BABARING WEDHATAMA

ING PAWIYATAN

Dening:
S.Yusdianto
(Budayaningrat)

Kaaturaken ing Workshop Fasilitasi Penguatan Muatan Lokal

Bahasa Jawa Guru SMA Provinsi Jawa Tengah
Semarang, 13 – 16 Agustus 2018
KEBIJAKAN PENERAPAN KURIKULUM 2013
MUATAN LOKAL BAHASA JAWA
DI JAWA TENGAH
SK Kadinas Pendidikan Prov
Jawa Tengah
Nomor 423.5/ 14995
Tgl 4 Juni 2014
tentang Kurikulum Muatan
Lokal Bahasa Jawa
SD/SDLB/MI,
SMP/SMPLB/MTs,
SMA/SMALB/MA dan SMK
Negeri dan Swasta di Provinsi
Jawa Tengah.
 Miturut para
Pakar Basa

KUALITAS YANG
PERLU DIMILIKI
GENERASI MUDA
DALAM BERKARAKTER ISI KURIKULUM BAHASA JAWA

- KOMPETENSI INTI
- KOMPETENSI DASAR
- KONTEN LEBIH SEDERHANA
- KOMPETENSI YANG SEMAKIN
MENINGKAT
FILOSOFI - BERSESUAIAN DENGAN
LINGKUNGAN PESERTA DIDIK
 Tingkat Kompetensi

Permendikbud 64/2013

Kompetensi pada setiap tingkat merepresentasikan 4

(empat) dimensi
1. sikap spiritual,
2. sikap sosial,
3. pengetahuan, dan
4. keterampilan.
 Sebaran Keterampilan
Berbahasa Jawa

SD

Mendengar, membaca, berbicara , dan menulis

SMP
Mendengar, membaca, berbicara, dan menulis

SMA
Mendengar, membaca, berbicara, dan menulis
Serat Wedhatama kawucalaken Ing Pawiyatan SMA/SMK/MA
Wiwit saking kelas X,XI, tuwin kelas XII

KADOS PUNDI ISININIPUN

SERAT WEDHATAMA MANGGA
SESARENGAN
KADHUDHAH
 SEJARAHIPUN SERAT
WEDHATAMA
Serat menika kaserat dening KGPAA
Mangkunegara IV ingkang kala semanten
nglenggahi Pangeran Adipati wonten pura
Mangkunegaran (Ngabeyan). KGPAA
Mangkunegara IV ingkang asma timur RM.
Sudira putra saking KPH Hadiwijaya 1 saha
Ibu Ray. Sakeli putra saking KGPAA
Mangkunegara II, miyos ing dinten Setu
Kliwon magut Minggu Legi 1 Sapar Tahun
Jimakir Windu Sancaya 1736, utawi 8 Maret
1811, dangunipun ngasta pusering praja ugi
sesarengan ing alam jumenengipun ISKS Paku
Buwana IX

Bakunipun Serat Wedhatama wonten 72 tembang ingkang kaprinci ing pupuh

tembang Pangkur, Sinom,
Pocung, tuwin Gambuh dene tambahan Kinanthi + Gambuh ndadosaken
Wedhatama dados 100 pada
 bilih iyasan KGPAA Mangkunegra IV menika
dipun cetak (diterbitkan), ing warsa 1898
lajeng kacetak malih ing warsa 1899 dening Ki
Padmosusastra, ing penerbit Albert Rusche &
Co. Surakarta kanthi irah-irahan utawi judul
“Dwija Iswara”.

Ing warsa 1928 dipun cetak malih dening Dr.Th. Pigued kanthi
irah-irahan “Werken van Kangjeng Goesti Pangeran Adipati Arya
Mangkoenegoro IV”. Dene iyasan KGPAA Mangkunegara IV
sanesipun inggih punika: 1) Aluraning Leluhur Mangkunegaran, 2)
Panembrama, 3) Babad Warni-warni, 4) Sekar-sekaran, 5) Panji
Wulung, 6) Dwija Iswara.
 CAP CAPAN Awal
Anyar
Terbitan Tembang (asli)

Pangkur 14 14
Sinom 18 18
Pocung 15 15
Gambuh 25 25 + 10
Kinanthi - 18
Jumlah Pupuh 4 5
Jumlah Pada (bait) 72 100

