Anda di halaman 1dari 34

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator

21 Perencanaan Penerapan lelewaning 61. Mampu menerapkan


Pembelajaran basa dalam masyarakat lelewaning basa dalam
lelewaning basa kehidupan masyarakat

LELEWANING BASA/ GAYA BAHASA


Gaya basa/Lelewaning basa ateges cara – carane manungsa migunakake basa,
amrih gampang ditampa lan kepenak dirungokake.

Kang kalebu gaya basa upamane:

A. Asimilasi yaiku luluhing utawa sudaning pakecapan (garban = sandhi).


Tuladha:
1. Jaya + ing = jayeng
2. Nara +pati = narpati
B. Metafora yaiku unen – unen nganggo pepindhan (diupamakake).
Tuladha:
1. R. Setyaki sapukuwating praja Dwarawati.
2. Rr. Sumi dadi kembanging desa Campuranom
C. Alegori yaiku metafora kang ditulis nganggo ukara dawa banget.
Tuladha:
Gesangipun manungsa punika palwa upaminipun, dipun ombang–ambingaken alun
ing samudra, katempuh ing sindhung Ali wawar. Yen boten wegig juru mudhinipun
tuwin boten waspada, saged kelem pun baita utawa sumyur ing padhas karang.
D. Personifikasi yaiku pepindhan janma
Tuladha:
1. Sumpahe disekseni bumi langit.
2. Bengawan Solo lakune ngalor menggak – menggok nrajang gunung Kendheng.
3. Gunung Merapi yen gelem watuk nggegirisi.
E. Metonimia yaiku lira – lirune jeneng.
Tuladha:
1. Le, aku tukokna gudang garam.
2. Wingi ana Ramayana tubrukan karo Arjuna
3. Apik Nasional tinimbang Sanyo
4. Nduk amu tukokna jarum isi rolas
F. Hiperbola yaiku pepindhan sing kliwat utawa kaladuk.
Tuladha:
1. Swarane kaya bledheg.
2. Surake kaya mbelah – mbelahna bumi.
3. Lakune kaya kilat.
G. Euphesisme yaiku unen – unen sing surasane luwih alus (basa rinengga).
Tuladha:
1. Mati = murud ing kasedan jati = tilar donya
2. Dadi manten = nambut silaning akrami.
3. Semaput = lali ing purwa duksina
H. Ironi yaiku unen – unen sing nyaritakake kosok balen pinangka kanggo ngece.
Tuladha:
1. Bocah iki pintere ora jamak, mangsa 4 X 4 bae ora bisa.
2. Sregep temen jam wolu lagi tengi.
I. Anomatope yaiku tembung kang mratelakake jeneng metu saka uni utawa swarane.
Tuladha:
1. Bedhug saka swara dhug – dhug.
2. Emprit saka swara prit – prit.
3. Kenthongan saka swara thong - thong
J. Metatesis yaiku lira – liruning panggonaning aksara ing tembung.
Tuladha:
1. Arca = reca
2. Ardi = redi
3. Almari = lemari
4. Raksasa = rasaksa
K. Epentesis yaiku muwuhi aksara sajroning tembung.
Tuladha:
1. Amarta = ngamarta
2. Sikandhi = srikandhi

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


22 Perencanaan Pembelajaran Jenis- 72. Mampu mengklasifikasikan
Pembelajaran jenis kalimat jenis kalimat berdasar ciri-
Paramasastra cirinya

