Wujuding Aksara
a. Aksara menga utawa aksara urip (huruf vokal), yaiku aksara kang
wis mujudi wanda utawa wis kena dianggo nulis.
Tuladha: a, i, u, o, é, lan e.
b. Aksara sigeg utawa aksara mati (huruf konsonan), yaiku aksara
kang durung kena kanggo mujudi gambaraning wanda yen durung
karaketan aksara menga.
Tuladha: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p,....lsp.
Wanda
Wanda
Wanda yaiku swara utawa kecap.
Tuladha: a, ku, ma, pan, tu, ru,.....lsp.
Wujuding Wanda
a. Wanda menga, yaiku wanda kang awekasan aksara menga, lan
lumrahe kena kaulur nganti sasuwe-suwene.
Tuladha: a, i, u ,o, é, è, e, la, mi, pu, do, re, lsp.
b. Wanda sigeg, yaiku wanda kang awekasan aksara sigeg, lan
lumrahe ucapane sigeg (cekak), ora kena kaulur dawa.
Tuladha: plek, leg, byak, bud, top, bab,....lsp.
Tembung
Tembung
Tembung, yaiku kumpulaning wanda utawa uni kang wis mawa (nduweni) teges,
kedadeyan saka sawanda utawa luwih.
Tuladha: leng, byur, sreng, bocah, pawon, sagara, nagara, pancasila,...lsp.
Wujuding Tembung
Miturut wujude utawa dhapure, tembung diperang dadi enem yakuwe tembung lingga,
tembung andhahan, tembung tandhuk/tanggap, tembung wod, tembung rangkep, lan
tembung camboran.
a. Tembung Lingga, yaiku tembung kang durung owah saka asale, utawa tembung kang
isih wutuh.
Tuladha: omah, papan, siji, pangan, bocah, resik,..lsp.
b. Tembung Andhahan, yaiku tembung kang wis owah saka asale, sarana dirimbag;
diater-ateri; dipanambangi; diseseli; dicambor; karangkep; lan sapanunggalane.
Tuladha : nyapu, sapuen, sinapu, nyapu-nyapu, … lsp.
c. Tembung tandhuk lan tembung tanggap
1) Tembung tandhuk.
Tembung tandhuk menawa neng basa Indonesia diarani kata kerja
aktif. Adate tembung tandhuk kiye olih ater-ater hanuswara : n,
m, ng, lan ny.
Tuladha : nulis, macul, nginum, nyapu, … lsp.
2) Tembung tanggap.
Tembung tanggap menawa neng basa Indonesia diarani kata kerja
pasif. Adate tembung tanggap kiye olih ater-ater tripurusa : dak,
ko, di.
Tuladha : daksapu, kosapu, disapu.
d. Tembung Wod
Tembung wod yakuwe tembung sing monine mung sakecap utawa
sawandha, nanging wis dhuweni teges utawa arti.
Tuladha : gong, seng, pring, reng, .... Lsp.
e. Tembung rangkep
Tembung rangkep yakuwe tembung sing anggone maca diambali
saperangan utawa kabeh. Tembung rangkep bisa diperang dadi telu,
yakuwe :
1) Tembung Dwilingga, yakuwe tembung sing diambali kaping loro
tembunge. Tembung dwilingga taksih bisa diperang dadi telu,
yakuwe :
a) Dwilingga wantah, tuladhane bengi-bengi, lunga-lunga, … lsp.
b) Dwilingga salin swara, tuladhane wira-wiri, bola-bali, … lsp.
c) Dwilingga semu, tuladhane alun-alun, onde-onde, … lsp.
2) Tembung Dwipurwa
Tembung dwipurwa yakuwe tembung sing diambali kaping
pindho wanda sing ngarep.
Tuladha : sesulih, tetuku, lelara, tetamba, … lsp.
3) Tembung Dwiwasana
Tembung dwiwasana yakuwe tembung sing diambali kaping
pindho wanda wekasan utawa mburine.
Tuladha : bedhudhug, cekakak, jelalat, celili, … lsp.
f. Tembung Camboran
Tembung camboran yakuwe tembung loro utawa luwih digandeng dadi siji lan
dhuweni teges siji.