Kawontenanipun serat Wedhatama saget kaperang dados

kalih inggih punika ingkang cap-capan kapisan sinebat
ingkang asli utawi wiwitan (awal) saha cap-capan Anyar
(baru) .
Nyuraos Pangertosan
“Tembang Jawi”

Tembang ugi winastan

sekar, inggih punika
reroncening tembung
ingkang mawi paugeran
tinamtu ingkang kawaos
kanthi ngginakaken lagu
laras Slendro, pelog utawi
nuansanipun.
Wonten ing Serat Mardawalagu
riptan Pujangga dalem Karaton
Surakarta Hadiningrat
mratelakaken bilih ing jagading
Kabudayan Jawi wonten
sekawan jinis tembang inggih
punika a) Maca salagu
kagolongaken sekar ageng
kapisan, b) Maca rolagu
kagolongaken sekar ageng
kapindho, c) Maca Trilagu,
kagolongaaken sekar tengah, lan
d) Maca Patlagu, kagolongaken
sekar alit ingkang langkung
moncer kasebat ‘Macapat’.
 Pangertosanipun Macapat

1. Macapat saking tembung maca papat-papat, inggih punika maos cakepan mawi lagu
saben sekawan wanda mandheg sakedhap kangge unjal ambegan.
2. Maca parepat, inggih punika maos cakepan tembang ing madyaning pepanggihan
utawi parepatan.
3. Manca pat, isinipun cakepan nyariosaken kawontenan keblat papat lima pancer.
4. Panca arpat, inggih punika gangsal sandhangan ing aksara Jawi, nglegena, wulu,
suku, taling tuwin taling tarung ingkang kaginakaken kangge dhong-dhing utawi guru
lagu salebetipun cakepan sekar.
5. Maca cepet, inggih punika maos cakepan mawi lagu ingkang temponipun cepet
ingkang boten kathah luk utawi wilet.
6. Macakep, saking tembung maca cakepan, inggih punika maos cakepan mawi lagu,
7. Maca mat, inggih punika maos cakepan mawi lagu kanthi mat-matan,
8. Maca-pat, inggih punika waosan tembang ingkang kaping sekawan ugi katelah
tembang alit utawi macapat lagu. Werdinipun macapat ingkang pungksan punika
gegayutan kalihan andharan maca salagu, maca rolagu, maca trilagu saha macapat
lagu ing nginggil.
Macapat ngginakaken basa Jawi anyar sarta
kaiket ing paugeran guru gatra, guru
wilangan, tuwin guru lagu. Guru gatra inggih
punika cacahing larik saben setunggal pada
(bait), guru wilangan cacahing wanda saben
larik, dene guru lagu utawi dhong-dhing
utawi aksara “Vocal”, ing pungkasaning larik.
Salebetipun maos cakepan ngginakaken lagu
laras Slendro, pelog utawi nuansanipun.
Tembang mocopat gunggungipun
wonten sewelas (11)
Mijil
Maskumambang
Sinom
Asmaradana/ Asmaradahana
Gambuh
Kinanthi
Dhandhanggula
Durma
Pangkur
Megatruh
Pocung
Saperangan pujangga nyebataken bilih Juru Demung, Balabak,
Wirangrong, tuwin Girisa saget kalebetaken ing metrum macapat
satemah cacahing metrum dados gangsalwelas. Nanging wonten ugi
saperangan pujangga ingkang nyebataken bilih megatruh,
Maskumambang saha gambuh kalebet golonganing sekar tengahan
satemah cacahipun metrum kantun wolu.