JINISING UKARA
1. Ukara Kandha (kalimat langsung)
Yaiku ukara kang dipocapake kanthi langsung (Kalimat Langsung).
Tuladha :
 Bapak ngendhika, “Aku ameh tuku bakso”.
 "Bocahe ayu tur pinter dandan", jaréné Ki Walang
2. Ukara andharan/ Ukara carita (kalimat berita)
Yaiku ukara sing isine kang ngabarake utawa ukara kang nyritakake
bab/kedadean. Cirine ukara andharan yaiku dipungkasi kanthi waca titik (mandeg),
mula macane kanthi intonasi/ nganggo swara kang rata (datar) lan ora ana
penekanan babar pisan.
Tuladha:
a. Mau bengi ana kebakaran ning omahe pak bejo.
b. bapak tindak dhateng kantor
3. Ukara pitakon (kalimat tanya)
Yaiku ukara kang isine nakokake bab tertentu. Cirine ukara pitakon yaiku
dipungkasi tandha waca piatakon, mula pamacane kanthi intonasi takon.
Tuladha:
a. Sampeyan mundhut napa?
b. Bapak dhahar apa?
Ukara pitakon kaperang dadi 3, yaiku:
a. Ukara Pitakon lumrah: ukara pitakon kang lumrah digunakake saben dina.
Tuladha:
- Sapa jenengmu?
- Ana ngendi omahmu?
- kapan adhimu bali sekolah?
b. Ukara retoris: ukara pitakon kang ora butuh wangsulan.
Tuladha:
- Sapa sing ora pengin mlebu suwarga?
- Sapa sing ora kepengin dadi wong sukses?
- Tiba kuwi lara?
c. Ukara pitakon paminta utawa pitakon nyoba: ukara pitakon sing isine nari
utawa menehi pendapat.
Tuladha:
- Piye yen awake dhewe leren dhidik?
- Saupama klambi kuwi diwenehake adhimu piye, Nduk?
- Kowe mathuk apa ora yen saiki awake dhewe besanan?
4. Ukara pakon (kalimat perintah)
Yaiku ukara kang isine mrentah wong liya nindakake pakaryan tartampu
manut apa sing dikarepake sing ngongkon. Cirine ukara pakon yaiku dipungkasi
tandha waca seru, mula pamacane kanthi intonasi seru lan rada diteken.
Tuladha:
a. Ngaliha!
b. Sinau sing sregep!
Ukara pakon kaperang dadi 5, yaiku:
a. Ukara Pakon Lumrah
Tuladha:
1. Ndang ombenen!
2. Awas sing ati-ati!
3. Wis enggal garapen!
b. Ukara Pakon Pamenging
Tuladha:
1. Kowe ora kena dolan yen durung sinau!
2. Aja rame-rame simbah nembe sare!
3. Aja mangan ana ing ngarep kelas!
c. Ukara Pakon Pangajak
Tuladha:
1. Awake dhewe saiki leren dhisik!
2. Ayo padha mampir nggonku dhisik!
3. Sadurunge kawiwitan ayo padha ngeningake cipta!
d. Ukara Pakon Panantang.
Tuladha:
1. Antemen yen pancen kowe wani!
2. Maraa rene yen nyata-nyata dhugdheng!
3. Gage balangen yen njaluk benjut sirahmu!
e. Ukara Pakon Paminta.
Tuladha:
1. Mbok kowe kuwi mengko dolan menyang omahku!
2. Dhik, tulung cendhelane ditutup bae!
3. Aku dakdolan nang omahmu, nanging disuguhi ya!
5. Ukara Sambawa
Yaiku ukara kang isine awujud pangarep-arep, saumpama, utawa sanadyan.
Ukara iki rancake migunakake tembung-tembung kang kawuwuhan panambang –a
utawa -ana.
Tuladha:
1. Panasa, ya klambiku ben garing.
2. Udana sing deres ben tandhuranku subur.
3. Mrenea wiwit biyen kowe ora katon kapiran.
4. Sugiha dhuwit aku rak wis gawe omah.
5. Tinangisana nganthi semaput, dheweke ora bakal urip.
6. Diwenehana klambi apik, ya ra tahu dienggo.
6. Ukara Sananta
Yaiku ukara kang isine niyat, karep, utawa sedya. Ananging, kang duwe niyat
utawa sedya mau awake dhewe. Mesthi wae ukara iki durung kalakon utawa durung
katindakake jalaran isih awujud niyat.
Tuladha:
1. Sesuk awan aku arep golek degan ijo.
2. Kareben munggah sekolah, aku kudu sinau mempeng.
3. Aku arep umbah-umbah, kowe aja ngajak crita wae.
4. E, dak dolan menyang daleme simbah.
5. Tinimbang ndomblong, dak resik-resik latar mburi, ah!
7. Ukara Panguwuh (kalimat seru)
Yaiku ukara kang nggambarake rasa ora percaya, emosi sing kuat rasa gumun.
Cirine ukara panguwuh yaiku diwiwiti kanthi tembung panguwuh Tembung
panguwuh yaiku : Wow, wadhuh, Hi, Hore, wah,dll.
Tuladha:
a. Horee.. aku oleh biji satus !
b. wow, apike montore !
8. Ukara Tanduk (kalimat aktif)
Yiku ukara sing wasesane awujud tembung kriya tanduk utawa antuk ater-ater
anuswara (m-, n-, ng-, ny-) lan jejere nindakake pakaryan utawa jejere sing nyambut
gawe.
Ukara tanduk kaperang dadi 2, yaiku:
a. Ukara tanduk mawa lesan (kalimat aktif transitif)
Tuladha :
 Tono mangan sega
 Aris nggambar kewan
 Tini njait klambi
b. Ukara tanduk tanpa lesan (kalimat aktif intransitif)
Tuladha :
 Budi adus
 Udin sinau
 Retno mlaku-mlaku
9. Ukara Tanggap (kalimat pasif)
Yaiku ukara kang wasesane awujud kriya tanggap utawa antuk ater-ater
tripurusa (dak-, ko-, di-) lan jejere dikenani pakaryan utawa jejere dadi sasaran.
Tuladha:
 Segane dipangan Tono
 Kewane digambar Aris
 Klambine dijait Tini
10. Ukara Panjaluk (kalimat permohonan/permintaan)
Yaiku ukara pakon sing luwih alus.
Tuladha:
 Coba kowe nembanga sing apik.
 Tulung aku digolekne kembang sing seger
11. Ukara Pangajak (kalimat permintaan)
Yaiku ukara kang isine pakon supaya bareng-bareng nindakake pegaweyan
karo sing ngajak. Dadi sing ngajak lan sing diajak bareng-bareng nindakake
pegaweyan.
Tuladha:
 Ayo nonton sirkus!
 Sadurunge kawiwitan ayo padha ngeningake cipta!
12. Ukara Lamba
Ukara lamba uga diarani ukara tunggal, yaiku ukara kang gagasane mung siji
kang dumadi saka Jejer (J) lan Wasesa (W). Ukara lamba uga bisa katambahan Lesan
(L) lan uga Katrangan. Katrangan bisa arupa Katrangan Panggonan (K.P) utawa
Katrangan Wektu (K.W).
Tuladha:
 Wingi sore aku tuku bumbu lodheh
 Pak Marjuki Sare
13. Ukara Camboran
Yaiku ukara kang gagasane luwih saka siji, kang dumadi saka Jejer (J), Wasesa
(W), Lesan (L) utawa Katrangan (K). Ukara Camboran diperang dadi 3, yaiku :
a. Ukara Camboran Sejajar (Kalimat Majemuk Setara)
Yaiku ukara kang dumadi saka ukara lamba loro utawa luwih kang siji-sijine
ukara mau isih madeg dhewe-dhewe sarta surasaning ukara-ukara mau ana
gandheng cenenge.Ukara camboran sajajar kaperang dadi 3, yaiku:
1) Ukara camboran jejeran, yaiku ukara kang siji surasane runtut karo ukara
liyane.
Tuladha : Adhi lagi sinau, bapak maca koran, dene aku lagi nggambar.
2) Ukara camboran kosok balen, yaiku ukara kang siji surasane dadi kosok
balen karo ukara liyane.
Tuladha : Adhine sregep, nanging kakange kesed
3) Ukara camboran sebab akibat, yaiku ukara kang siji surasane dadi sebab
utawa dadi akibat.
Tuladha : Kowe yen sregep sinau, wis samesthine bijimu apik.
b. Ukara Camboran Raketan (Kalimat Majemuk Rapatan)
Yaiku ukara camboran kang kadadeyan saka ukara lamba sing diraketake,
kanthi ngilangi gatra utawa tembung sing padha dijupuk salah siji. Ukara
camboran raketan kaperang dadi 4, yaiku :
1) Ukara camboran raketan jejer
Tegese jejere ukara kang siji ora disebutake maneh.
Tuladha :
1. Aku sarapan
2. Aku budhal sekolah
3. Aku sarapan banjur budhal sekolah
2) Ukara camboran raketan wasesa
Tegese ukara loro utawa luwih nanging wasesane mung siji.
Tuladha :
1. Aku ngombe es degan
2. Rani ngombe es jeruk
3. Aku ngombe es degan dene Rani es jeruk
3) Ukara camboran raketan lesan
Tegese ukara loro sing lesane diraketake.
Tuladha :
1. Ibu mundhutake tas adhiku
2. Bapak mundhutake sepatu adhiku
3. Ibu mundhutake tas adhiku, dene bapak sepatu
4) Ukara camboran raketan katrangan
Tegese ukara loro sing katrangane diraketake.
Tuladha :
1. Aku numpak bisa menyang Surabaya
2. Ratna numpak sepur menyang Surabaya
3. Aku numpak bisa menyang Surabaya dene Ratna numpak sepur
c. Ukara Camboran Susun (Kalimat Majemuk Bertingkat)
Yaiku ukara kang salah siji gatrane dimekarake. Tegese ana sing dadi ukara
babon (induk kalimat) kang diterangake ukara pang (anak kalimat). Ukara babon
awujud klausa inti, dene ukara pang ora kalebu klausa inti. Ukara camboran
susun uga katitik saka tembung panggandheng kayata yen, sing, supaya, nalika,
kaya, tinimbang, senajan, jare, jalaran, karo, lsp.
14. Ukara Prajanji (kalimat perjanjian)
Yaiku ukara sing isine prajanji marang wong sing diajak guneman (wong
kapindho).
Tuladha :
 Anggere kowe krasan ana kene suk mben daktukokake sepedha anyar
 Menawa usaha iki bisa kasil uga dakwenehi

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


23 Perencanaan Pembelajaran dialog 64. Mampu menerapkan
Pembelajaran unggah-ungguh dalam
berbicara pembelajaran pacelathon