Tembung camboran bisa diperang dadi papat, yakuwe :
1. Camboran wutuh
Yakuwe tembung sing kedadeyan sekang tembung loro sing dirangkep dadi
sisji, nanging ora nganggo ngurangi jumlah wandane, tetembungane esih wutuh.
Tuladha : buku gambar, pancasila, pemudha-pemudhi, tuwa enom, brambang
bawang, ... Lsp.
2. Camboran tugel
Yakuwe tembung sing kedadeyan sekang tembung loro sing dirangkep dadi siji
kanthi ngurangi cacahing wanda.
Tuladha : lunglit, bangjo, sekdes, wedang, perko, ... Lsp.
3. Camboran tunggal
Yakuwe tembung sing kedadeyan sekang tembung loro sing
dirangkep dadi siji, nanging tembung siji lan sijine wis ora kena
dipisah-pisah maning amarga dhuweni teges sing anyar.
Tuladha : dadar gulung, jaga nantang, naga sari, semar mendhem ...
Lsp.
4. Camboran wudhar
Yakuwe tembung sing kedadeyan sekang tembung loro sing
dirangkep dadi siji, nanging tembung siji lan sijine esih dhuwe
teges dhewek-dhewek.
Tuladha : pelem golek, pasar malem, buku gambar, wayang kulit, ...
Lsp.
Ukara
Ukara
Ukara yakuwe rerangkening/ reroncening tembung sing bisa
ngandharaken sawijining kekarepan sing lengkap. Ciri-ciri utawa tandha-
tandha ukara yakuwe :
a. Bisa ngadeg dhewek.
b. Kedadeyan sekang siji klausa (minimal ana jejer siji lan wasesane
siji).
c. Wiwitaning ukara nganggo aksara gedhe, lan pungkasaning ukara
nganggo tandha titik, titik koma, tandha seru utawa pitakon.
d. Nganggo intonasi (laguning pakecapan).
Tuladha :
Aku sinau, adhiku malah dolan.
Jenising ukara
Miturut akeh sethihike klausa, ukara bisa dibedakaken dadi 2 jenis, yakuwe ukara
lamba lan ukara camboran.
a. Ukara lamba
Ukara lamba kuwe kedadeyan sekang saklausa, tegese ukara kasebut mung
kedadeyan sekang jejer lan wasesa sarta bisa ditambah lesan, gegenep, utawa
katrangan.
Tuladha
1) Adhiku / lagi nggawe / panganan / saka ketan.
J W L K
2) Sumarno / nukokaken / adhine / klambi lurik.
J W L Gg.
3) Bebeke / ngendhog.
J W
4) Haryanto / nglebokaken / dhompete / neng sak mburi.
J W L K
Arti jejer, wasesa, lesan, gegenep lan katrangan :
>> Jejer yaiku tembung kang biasane manggon ana ngarepe wasesa, biasane ngenani
pelaku sing nglakoni pegawean ( Pelaku yang melakukan pekerjaan ).
>> Wasesa yaiku pakaryan utawa penggawean kang dilakoni
( Pekerjaan yang dilakukan ).
>> Lesan yaiku tembung kang biasane ana burine wasesa, kang kena pegawean
( yang terkena pekerjaan, dalam kalimat pasif lesan bisa menjadi predikat ).
>> Gegenep yaiku peranganing ukara sing dadi palengkaping predikat, biasane manggon
ana samburine wasesa. (melengkapi predikat, pelengkap tidak bisa menjadi predikat).
>> Katerangan yaiku katerangan ngenani wayah, papan, kahanan, lan liya liyane
( Keterangan mengenai tempat, waktu, keadaan, dll )
Ukara kang ana jejer, wasesa, lesan, lan katrangan kuwe diarani ukara sampurna.
Tuladha ukara sampurna : Ayu mangan roti mau bengi
J W L Ktr. Wektu
Suparjo tuku buku gambar neng warung.
Jejer = Suparjo
Wasesa = tuku
Lesan = buku
Gegenep = gambar
Katrangan papan = neng warung