran saka kulina: Sing njalari tuwuhe rasa tresna jalaran kerep srawung.

Wringin kurung : Wringin sing dipageri mubeng ing tengahing alun-alun.

Anda mungkin juga menyukai