UNGGAH-UNGGUH BASA
1. Basa Ngoko Lugu (Wantah)
Yaiku, basa ngoko sing ora kacampuran tembung-tembung krama inggil tumrap
wong sing diajak guneman.
Titikane :
1. Tembung-tembunge ngoko kabeh
2. Ater-ater lan panambang ora dikramakake
Gunane kanggo nggambarake rasa rumaket jalaran sing rembugan wis padha
dene kulina, mula ora kanthi kurmat-kinurmatan.
Panganggone :
1. Sapadha-padha sing wis kulina
2. Ndhuwuran marang andhahan
3. Wong kang wis tuwa marang sing enom
4. Wong tuwa marang anake
5. Guru marang muride
6. Guneme wong ngunandika (grenengan/nggrundhel)
7. Bocah cilik sing durung bisa guneman cetha
Tuladha:
 Mangana dhisik yen arep lunga
 Kowe sida nyilih majalahe mbak Retno?
2. Basa Ngoko Alus (Andhap)
Yaiku, basa ngoko sing kacampuran tembung-tembung krama inggil tumrap
wong sing diajak guneman.
Titikane :
1. Tembung ngoko, nanging kacampur tembung krama inggil
2. Kang dikramakake inggil yaiku wonge, tumindake, lan barang kang dadi
duweke
3. Ater-ater lan panambange ngoko/ ora dikramakake
4. Tembung “aku” ajeg/ tetep dadi “aku”
5. Tembung “kowe” owah dadi “panjenengan”
Gunane kanggo nggambarake kahanan pasrawungan kang rumaket, nanging
isih tetep ngajeni. Tembung ngoko nelakake rasa rumaket, dene tembung krama
inggil nelakake rasa ngajeni.
Panganggone :
1. Sedulur enom marang sedulur tuwa
2. Wong sing kaprenah tuwa marang wong enom sing drajate luwih dhuwur
3. Ibu marang bapak sing wis kulina ngoko-ngokoan
4. Wong tuwa marang wong enom kang suwe ora tau ketemu
5. Sapadha-padha umure utawa pegaweyane kang padha dene ngajeni
6. Priyayi marang priyayi kang wis kulina banget
Tuladha:
 Panjenengan dhahar dhisik yen arep tindak
 Panjenengan sida ngampil majalahe mbak Retno?
3. Basa Krama Lugu (Madya)
Yaiku, basa krama sing tembung-tembunge lugu lan ora kacampuran tembung-
tembung krama inggil tumrap wong sing diajak guneman.
Titikane :
1. Tembung-tembunge krama kabeh ora kacampuran krama inggil
2. Ater-ater lan panambange dikramakake
3. Tembung “aku” owah dadi “kula”
4. Tembung “kowe” owah dadi “sampeyan”
Nuduhake watak ngajeni nanging kurang alus marang wong sing diajak
guneman.
Panganggone :
1. Marang wong sing sadrajat amarga durung raket
2. Kanca padha kanca sing durung kulina
3. Wong tuwa marang wong enom sing durung kulina
4. Guneme wong marang tepungan anyar
Tuladha :
 Sampeyan nedha rumiyin menawi badhe kesah
 Sampeyan siyos nyambut kalawartinipun mbak Retno?
4. Basa Krama Alus (Inggil)
Yaiku, basa krama sing tembung-tembunge alus lan kacampuran tembung-
tembung inggil tumrap wong sing diajak guneman.
Titikane :
1. Tembung-tembunge krama kacampuran krama inggil
2. Ater-ater lan panambange dikramakake
3. Tembung “aku” owah dadi “kula”
4. Tembung “kowe” owah dadi “panjenengan”
5. Kang dikramakake inggil yaiku wonge, tumindake, lan barang kang dadi duweke
6. Yen awake dhewe (pamicara) ora kena dikramakake inggil
Nuduhake watak kang ngajeni banget marang wong sing diajak guneman,
nanging yen kanggo awake dhewe ora prelu dikramakake.
Panganggone :
1. Wong enom marang wong tuwa
2. Marang wong sing luwih dhuwur drajate
3. Guneme abdi/rewang marang bendarane/ juragane
4. Guneme andhahan marang dhedhuwurane
Tuladha :
 Panjenengan dhahar rumiyin menawi badhe tindak
 Panjenengan siyos ngampil kalawartinipun mbak Retno?

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


24 Perencanaan Pembelajaran membaca 54. Mampu memilih model
Pembelajaran indah yang tepat dalam pembelajaran
membaca membaca indah

Model pembelajaran yang digunakan untuk pembelajaran membaca indah adalah


pembelajaran langsung (Kontekstual, CTL) → pembelajaran langsung stimulus (bertanya,
menyelelidiki, pemodelan, penilaian otentik)

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


25 Perencanaan Perencanaan 53. Mampu memilih materi
pembelajaran sastra pembelajaran sastra novel Jawa yang tepat untuk
Jawa modern Jawa modern penguatan pendidikan karakter
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
26 Pembelajaran Perencanaan 58. Mampu menerapkan aksara
Aksara Jawa pembelajaran aksara murda dalam kalimat
murda

AKSARA MURDA
Aksara murda tegese sirah utawa aksara gedhe utawa huruf kapital. Aksara murda
gunane kanggo pakurmatan utawa ngurmati. Sing lumrah aksara murda kanggo nulis
jeneng wong-wong luhur, jejulukan, gelar, papan panggonan, pakurmatan, kalebu
pangkat utawa kalungguhan.

Tata carane kanggo nulis aksara murda, yaiku :


1. Aksara murda ora kena dadi sesigeging wanda, dadi ora kena dipangkon.
2. Aksara murda cukup ditulis saaksara saben satembung utawa sajeneng aksara
murda ditulis siji wae, kapilih kang manggon ana ing ngarep, manawa ora ana ya
aksara mburine, lsp.
3. Aksara murda bisa diwenehi sandhangan.
4. Aksara murda duwe pasangan saengga bisa dadi pasangan.
5. Sing kudune katulis nganggo aksara murda dadi sigeg, aksara mburine wae sing
ditulis nganggo aksara murda, yen mburine wis ora ana, ya ora usah nganggo
aksara murda.
6. Kajaba aksara murda “pa”, kabeh pasangan manggon ana ngisor.
7. Kala-kala panganggone bebarengan karo akasara swara lan aksara rekan.
Tuladha :
a. Mas Bayu lair ing Samarinda tanggal 14 Januari 1989.

b. Mlaku-mlaku menyang Purwokerto numpak sepur.


No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
27 Pembelajaran Perencanaan 59. Mampu menerapkan aksara
Aksara Jawa pembelajaran aksara rekan dalam kalimat
rekan

AKSARA REKAN
Aksara rekan yaiku aksara kang sengaja direka utawa digawe njangkepi cacahe aksara kang
bisa katulis nganggo Aksara Jawa. Gunane aksara rekan dienggo nulisi tembung manca kang
dicethakake, luwih-luwih tembung kang asale saka basa Arab.

