Purwakaning Atur
Nuwun.
PANGRIPTA: Puji syukur dhumateng Gusti
ingkang Mahawelas awit sampun
Achmad Ali Syafingi, S.Pdad karakit buku ajar Basa Jawi “SINAU
Ali Syafingi, S.Pd BASA JAWA” menika. Panulisan
buku ajar menika sampun
kajumbuhakn kaliyan Capaian
Pembelajaran lan Tujuan Pebelajaran
EDITOR:: Mata Pelajaran Bahasa Jawa
SMA/SMK/MA Kurikulum Merdeka
Vini Rahmaniar, S.Pdad Ali
Tahun 2023, Muatan Lokal Provinsi
Syafingi, S.Pd Jawa Tengah.
Ing pangajab mugi buku menika
saged nambah seserepan siswa
SMA/SMK/MA babagan piwulang
Basa Jawi. Kejawi menika, buku
menika ugi taksih nggadhahi
kekirangan. Pramila, pandonga ugi
panyaruwe saking saking sinten
kemawon tansah kantu-antu murih
sampurnanipun buku menika
Pangripta
Sma/smk/ma
XI
I
SEMESTER 1
Wulangan 1 (DHANDANGGULA)
Wulangan 3 (PARIWARA)
Tujuan Pembelajaran
A. Setelah menyimak materi tembang macapat yang disajikan melalui power point(C), peserta didik(A) secara mandiri
dapat Menguraikan struktur tembang macapat(B) dengan benar(D). (P4/PPP), (C4 HOTS)
B. Melalui media video tembang macapat Dhandhanggula laras pelog pathet nem(C), peserta didik(A) secara
berkelompok dapat menelaah srambahan titilaras tembang macapat Dhandhanggula laras pelog pathet nem(B)
dengan benar(D). (P3/PPP), (C4 HOTS)
C. Setelah mengamati contoh tembang macapat Dhandhanggula laras pelog pathet nem(B), peserta didik(A)
secara mandiri dapat menunjukkan(P3) pesan yang terkandung dalam tembang macapat Dhandhanggula(B)
dengan benar(D). (P4/PPP), (C5 HOTS)
D. Melalui video macapat Dhandhanggula(C), peserta didik(A) dapat melagukan(P5) tembang macapat
Dhandhanggula laras pelog pathet nem(B) secara berkelompok secara bergotong royong dengan penuh
emosional dengan benar(D). (P3/PPP), (C3 LOTS)
Indikator Pembelajaran
Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:
I. Peserta didik dapat menguraikan struktur teks tembang macapat dengan benar. (C4)
II. Peserta didik mampu menelaah titilaras tembang.
III. Peserta didik dapat menunjukkan pesan yang terkandung di dalam tembang melalui demontrasi
video dengan benar. (C4-TPACK)
IV. Peserta didik dapat nembang Dhandhanggula dan memproduksi vidio tembang secara
berkelompok dengan penuh emosional. (P3-HOTS)
Pada 1
yogyanira kang para prajurit
lamu bisa sira anuladha
duking uni caritane
Ing kono lamun tinemu
Andelira sang Prabu
Sasrabahu ing Maespati
Aran patih Suwanda
Lelabuhanipun
Kang ginelung tripraka
Guna kaya purune kang den antepi
Nuhoni trah utama
KGPAA. MANGKUNEGARA IV
Tegese tembung:
Yogya + nira : becike kowe
sira : kowe
nuladha : nirua, nyontoa
du king uni : jaman biyen
Lamun : yen
Andelira : jagoan utawa pethingan
Lelabuhan : jasa
Gladhen Mandiri
Tulisen isi lan pitutur luhur tembang Dhandanggula ing ngisor iki!
Pada 2
No Cakepan Gancaran
1. lire lalabuhan tri prakawis …………………………………………………………
2. guna bisa saneskareng karya …………………………………………………………
3. binudi dadya unggule …………………………………………………………
4. kaya sayektinipun …………………………………………………………
5. duk bantu prang manggada nagri …………………………………………………………
6 amboyong putri dhomas/ katur ratunipun ………………………………………………………
7 purune sampun tetela …………………………………………………………
8 aprang tandhing lan ditya ngalengka nagri …………………………………………………………
9 suwanda mati ngrana …………………………………………………………
10 lire lalabuhan tri prakawis …………………………………………………………
Pada 4
No Cakepan Gancaran
1. Kumbakarna kinon mengsah jurit …………………………………………………………………….
2. mring kang raka sira tan lenggana …………………………………………………………………….