Benten-bentenipun pamanggih punika saget katampi awit ciri-

ciri struktural macapat lan sekar tengahan meh sami,
ngginakaken basa Jawi anyar saha paugeran guru gatra,
guru wilangan saha guru lagu.
Macapat ing jagading kagunan Jawi kawaos mawi lagu maneka warni
kajumbuhaken kalihan ginanipun, kadosta kangge bawa, suluk, palaran,
gerongan, sindhenan, andhegan gendhing saha gendhing sekar. Garap
lagu salebetipun waosan prasaja boten kathah wilet utawi luk. Ing bab
punika cethanipun pamaosing tembung langkung dipun tengenaken murih
isinipun cakepan kapireng cetha. Paugeran ingkang makaten sinebat
“Lagu Winengku Ing sastra”. Dene bawa inggih punika lagu vocal tunggal
kangge amiwiti gelaring gendhing. Cakepanipun saget kapirid saking
sekar ageng, sekar tengahan, punapa dene sekar macapat, paugeran
ingkang kaginakaken inggih punika “Sastra winengku lagu” tegesipun
endahing lagu langkung dipun tengenaken murih kapireng nengsemaken.
Suluk inggih punika lagu vocal ingkang kaungelaken dening dalang
salebetipun pagelaran ringgit wacucal utawi wayang kulit. Suluk saget
kapilah dados tiga inggih punika; Suluk pathetan, Suluk Sendhon, suluk
ada-ada.
 Isining Piwulang Ing Serat
Wedhatama

Ingkang kaandharaken lumantar cakepanipun

kadosdene piwulang bab; Manembah (Ke-esaan
Tuhan), Piwulang etika pasrawungan, Piwulang
Ngormati tiyang sanes, Piwulang mbudidaya ing
panggesangan, lan sanes-sanesipun. Ing pangajab
sadaya putra wayah saged hanindakaken pitutur luhur
punika
 Serat wedhatama ingkang dipun wucalaken ing
Kelas X (sedasa) tuladhanipun:

Lawas Anyar

 Mingkar mingkuring Angkara,

 Mingkar mingkuring Ukara,
 Akarana karenan Mardisiwi,
 Akarana karenan Mardisiwi,
 Sinawung Resmining Kidung
 Sinawung Resmining Kidung
 Sinuba sinukarta,
 Sinuba sinukarta,
 mrih kreterta Pakartining Ngelmu
 mrih kreterta Pakartining Ngelmu
Luhung,
Luhung,
 Kang Tumrap neng Tanah Jawa,
 Kang Tumrap neng Tanah Jawa,
 Agama ageming Aji.
 Agama ageming Aji.
 TEGESIPUN ING
NO TEMBANG PANGKUR
GANCARAN

Jinejer Ing Wedhatama, Dijejer tharik-tharik

Mrih Tan Kemba kawruh ing wedhatama,
kembenganing pambudi, supaya ora kewuhan ing
Mangka nadyan Tuwa pikun, pangerti, sanadyan wong
Yen tan mikani rasa, wis lalu yuswa (tuwa),
Yekti sepi sepa lir sepah ora duwe rasa isin ewuh
samun, pekewuh, sejatine ora
Samangsane pakumpulan, ana gunane kaya ampas,
Gonyak ganyuk nglelingsemi yen ana ing pasamuan,
kerep gawe isin
(memalukan).
NO TEMBANG PANGKUR TEGESIPUN ING GANCARAN

Nggugu Kersane priyangga, Ngetutake karepe dhewe, yen

Nora nganggo peparah lamun omongan mung angger wae
angling, ngomong ora dipikir, ora gelem
Lumuh Ingaran balilu, diarani bodo, seneng yen
Uger guru aleman, dialembana, nanging kanggone
Nanging janma ingkang wus wong kang tanggap ing semu,
waspadeng semu, malah kepara ngasorke dhiri, ethok-
Sinamun ing samudana, ethok tumanggap kanthi becik.
Sesadon ing adu manis.
Serat wedhatama ingkang dipun wucalaken ing
Kelas X (Sedasa) Semester II tuladhanipun:

NO TEMBANG SINOM TEGESIPUN ING GANCARAN

Samangsane pasamuan, Saben ana pasamuan, mung

Mamangun marta martani,
Sinambi ing saben mongsa,
Kala kalaning asepi,
Lelana teki-teki,
Gayuh geyonganing kayun,
Kayungyung eninging tyas,
Sanityasa pinrihatin,
Pungguh-panggah cegah dhahar
lawan nendra.
tansah gawe seneng lahir batin,
lan kalane ana wektu mirunggan,
merlokake semedi olah batin,
nggayuh bontosing rasa, sebab wis
kebacut olah seneng olah batin,
nganti ngrasakake perihing ati,
tetep puguh ngugemi ora mangan
lan turu.
NO TEMBANG SINOM
Saben nendra saking wisma,
Lelana laladan sepi,
Ngingsep sepuhing sopana,
Mrih pana pranaweng kapti,
Tistising tyas marsudi,
Mardawaning budya tulus,
Mesu reh kasudarman,
Neng tepining jalanidhi,
Sruning brata kataman wahyu
jatmika.
TEGESIPUN ING GANCARAN
Saben lunga ninggalake ngomah,
lunga menyang papan sepi, golek
tingktan ngelmu kang becik, supaya
gamblang kabeh sing arep
dijangka, niating ati hanggayuh ,
alusing ati kang ana, meres
sakabehing usaha, ing babagan
welas asih, ing pinggir gisiking
samodra, awit gentur hanggone
tapa/ikhtiat antuk wahyuning Illahi.
Serat wedhatama ingkang dipun wucalaken ing Kelas XI
(Sewelas) Semester I tuladhanipun:

NO TEMBANG POCUNG TEGESIPUN ING GANCARAN

Ngelmu iku, Ngelmu kuwi bisane wujud

Kalakone kanthi laku, utawa ana, ditindakne ,
Lekase klawan khas, diwiwiti dhisik saka karep,
Tegese khas nyantosani, tegese karep iku niat kan
Setya budya ndayani, budi, kuating budi
pangekesing dur iku mau kang bakal
angkara mbengkas watak angkara.
NO TEMBANG POCUNG TEGESIPUN ING GANCARAN

Angkara gung, Nafsu angkara kang gedhe,

Neng angga anggung kang kumpul ana ing badan
gumulung, iki, nyawiji karo kelompok
Gegolonganira, nafsu liyane, yen nguwasani
Triloka lekering kongsi, telung babahan (dunia)
Yen den umbar ambabar ngrembaka bakal dadi
dadi rubeda masalah kang gedhe
Serat wedhatama ingkang dipun wucalaken ing Kelas XI
(Sewelas) Semester II tuladhanipun:

TEGESIPUN ING
NO TEMBANG GAMBUH
GANCARAN

Samengko ingsun tutur, Saiki aku kandha, bab

Sembah catur supaya sembah kang kudu mbok
lumuntur, tindakake, sepisan, sembah
Dhihin raga, cipta, jiwa, raga, cipta, jiwa, lan rasamu,
rasa kaki, yen ana kono kowe bisa
Ing kono lamun tinemu, nggayuh lan nyawiji, bakal
Tandha nugrahaning antuk nugraha saka Gusti
manon. Allah.
 TEGESIPUN ING
NO TEMBANG GAMBUH
GANCARAN

Sembah raga puniku, Sembah raga kang awujud

Pakartine wong sholat, kuwi mung
amagang laku, mujudake langkah kang
Susucine asarana saking sepisan utawa dhasar,
warih, reresike nganggo banyu,
Kang wus lumrah dilakoni kaping lima
limang wektu, sedinane, kang dadi aturan
Wantu wataking lan wewalere.
wewaton.
Serat wedhatama ingkang dipun wucalaken ing Kelas XII
(Kalihwelas) Semester I tuladhanipun:

NO TEMBANG KINANTHI TEGESIPUN ING GANCARAN

Mangka kanthining Mangka modale uwong urip iku

tumuwuh, salawase urip yaiku waspada
Salami mung awas eling, lan eling, eling marang pituduhe
Gusti Allah lan uga gambaran
Eling lukitaning alam,
kang dumadi ing alam jagad
Dadi wiryaning dumadi,
raya iki, kang bisa ndayani
Supadi nir ing sangsaya, marang uripmu, lan uwal saka
Yeku pangreksaning urip kasangsayaning jiwa ragamu,
ing kono pangreksane badan
sakojur.
NO TEMBANG KINANTHI TEGESIPUN ING GANCARAN

Mangka den taberi kulup, Mula saka kuwi sing rajin,

Angulah lantiping ati, sinau ngrasa ing pangrasa,
Rina wengi den anedya, awan bengi hambudidaya,
Pandhak Panduning tanpa wegah terus
Pambudi, ngupaya, nglindhih utawa
Bengkas Kahardaning driya, nguwasani Nafsu kang
Supaya dadya Utami ana, supaya dadi dhiri
kang utama.