Tata cara nulis nggunakake aksara rekan, yaiku :


1. Tandha rekan arupa cecak cacah telu sing ditulis ing sandhuwure aksara.
2. Manawa aksara rekan karaketake sandhangan pepet cecake telu dumunung ing
sajrone pepet.
3. Dene yen karaketake sandhangan wulu, layar, pepet lan cecak, cecake telu
dumunung ing sisih kiwane (ditulis sangarepe sandhangan wulu, layar, pepet lan
cecak).
4. Panulise aksara rekan padha karo ing latine, tegese panulise aksara rekan ing
satembung kena luwih saka siji.
5. Aksara rekan bisa dadi aksara sigeg.
6. Aksara rekan sing sigeg lan mburine uga aksara rekan, aksara rekan sing sigeg iku
kudu dipangku.

7. Aksara rekan ora kena digawe pasangan, kajaba mung aksara rekan fa/va ( )

kang wujud pasangane yaiku ( ). Mula yen aksara rekan dumunung ing

samburine wanda sigeg, sesigeg wanda iku kudu dipangku.


8. Panulise aksara rekan padha karo ing latine, tegese panulise aksara rekan ing
satembung kena luwih saka siji.
Tuladha :
a. Tengku ngrungokake khotbah babagan zakat fitrah.

b. Imam Ghozali sampun rawuh.


No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
28 Pembelajaran Perencanaan 59. Mampu menerapkan aksara
Aksara Jawa pembelajaran angka rekan dalam kalimat
jawa

ANGKA JAWA
Panulise Aksara Angka yaiku :

1. Kudu diapit nganggo pada pangkat ( ..... )

2. Manawa angka Jawa iku pungkasane ana tandha koma lan tandha titik mula
panulise pada pangkat mung ana ing ngarepe angka Jawa
3. Angka Jawa ora kena dipasangake

Tuladha :
Bukuku ana 12.

Regane sepatuku 78.500 rupiyah. =

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


29 Pembelajaran Perencanaan 62. Mampu menerapkan
Budaya Jawa pembelajaran budaya prinsip-prinsip budaya malu
tindakan sehari-hari dalam kehidupan sehari-hari
Budaya malu dalam tradisi Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


30 Pembelajaran Perencanaan 63. Mampu menerapkan
Budaya Jawa pembelajaran budaya prinsip-prinsip budaya maaf
tindakan sehari-hari dalam kehidupan sehari-hari
Budaya maaf dalam tradisi Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


31 Fonologi Bahasa Beragam bunyi bahasa 71. Mampu memilih bunyi
Jawa yang fungsional bahasa Jawa yang fungsional
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
32 Morfologi Bahasa Pola suku kata bahasa 67. Mampu menganalisis pola
Jawa Jawa suku kata bahasa Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


33 Morfologi Bahasa Ciri-ciri dan 30. Mampu menganalisis ciri-
Jawa karakteristik kata dasar ciri kata dasar (tembung wod)
(tembung Wod)

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


34 Berbagai ragam menulis deskriptif 17. Mampu menganalisis
ketrampilan karakteristik tulisan deskriptif
berbahasa Jawa
tulis
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
35 Berbagai ragam menulis eksposisi 24. Mampu memilih tulisan
ketrampilan berbentuk eksposisi
berbahasa Jawa
tulis

Paragraf eksposisi digunakan untuk menyajikan pengetahuan atau ilmu,


definisi, pengertian, Iangkah-langkah suatu kegiatan, metode, cara, dan proses terjadinya
sesuatu.

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


36 Berbagai ragam menulis deklaratif 35. Mampu menganalisis
ketrampilan karakteristik tulisan berbentuk
berbahasa Jawa deklaratif
tulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


37 Berbagai ragam menulis estetis 36. Mampu menganalisis
ketrampilan karakteristik tulisan berbentuk
berbahasa Jawa estetis
tulis
Konotatif (Kiasan)→ Panyandra

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


38 Berbagai ragam menulis naratif 37. Mampu menganalisis
ketrampilan karakteristik tulisan berbentuk
berbahasa Jawa naratif
tulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


39 Berbagai ragam menulis argumentatif 85. Mampu menyusun tulisan
ketrampilan argumenentatif
berbahasa Jawa
tulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


40 Berbagai jenis Deklamasi 34. Mampu menilai karakteristik
ketrampilan berbicara deklamasi
monolog

Deklamasi adalah penyajian sajak yang disertai lagu dan gaya. Dalam mendeklamasikan puisi
harus disertai dengan tanda jeda yang tepat. Puisi memiliki irama, lafal, intonasi, bunyi dan nada
suara. Wicara, wirama, wisra, wiraga

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


41 Berbagai jenis Mendongeng 46. Mampu menelaah tata cara
ketrampilan mendongeng yang menarik
berbicara monolo
Tata cara mendongeng
 Crita kudu runtut
 Basa kang digunakake kudu bener
 Anggone crita kudu lancer
 Swarane kudu cetha
Olah raga sapta-MA:
1) Magatra : patrap wajar boten dipundamel- damel
2) Malaksana : luwes, boten ingah-ingih
3) Mawastha : jejeg, boten kendho/ dhoyong
4) Maraga : boten maraga, boten rongeh/edheg/gumeter, mantep,
5) malagawa : enthengan, trengginas
6) matanggap : tanggap swasana (susah, seneng)
7) mawwat : ngentasi karya (MENGATASI ACARA DENGAN BAIK)
4W
1. Wicara Wicarane sing las-lasan, cetha, wijang, upamane bisa mbedakake /t/
karo/th/ utawa /d/ karo /dh/ : tutuk – thuthuk, pada – padha, lsp.
2. Wirama Senajan katone mung sesorah utawa dadi pranatacara nanging uga kudu
nggatekake wirama sing metu saka lisan, ora mung mbluju, kaku , tanpa ana tekanan
intonasi lan volume suwara. Prayugane diudi lan digladhi murih wiramamaning swara
bisa becik, ora keseron utawa kelirihen, munggah, mudhun, langsaming swara uga
digatekake.
3. Wiraga Patrap, sikep
4. Wirasa Wirasa utawa penjiwaan. Bisa salaras karo swasana , Prinsip Matanggap :
Tanggap ing swasana (tahu situasi dan kondisi) , bisa girang gumbira, mesem ngguyu
marang kang antuk kabegjan kanugrahan, bisa kucem luyu, susah sedhih
belasungkawa marang kang nandhang dhuhkita.

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


42 Berbagai jenis wawancara 15. Mampu menganalisis etika
ragam ketrampilan berbahasa Jawa dalam
berbicara dialog wawancara
Unggah-Ungguh Basa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


43 Berbagai jenis rapat 8. Mampu menilai ciri-ciri rapat
ragam ketrampilan yang beretika
berbicara dialog
 Unggah-Ungguh
 Mendengarkan, fokus, tidak sambal makan, sudah persiapan, tidak emoting
pembicaraan.
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
44 Berbagai jenis Pacelathon 41. Mampu menafsirkan
ragam ketrampilan penggunaan bahasa Jawa yang
berbicara dialog benar dalam wayang
Bahasa Yang digunakan dalam pagelaran wayang
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
45 Berbagai ragam Menyimak estetik 31. Mampu menimbang ciri-ciri
jenis ketrampilan kegiatan menyimak estetik
berbahasa Jawa pertunjukan ludruk
menyimak

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


46 Hakikat Membaca Aspek keterampilan 42. Mampu memerinci tanda-
membaca tanda baca dalam bacaan
beraksara Jawa
1. Pada adeg-adeg, wujude: ( ... ), manggone ing wiwitan ukara. Gunane

kanggo nulis bab anyar utawa tetenger miwiti nulis ukara.