3. nglungguhi kasatriyane …………………………………………………………………….
4. ing tekad tan asurud …………………………………………………………………….
5. among cipta labuh nagari …………………………………………………………………….
6 lan nolih yayah rena ……………………………………………………………………
7 myang luluhuripun ……………………………………………………………………
8 wus mukti aneng Ngalengka ……………………………………………………………………
9 mangke arsa rinusak ing bala kapi ……………………………………………………………………
10 punagi mati ngrana ……………………………………………………………………
Tegese tembung:
1. …………………………. : …………………………….
2. …………………………. : …………………………….
3. …………………………. : …………………………….
4. …………………………. : …………………………….
5. …………………………. : …………………………….
6. …………………………. : …………………………….
7. …………………………. : …………………………….
8. …………………………. : …………………………….
9. …………………………. : …………………………….
10. …………………………. : …………………………….
Menawa arep nggawe utawa arep nulis tembang macapat, kudu nggatekake paugeran-
paugeran kasebut. Saben tembang macapat iku nduweni paugeran guru gatra, guru wilangan, lan
guru lagu dhewe-dhewe. Dadi antarane tembang siji lan sijine iku genah bedane lan ana titikane.
Dene pathokaning utawa paugeraning tembang macapat Dhandanggula yaiku 10i, 10a,, 8e, 7u,
9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a.
Tuladha:
Paugeran Cakepan
10i yogyanira kang para prajurit
10a lamu bisa sira anuladha
8e duking uni caritane
7u Andelira sang Prabu
9i Sasrabahu ing Maespati
7a Aran patih Suwanda
6u Lelabuhanipun
8a Kang ginelung tripraka
12i Guna kaya purune kang den antepi
7a Nuhoni trah utama
TUGAS PRODUK
Gawea cakepan tembang Dhandanggula kanthi tema bebas!
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
Gladhen Kelompok
E. Nembang Dhandanggula
Nembang utawa ngagokake tembang Dhandanggula iku kudu nggatekake titi laras. Titi laras
ing basa Indonesia diarani tangga nada. Tangga nada iki biyasane digunakake kanggo pathokan
sawijining tembang supaya tembang kuwi bisa muni kanthi endah. Titi laras ing gendhing Jawa
iku kaperang dadi loro yaiku ana laras slendro lan laras pelog.
Kejaba laras, anggone nembang macapat uga kudu nggatekake pathet. Pathet yaiku endhek
dhuwuring swara kang kanggo lelagoning tetabuhan gamelan. Laras slendro nduweni pathet
warna telu, yaiku pathet nem, pethet sanga, lan manyura. Laras pelog uga nduweni pathet kang
cacahe telu, yaiku pathet bem, pathet nem, lan pathet barang.
PRAKTIK
Awakmu wis diajari carane maca titi laras tembang Dhandanggula. Bapak ibu guru uga wis
nuladhani cara nembangake tembang Dandnanggula. Saiki majua ing ngarep kelas lan
tembangna tembang Dhandanggula sing wis kogawe mau kanthi kendhel!
5. Serat Tripama amung dumadi saka sapupuh tembang macapat, yaiku tembang..
a. Dhandanggula
b. Kinanthi
c. Asmaradana
d. Mijil
e. Maskumambang
10. Ana ing Serat Tripama pupuh Dhandhanggula, pada kang nyeritakake Patih Suwanda yaiku
pada ......
a. 3 lan 4
b. 1 lan 2
c. 5 lan 6
d. 4 lan 5
e. 2 lan 3
11. Ana ing Serat Tripama pupuh Dhandhanggula, pada kang nyeritakake Raden Kumbakarna
yaiku pada ......
a. 5 lan 6
b. 1 lan 2
c. 3 lan 4
d. 2 lan 3
e. 6 lan 7
12. Tembung Tripama karakit saka tembung tri lan pama. Tembung tri nduweni dasanama ....
a. Loro
b. Lima
c. Papat
d. Telu
e. siji
13. Serat Tripama nyaritakake 3 tokoh wayang kang bisa didadekake tuladha ing urip padinan.
Serat kasebut dumadi saka .... pada.
A. 11
B. 5
C. 6
D. 7
E. 8
14. " ..... minungsuhken kadange pribadi, dene sira pikantuk, ..." Tembung sira nduweni
dasanama ing ngisor iki kajaba ...