Tuladha:
Aku sinau nulis aksara Jawa. =

2. Pada lingsa, wujude: (… ), gunane kanggo tandha koma ( , ). Manggon ing

mburine wanda menga.


Tuladha:
Simbah mundhut gedhang, dhuku, lan nangka. =

Cathetan:
Nalika ana tandha koma (,) pas ana pangkon uga, mula tandha koma (pada
lingsa) kasebut ora kena ditulis maneh lan minangka gantine tandha koma
yaiku sandhangan pangkon iku dhewe.
Tuladha:
Karya sastra iku ana novel, cerkak, geguritan, lan cerbung =

3. Pada lungsi, wujude: (… ), gunane kanggo tandha titik ( . ). Manggon ing

pungkasaning ukara kang dipungkasi nganggo wanda menga.


Tuladha:
Saben sore aku budhal ngaji.=

Cathetan:
Nalika ana tandha titik (.) pas ana pangkon uga, mula tandha titik (pada
lungsi) kasebut ora kena ditulis jangkep lan minangka gantine tandha
titik yaiku sandhangan pangkon ditambah koma (pada lingsa).
Tuladha:

Bapak menyang Jakarta nitih bis =

4. Pada pangkat, wujude ( ) panganggone kanggo:

1) Kanggo ngapit angka Jawa utawa ngelet-eleti panulise angka Jawa sing
manggon ing tengah-tengahe aksara Jawa.

Tuladha:

Tabunganku ana Rp. 5.225.000.


2) Kanggo nulis tandha petik/tandha kutip ing ukara langsung.
Tuladha:

Bu guru ngendika, “Aja rame wae yen ana ing kelas.”

3) Kanggo nulis tandha titik loro ( : ) yaiku, misahake antarane katrangan


karo paprincene.
Tuladha:

Tanduran pala pendhem iku akeh, kayata: pohung, tela, kenthang, suweg,
gembili, lan sapanunggale.

5. Pangkon, wujude : (… ), gunane bisa kanggo tandha koma ( , ) menawa ing

tengahe ukara ana paten pangkon.


Tuladha : Ing kali gedhe iku ana bajul, kadhal, nyambik.

6. Pangkon lan pada lingsa, wujude : (… ) panganggone bisa kanggo tandha

titik ( . ) manawa ing pungkasane ukara ana paten pangkon.


Tuladha :
Sapiku wis manak ping papat.

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


47 Hakikat Membaca membaca teks estetis 52. Mampu memerinci
berbentuk puisi karakteristik membaca teks
puisi
4 W = wicara, wirama, wiraga, wirasa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


48 Hakikat Membaca Tujuan keterampilan 56. Mampu menafsirkan isi
membaca teks bacaan berbentuk
gancaran
Prosa : karangan bebas : saduran
Bacaan Aksara Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


49 Hakikat Membaca Prinsip keterampilan 57. Mampu menafsirkan
membaca makna bacaan teks bacaan
berbentuk tembang macapat
Paugeran Tembang Macapat
1. Guru gatra yaiku cacahing larik utawa baris saben sapada.
2. Guru wilangan yaiku cacahing wanda utawa suku kata saben sagatra.
3. Guru lagu yaiku tibaning swara (vokal a,i,u,e,o) ing pungkasaning gatra.

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


50 Hakikat menulis Jenis tulisan karya 81. Mampu menganalisis jenis
ilmiah tulisan karya ilmiah
Fiksi (cerkak, novel, cerbung)
Non fiksi : Artikel, makalah
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
51 Hakikat menulis Tahap-tahap menulis 70. Mampu membandingkan
tahap-tahap menulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


52 Berbagai jenis Cerita Rakyat Jawa 49. Mampu memerinci contoh
sastra Jawa lama Cerita rakyat Jawa
bentuk naratif lisan
Jenis Cerita Rakyat = legenda, mitos, dongeng, sage, fabel, epos.
Tuladha : rawa pening, batu raden, Roro Jonggrang dan asal-usul Candi Prambanan,
Ajisaka dan asal-usul Aksara Jawa, Roro Kidul, Jaka Tingkir.
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
53 Berbagai jenis Dongeng Jawa Dongeng Jawa
sastra Jawa lama
bentuk naratif lisan
Dongeng Timun Mas, Kisah Jaka Tarub dan Tujuh Bidadari

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


54 Berbagai jenis Legenda Jawa 65. Mampu menganalisis isi
sastra Jawa lama legenda Jawa
bentuk naratif lisan
Baru Klinting dan Legenda Rawa Pening
Papan petilasan mandi putra putri raja : Candi Umbul Magelang
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
55 Berbagai jenis Berbagai jenis sastra 12. Mampu memilih contoh
sastra Jawa lama Jawa lama bentuk puisi lelagon berbentuk gerong
bentuk puisi lisan lisan dalam gendhing Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


56 Berbagai jenis Berbagai jenis sastra
18. Mampu memilih karya
sastra Jawa lama Jawa lama bentuk puisi
sastra genre macapat yang
bentuk puisi lisan lisan dapat digunakan untuk lelagon
bawa campursari
Bawa = Awalan ( asmaradana, dhandhanggula, kinanthi, sinom, pangkur)

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


57 Berbagai jenis Berbagai jenis sastra 47. Mampu menelaah ciri-ciri
sastra Jawa lama Jawa lama bentuk puisi parikan
bentuk puisi lisan lisan
Parikan yaiku unen-unen sing dumadi saka, rong gatra (larik) utawa patang gatra.
Menawa dumadi saka rong gatra, gatra sepisan iku awujud purwaka (sampiran), gatra
kaping pindho awujud isi (maksude). Manawa, dumadi saka patang gatra, gatra kapisan
lan kapindho awujud purwaka (sampiran), gatra kaping telu lan gatra kaping papat
awujud isine. Parikan bersajak AB-AB.
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
58 Berbagai jenis Berbagai jenis sastra 13. Mampu menimbang contoh
sastra Jawa lama Jawa lama bentuk puisi kakawin Jawa
bentuk puisi tulis tulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


59 Berbagai jenis Berbagai jenis sastra 14. Mampu memilih contoh
sastra Jawa lama Jawa lama bentuk puisi kidung Jawa
bentuk puisi tulis tulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


60 Berbagai jenis Berbagai jenis sastra 48. Mampu memerinci contoh
sastra Jawa lama Jawa lama bentuk puisi babad Jawa
bentuk puisi tulis tulis

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


61 Berbagai jenis Carita Pendek 29. Mampu menganalisis ciri-
sastra Jawa modern ciri cerita pendek Jawa
Titikane crita cekak yaiku :
1. Wujude gancaran kanthi ukara ringkes.
2. Isine bab lelakon utawa kadadeyan ing masyarakat.
3. Ana paraga utama lan panyengkuyung.
4. Ngandhut piweling, pitutur, pasemon.
5. Dawane crita ing antarane 1-5 kertas folio (1.000 – 20.000 tembung)
6. Tembung-tembunge gampang dimangerteni.
7. Yen diwaca mung rampung sepisan anggone maca.
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
62 Berbagai jenis Carita Drama 44. Mampu menyimpulkan
sastra Jawa modern tokoh-tokoh dalam kethoprak
yang pembawa pesan budi
pekerti

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


63 Berbagai jenis Geguritan 45. Mampu menyimpulkan
sastra Jawa modern tema geguritan yang memuat
budi pekerti
PPK = religius, integritas, nasionalis, mandiri, gotong royong

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


64 Berbagai jenis Novel 51. Mampu memerinci contoh
sastra Jawa modern novel Jawa yang mendidik
karakter
Serat Riyanta (Novel pertama berbahasa Jawa)
Ngulandara

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


65 Aksara Jawa Sandhangan aksara 16. Mampu memisahkan jenis-
Jawa jenis sandhangan aksara Jawa

1) Sandhangan Swara, cacahe ana 5 yaiku kanggo nulis swara i, u, e, lan o. Swara /e/ ana werna
2, kang pancen ana ing basa Jawa ana/e/ sing unine /e/ ana sing unine /e/.
No Jenenge Wujude Unine

1 Wulu ..... ..... i

2 Suku ..... ..... u

3 Pepet ..... ..... e

4 Taling ..... ..... é

5 Taling tarung ..... o

Sandhangan kanggo nulis swara i, u, e, lan o. Carane nulis sandhangan swara yaiku aksara
kang diwenehi sandhangan swara mapane ana ing tandha titik-titik kaya ing njero kothak ing
dhuwur. Carane mbedakake sandhangan pepet lan taling yaiku dititeni saka swarane.
Tuladha :
1. Sega sate gule :
2. Tuku buku lima :

2) Sandhangan Panyigeg Wanda, yaiku sandhangan kang digunakake kanggo


ngganteni aksara sigeg (huruf mati). Aksara sigeg kang diganteni nganggo
sandhangan iki ana telu yaiku h, r, ng lan pangkon.
No Jenenge Wujude Kanggo sigeg/paten
h
1 Wignyan .....

r
2 Layar .....

ng
3 Cecak .....

Saliyane sigeg h, r, lan ng.


.....
manawa dadi sigeg ing
4 Pangkon
pungkasan, aksarane
dipangku
Tuladha :
1. Wadhah sega kuning :

2. Pasar Turi kobong :

3) Sandhangan Wyanjana, cacahe ana telu. Wujud, jeneng, lan gunane ana ing ngisor
iki :
No Jenenge Wujude Gunane
Cakra
1 ..... Sesulihe panjingan ra

Keret
2 ..... Sesulihe cakra lan pepet

Pengkal
3 ..... Sesulihe panjingan ya

Tuladha :
1. Aku tuku krupuk :

2. Subagya trengginas :

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


66 Aksara Jawa Filsafat dalam aksara 9. Mampu menganalisis
Jawa falsafah hidup dalam aksara
Jawa
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
67 Aksara Jawa Angka Jawa 10. Mampu memilih angka
dalam naskah Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


68 Aksara Jawa Sejarah aksara Jawa 20. Mampu menganalisis
sejarah aksara Jawa dalam
cerita lisan

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


69 Aksara Jawa Klasifikasi aksara Jawa 69. Mampu mengklasifikasi
bentuk aksara Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


70 Ragam kebudayaan Budaya Jawa kasat 84. Mampu menyusun contoh
Jawa mata budaya Jawa kasat mata
(tangible)
Tangibel = benda yang tidak bisa disentuh

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


71 Ragam kebudayaan Budaya Jawa tidak 87. Mampu menyusun contoh
Jawa kasat mata budaya Jawa tidak kasat mata
(intangble)
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
72 Anasir kebudayaan Seni (kagunan) Jawa 19. Mampu memilih nama-
Jawa nama gendhing pahargyan
dalam budaya Jawa
 Versi/ Jaga Jogjakarta = Bindri, Ldr. Pengantin Pl. Br, Kidung dhandhanggula
Pengantin, Ldr. Sriwidodo Pl. Br
 Versi/ Gaya Surakarta (Solo) = Monggang, Kodhok Ngorek-Larasmaya, Kidung
dhandhanggula Pengantin, Ldr. Slamet Pl. Br

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


73 Anasir kebudayaan Adat istiadat Jawa 21. Mampu menafsirkan
Jawa makna ritual kemasyarakatan
dalam budaya Jawa
a. Ritual pribadi
1) Slametan kang prasaja minangka rasa sokur tumrap Gusti kang paring rejeki,
tuladhane munggah pangkat. Lumrahe slametan nggunakake sega tumpeng,
lawuh, lan sajen. Padatan dirawuhi para tangga, sedulur, lan kanca cedhak.
2) Syukuran utawa slametan minangka rasa sokur, amarga mari saka larane
utawa ucul saka prakara urip kang dirasa abot.
3) Ritual kang gayut karo daur hidup awujud metu, manten, lan mati.
b. Ritual umum Ritual umum yaiku ritual kang kanggo masarakat lokal utawa
desa, tuladhane upacara bersih desa. Upacara iki ancase ngajab keslametan
tumrap masarakat desa, gegayutan karo kramatan ing desa, utawa mbeneri dina
adeging desa.
c. Ritual negari Ritual negari padatan namung kanggo Raja, Ratu, pimpinan,
negari lan rakyat. Tuladhane ritual negari yaiku upacara Grebeg, Labuhan Karaton
Yogyakarta, Rajawedha/ Mahesa Lawung. Upacara-upacara kuwi ancase duwe
pangajab keslametan tumrap masarakat karaton utawa negara.
No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator
74 Anasir kebudayaan Sistem pengetahuan 1. Mampu menyusun anasir
Jawa Jawa sistem pengetahuan Jawa
(intangible)

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


75 Anasir kebudayaan Sistem religi dan 86. Mampu menyusun anasir
Jawa kepercayaan Jawa religi dan kepercayaan Jawa

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


76 Busana Adat Jawa Busana adat Putra 2. Mampu membandingkan
ciri-ciri khusus busana putra
adat Surakarta

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


77 Busana Adat Jawa Busana adat Putra 3. Mampu membandingkan
ciri-ciri khusus busana putra
adat Yogyakarta

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


78 Busana Adat Jawa Busana adat Putri 4. Mampu membandingkan
ciri-ciri khusus busana putri
adat Surakarta

No Materi/Topik Sub materi/Sub Topik Indikator


79 Busana Adat Jawa Busana adat Putri 5. Mampu membandingkan
ciri-ciri khusus busana putri
adat Yogyakarta
BUSANA ADAT YOGYAKARTA