A. Panjenenengan
15. Tembung-tembung kang ana ing serat Tripama ing ngisor iki, antuk seselan -in- kajaba .....
A. Kinen
B. Jinemparing
C. Ingadegken
D. Ginelung
E. Kinarya
16. Tembung garba yaiku tembung kang dumadi saka rong tembung utawa luwih, kanthi nyuda
cacahing wanda lan ndadekake tembung anyar. Tembung garba uga bisa diarani nyingkat
rong tembung supayane dadi ringkes. Tembung garba kang ana ing Serat Tripama ing ngisor
iki, kajaba .....
a. senopati
b. wirotama
c. sudarsananeng
d. saniskareng
e. aneng
19. Ing ngisor iki kang kalebu sasmitane tembang dhandhanggula kajaba.....
a. gula
b. sarkara
c. manis
d. taruna
e. dhandhang
1. Apa sing diarani tembang macapat? Lan jinise tembang macapat iku apa bae?
Wangsulan :
...........................................................................................................................................
Wangsulan :
...........................................................................................................................................
Capaian Pembelajaran
Peserta didik mampu menulis teks sastra berupa cerkak untuk berbagai tujuan secara kritis
dan kreatif. Peserta didik mampu menulis teks nonsastra berupa iklan (pariwara, broadcast)
untuk berbagai tujuan secara logis, kritis dan kreatif. Peserta didik mampu menulis gagasan
dan pikiran dalam bentuk teks sastra tembang macapat. Peserta didik mampu menulis
gagasan dan pikiran dalam bentuk teks sastra cerkak untuk mencapai tujuan yang berbeda-
beda.
Kompetensi Dasar
Indikator
Cerkak yaiku gancaran sing ngandharake sarining kedadean utawa lelakon saka wiwitan
nganti pungkasan kanthi cekak wae. Cerkak nduweni sifat naratif utawa wujude arupa cerita.
Wong kang nulis Cerkak diarani Penulis. Cerkak biyasane ditulis, dicithak lan kaemot ana ing
kalawarti, ariwarti.
Tetengere cerkak:
1. Critane sakeplasan (dirungokake sapisan langsung tamat)
2. Isine padhet (ringkes)
3. Basane mentes
4. Alure mung siji
5. Isine crita ngemot pitutur, kritik, piweling lan pasemon
OH …..SERTIFIKATKU
Dening : Pak Jarno
Kaya adat saben ngarepake subuh aku wis ngengrengake ceret kanggo gawe wedang
apadene gawe sarapan sarupa-rupane kanggo ganjel weteng. Pancen sajeg jumbleg wiwit aku
omah-omah karo Indri sisihanku sing dak nikah wis 17 taun seprene ora tau jenenge ngganggu
bojoku sing isih njintel turu karo ngeloni anakku ragil. Ora mung iku wae malah kepara aku ora tau
“Kula kepengin maringi conto dhateng ingkang wayah Nita menapa dene Citra Bu!”
Kandhaku mantep.
“Rak wonten pitutur luhur ta Bu: ‘Tuladha iku luwih aji tinimbang sewu pitutur’, nah Nita
kaliyan Citra menika rak sampun ngancik remaja ingkang mbetahaken sosok panutan ingkang saged
dipunconto boten namung prentah utawi pitutur kemawon. Kula boten kepengin ‘Lambe satumang
kari samerang” jlentrehku sajak ngguroni ibuku.
“Nah samenika rak sampun wonten buktinipun, Nita kaliyan Citra menika saben bibar nedha
mesthi ngesahi ajangipun, ugi purun ngumbahi sandhanganipun piyambak boten sisah kula
prentah”.
Mangkono iku wangsulanku nalika sawijining dina aku disendhu ibuku, geneya apa-apa kok
klethekan dhewe, kaya ora duwe bojo wae. Nanging panyendhune ibu mau ora tau daktanduki,
sebab aku kuwatir yen daktanduki mengko mundhak salin bubukan.