Blangkon Yogyakarta iku mburine ana plenthukan sing rada gedhe, adate
diceluk mondhol. Anane mondhol ing sisih buri amarga wong lanang Yogyakarta
jaman semana duwe rambut sing dawa
saengga butuh papan kanggo nyimpen
rambut kasebut. Mondol iku digawe
kanthi ancas nyimpen rambut kang
dawa iku mau. Sanajan saiki rambute
wong lanang Yogyakarta akeh sing
cepak, ananging mondol ana ing
blangkon kudu tetep ana. Ana ing sisih
buri blangkon Yogyakarta uga ana sliwiran sing rada gedhe kaya swiwi. Sliwiran
iku mau adate diarani jebehan. Menawa ing sisih ngarep blangkon Yogyakarta,
ana lipitan kanthi cacah pitulas. Bab iki minangka pralambang cacahe sholat
fardlu ing sadina. Bab iki kanggo ngelingake masarakat marang kwajibane marang
Gusti, yaiku nindakake sholat.
Busana surjan digawe kanthi nggatekake cacahe benik lan wujude busana.
Ana ing sisih ngarep busana surjan katon ana benik cacahe loro. Benik iki
nuduhake loro kalimat syahadat ana ing agama islam kang unine Asyhadu an-laa
ilaaha illallaah (‫ (ا شهد أن ال إل ه إال اه لل‬syahadat Kalimat). ‫)ه ل ال ل سو ر محمد أن ا شهد و‬
rasuulullaah Muhammadan anna asyhadu Wa lan kang kapisan tegese “aku
nyekseni menawa ora ana Gusti kajaba Gusti Allah”, banjur teges kang kapindo
“aku nyekseni menawa Nabi Muhammad minangka utusanning Gusti Allah”.
Benik ing sisih ngarep uga ana sing mapan ing gulu cacahe telung pasang (enam
wiji) kang nggambarake rukun iman, yaiku iman marang Gusti Allah, iman marang
malaikat, iman marang kitab-kitab, iman marang rasul-rasul, iman marang dina
akhir, iman marang Qada lan Qadhar. Bab iki nuduhake menawa wong Jawa kudu
percaya marang Gusti Allah lan tansah kelingan marang dhawuhe Gusti. Ing
busana surjan uga ana benik cacahe telu sing mapan ana ing jero dadi ora ketok
saka jaba, mapan ana ing dhadha cerake weteng. Benik sing ora katon iku mau
nuduhake telung hawa napsu manungsa kang kudu dilawan lan didhelikake,
yaiku nafsu bahimah (hewani),
lawwamah (nafsu makan dan
minum), lan syaitoniah (nafsu setan).
Amarga busana surjan iku duwe
teges filosofis kang kaya mangkana,
mula busana surjan uga bisa diceluk
busana taqwa, yaiku busana kang
ngelingake sing nganggo supaya
manut dhawuhe Gusti Allah. Busana
surjan iku jenise ana loro, yaiku
surjan antakusuma lan lurik.
Surjan-surjan kuwi mau ijik
ngrembaka ana ing masarakat,
sanajan ora kabeh uwong nganggo
surjan kanggo busana saben dina.
Bedane surjan antakusuma karo
lurik iku mapan ana ing bahan lan
motif kang digunakake. Motif kang
digunakake ana ing surjan
antakusuma iku kembang, bab iki
trep karo tegese tembung
antrakusuma yaiku “kembang
mawarna-warna”. Tembung lurik 59 duwe teges corak lirik-lirik, mula wujude
surjan lurik uga garis-garis.
Surjan anatakusuma minangka busana penggedhene Mataram, mula kain
kang digunakake dudu kain sing padatane dinggo masarakat. Kain kanggo gawe
busana surjan antakusuma yaiku kain sutra sing kepenak digunakake. Surjan
kang digunakake prawira karo prajurit mesthi wae beda karo sing digunakake para
penggede. Surjan kang digunakake yaiku surjan lurik. Prajurit lan prawira ana ing
keraton iku cacache akeh banget, surjan lurik sing digunakake iso nuduhake
status sosial abdi dalem ana ing kraton. Status sosial iku bisa disawang saka
gedhe cilike garis ana ing lurik. Surjan lurik kang garise gedhe nuduhake golongan
sosial kang luwih dhuwur tinimbang sing garise cilik.
Keris Surakarta wujude luwih gedhe tinimbang keris Yogyakarta. Wujude keris
ana loro, keris sing lurus lan keris sing ana luke. Jenis keris loro iku mau duwe
teges filosofis kang luhur. Keris sing lurus duwe teges menawa manungsaa iku
kudu teteg. Wong Jawa ora kena mencla-mencle apa kang wus duwe karep kudu
dilakoni kanthi karepe iku mau bisa kasembadan. Bab iki rada beda karo teges
filosofis saka keris sing ana luke, yaiku nuduhake kawicaksanan. Wong Jawa
nalika nemoni perkara kudu dipikir kathi permati lan ngati-ati. Kawicaksanan lan
teteging karep iku mau kudu mlaku bebaregan tumuju marang Gusti kang
Murbeng Dumadi. Bab iki mau ginambar ana ing pucuke keris kang lincip.

Mbabar babagan keris mesthi wae ora jangkep menawa ora ngomongke
warangkane. Warangka bisa dibedakake dadi loro, yaiku ladrang lan gayaman.
Ladrang iku rangka keris sing wujude kaya godhong lan lancip. Rangka keris jenis
iki kena dinggo sapa wae, adate dinggo masarakat lan para abdi dalem. Warangka
gayaman rada beda karo warangka sijine, warangka iki wujude bujel. Warangka
gayaman adate digunakake dening para pangeran, sentana dalem, bupati, lan para
panggedhe.

Carane nganggo keris bisa kathi cara kang maneka warna. Adate masarakat
Jawa ngnggo keris ana ing sisih buri, diselipke ana ing lontong supaya ora tiba.
Ananging sejatine keris bisa dinggo ana ing buri, samping, bisa uga ana ing ngarep.
Keris sing diselehake ana ing sisih buri iso dinggo kanthih cara klabang pinipit,
ngewal, satriya keplayu lele sinundukan, lan munyuk ngilo. Panganggone keris
kanthi cara klabang pinipit yaiku nyelipake keris ana ing jero lontong sisih buri,
anggone nyelehke keris rada miring, gandar ana ing sisih kiwa, banjur wrangkane
ndemok lontong. Cara nganggo keris klabang pinipit iki adate dinggo ana ing
Yogyakarta. Menawa ing Surakarta cara nganggo keris kang kaya mengkene
diarani ngogleng.
Cara ngenggo keris kanthi ngewal arep padha karo klabang pinipit, bedane
anggo keris model iki keris e rada munggah sithik saengga wrangkane ora ndemok
lontong. Cara nganggo keris satriya keplayu yaiku keris diselehake jejeg ana ing
tengah-tengah sisih buri. Panganggone keris sing ora dimiringke kaya mangkono
supaya anggone obah luwih kepenak, adate cara iki digunakake nalika sing
nganggo akeh gawean. Cara nganggo keris model munyuk ngilo meh padha karo
ngewal, bedane yaiku ana ing madhepe keris. Keris sing dinggo kanthi cara iki
gandare ana ing sisih tengen. Cara nganggo keris nganggar yaiku nyelehake keris
ana ilat-ilatan wadhah keris sing ditrap ing bangkean. Cara kang kaya mangkene
adate dinggo nalika lelungan lan menawa arep gawa keris luwih saka siji. Cara
ngganggo keris nyothe yaiku nggawa keris kanthi nylesepake ana lontong ing
bangkean ngiringan (nyothe A). Ananging nyothe uga bisa kanthi cara nggawa keris
ana ing sisih ngarep (nyothe B).

Busana tradisional kanggo wong wedok Jawa yaiku kebaya. Yogyakarta digawe
nganggo kain brokat. Kain brokat iku minangka kain sulaman kang ana motife,
nanging amarga sulamane sing rada arang-arang kain iki semrawang menawa
dinggo mula sadurunge nganggo kebaya kudu nganggo kemben dhisik. Kebaya
Yogyakarta bisa dinggo kanthi polosan ngono wae, ananging uga bisa ditambahi
payet lan bordiran supaya katon luwih endah.
Jarit yaiku kain batik kang dawa. Menawa batik iku minangka kain tradisional
Jawa kang digambari nganggo malam, yaiku salah sawijining jinis lilin kang mligi
kanggo mbatik. Corak batik iku maneka warna. Panganggone corak batik iku mau
duwe pathokan kang kudu diugemi. Warna kang dadi dhasare batik Yogyakarta
adate putih, ananging ana uga sing nganggo coklat karo ireng sanajan ora akeh.
Motif batik Yogyakarta ana maneka warna kayata naga, manuk, ilat geni, lan
sapiturute.
Sadurunge dinggo, jarit iku kudune diwiru dhisik. Wiru yaiku tekukan-tekuan
ing pucukane jarit kang cacahe kudu ganjil. Gedhene wiron iku ya ana aturane.
Wiru kanggo wong wedok gedhene rong driji, kanggo wong lanang gedhene telung
driji. Menawa ing Yogyakarta garis putih ing pucuke jarit kudu diketokake, mapan
ana ing tengah utawa pinggir lipitan. Carane nnganggo jarit ing Yogyakarta diukel
miring saka kiwa dhuwur marang tengen ngisor.
Cara nganggo batik antarane wong lanang lan wong wedok iku dibedakake ana
ing arahe. Menawa wong lanang jarik dinggo saka tengen muter maring kiwa,
ananing menawa wedok sawalike. Supaya kenceng jarik sing wis dinggo diblebet
nganggo stagen ana ing bangkean. Sawise distageni, ditutup nganggo lontong,
banjur pungkasan diwenehi kamus sing wujude meh kaya setut.
BUSANA ADAT SURAKARTA

Bedane blangkon Surakarta karo Yogyakarta sing paling ketok iku ana ing
sisih buri. Blangkon Surakarta iku burine trepes ora kaya blangkon Yogyakarta.
Bab iku bisa kadadean amarga wong lanang Surakarta jaman semana ora duwe
rambut sing dawa saengga ora butuh papan kanggo nyimpen rambut. Masarakat
Surakarta jaman biyen wis kena pengaruh Landa saengga gaya rambute okeh sing
cepak. Wujude blangkon ana ing buri yaiku kataline pucuk tengen lan kiwa, bab
iki minangka pralambang ketemune jagad alit lan jagad ageng. Cara nganggo kang
kaya mengkene duweni ancas
supaya rambut sing nganggo
blangkon bisa disilakke
saengga katon tumata lan
kepenak disaawang.
Busana anyar kang digawe
Kasunanan Surakarta ana
maneka warna, mligine busana
kanggo wong lanang. Ing Surakarta busana kanggo wong lanang cacahe ana lima,
yaiku beskap, atela, sikepan, langenharjan, lan takwa. Busana beskap iku modele
minangka campuran antarane budaya Jawa lan Landa. Busana beskap di desain
lan dijenengi dening wong Landa. Beskap iku ana rong macem, yaiku beskap cekak
lan landung. Beskap cekak iku mburine krowak, nganggo keris, ananging beskap
landung iku anggone nganggo tanpa keris amarga mburine buntet utawa tanpa
krowak.
Atela meh padha karo beskap, sing marai beda amung mapane benik. Benik
kang ana ing beskap mapan ana ing tengen kiwa. Ananging, menawa atela, benik
mapan ana ing tengah wiwit saka gulu tekan ngisor. Busana sikepan iku kaya
atela, ananging benike
dibuka, njerone nganggo
rompi lan busana benikan
(kemeja).
Busana langenharjan iku
wujude kaya campuran antarane
beskap lan jas saka Eropa.
Busana Langenharjan iku kaya
jas Eropa nanging krowak
mburine, nganggo dasi kaya
kupu, lan nganggo busana
benikan (kemeja). Menawa
busana takwa wujude kaya
surjan, burine krowak.
Keris Yogyakarta karo Surakarta wujude meh padha, mung bedane keris
Surakarta luwih gedhe tinimbang keris Yogyakarta. Ukiran ana ing keris Surakarta
adate luwih alus saengga menawa disawang ketok luwih mewah. Keris Yogyakarta
menawa disawang katon luwih prasaja lan klasik tinimbang keris Surakarta.
Amarga ukurane sing luwih gedhe, godhongan ana ing keris Surakarta bisa nganti
rada mlungker ing pucuke lan rada
munggah ing pucuk sijine.

Kebaya ana ing Surakarta padha karo


Yogyakarta yaiku kanthi bahan kain
brokat. Ananging kebaya liya sing
ngrembaka ana ing Surakarta, yaiku
kebaya kang digawe saka bludru
utawa blenggen. Supaya luwih apik
adate diwenehi bordir kanthi warna
emas, ditambahi bef utawa kutu baru. Menawa ditandhingake karo kebaya Yogyakarta,
kebaya Surakarta katon luwih tinutup lan prasaja.
Batik Surakarta adate ngaggo kain kanthi warna sogan yaiku campuran
antarane warna coklat enom, coklat tua, coklat semu kuning, coklat semu ireng,
lan coklat semu abang. Corak batik duwe teges filosofis dhewe-dhewe, mula ngaggo
batik ora kena sasake, ana paugeran kang kudu diugemi. Motif batik kang mung
oleh digunakake kanggo kaluarga kraton kayata motif parang. Batik motif karang
iku ana maneka warna jenise. Batik parang kang kerep digunakake ana ing
keraton yaiku batik motif barong, glendreh, lan klitik. Parang gendreh adate
minangka ageman permaisuri/garwanipun raja wujude luwih cilik mbangane
motif parang barong, ananging luwih gedhe tinimbang parang klitik. Saka telu
motif parang iku mau pancen parang klitik sing paling cilik, amarga parang klitik
mligi dinggo putra putri raja.

Anda mungkin juga menyukai