Rampung sarapan agahan aku nyawisake ubarampe kantor. Montorku siji thil Legenda
tahun 2001 dak tuntun metu, daklapi lan dakpanasi. Nalika aku ngelapi montor iki aku mbatin “Oalah
sing jenengane guru, bisa duwe montor wae kok ndadak kredhit BPD limang taun, njur kapan bisa
ngiseni omah tanpa kudu kredhit kaya tanggaku sing katone ora nyambut gawe ning kok paribasane
“dikeruk ngetuk, disusruk mumbul” ngono, aku nyilih istilahe Bu Niya kancaku guru. Limang menit
aku manasi montor, age-age aku nyangklong tas lan tleser-tleser ninggalake omah tumuju
sekolahan ing laladan Gunungkidul sing adohe udakara 30-an kilometer. Iku wis ajeg dak lakoni 20
tahun seprene. Jam pitu kurang limalas menit aku wis tekan sekolahan. Lagi tekan ngarep ruang
guru kancaku Demange Nglipar , Pak Wardaya takon:
“Ya ana yen mung 40, ning dilangi nole alias 4” Jawabku sakenane.
Pancen kanggone Pak Wardaya istilah “kerdhus” iku kanggo nyebut “sertifikat pelatihan”.
Malah istilah “kerdhus”iki wis akrab banget kanggone kanca guru ing sekolahanku.
“Ana apa to Pak kok njanur gunung nakokke sertifikat pelatihan?”, miterangku.
“Awake dhewe oleh panggilan portofolio taun iki!” jawabe Pak Wardaya manteb.
“Wong enem: aku, kono, Pak Prap, Pak Tono, Pak Purwo, Pak Agus!”, jawabe. “Ngadhepa
Pak Kepala, nyuwun surat undhangan pembekalan neng Dinas Kabupaten!”
prentahe kaya bos. Sawise tas dak selehake aku age-age ngadhep Pak Kepala Sekolah.
“Selamat nggih Pak, panjenengan angsal giliran taun niki!” ngono ngendikane Pak Kepala
Sekolah karo ngulungake tangan tengen.
“Lha nggih sing njenengan gadhahi, napa sertifikat pelatihan, piagam kejuaraan lare-lare,
rak kathah to Pak?” ngendikane Pak Kepala Sekolah.
“Lho Pak Tegar rak sampun 20 taun mucal, ta Pak, mosok mboten kagungan sertifikat
pelatihan?” Miterange Pak Kepala sajak ora percaya karo keteranganku.
“Nggih menika Pak, kula nggih gumun, saben wonten diklat mesthi nggih namung kagem
bapak ibu guru ingkang ngampu mata pelajaran ebtanas kemawon, kok boten nate ngawontenaken
pelatihan kangge para guru basa Jawi , ingkang dipun ubleg-ubleg kok namung guru-guru ingkang
mata pelajaranipun kangge Ebtanas!” wangsulanku sajak protes karo pemerintah. Sawise nampa
undhangan pembekalan aku banjur nemoni Pak Wardaya ana ruang guru.
“Lha kok akeh temen, sajake ora tau diklat !” Panambungku sajak ora percaya.
“Lha ora akeh piye, lha wong layat wae takgolekake sertifikat kok!” Jawabe sakepenake
karo gleyah-gleyah ninggalake ruang guru tumuju kelas 7A.
“ Oooo, semprul, bola-bali demange Nglipar, Arya Bahak, Dirjo Tambur nek omongan mung
waton ngeyel!” Grundelku karo nututi Pak Wardaya saperlu mulang ing kelas 9B.
Jam katelu aku kosong ora mulang, mula kalodhangan iku dakpigunakake kanggo bongkar-
bongkar file ing lemari TU. Nanging Sertifikat Pelatihan taun 1994 lan 1995 ora daktemokake.
“Banjur neng ngendi lehku deleh ya” Grenengku.
“Pak Yanto, file PAK taun 96 napa tesih onten nggih Pak?” Pitakonku marang Pak Yanto staf
TU
“Wah, nek taun semonten niku paling pun dirombengke!” wangsulane Pak Yanto
“Nggih cobi jenengan podosi teng lemari gudhang nika!” pamrayogane Pak Yanto.
Aku banjur tumuju gudang lan ngorak-arik file PAK sing wis kumel kucem dening bledug
malah akeh saperangan file-file PAK mau wis kepangan rayap.
“Nah……..candhak!” Pambengokku karo jogedan kaya Petruk suwe ora ketemu karo Gareng.
Atiku rasane mak ces kaya nemu banyu wayu sewindu.
“Lumayan, iki sertifikat pelatihan taun 1994 pola 100 jam, bijine lumayan akeh!” Jawabku
nalika ditakoni Pak Yanto geneya aku kok jogedan.
“Banjur sing taun 1995 pola 150 jam neng ngendi ya? Apa neng ngomah?”Pitakone batinku
karo aku ngeling-eling anggonku simpen sertifat mau.
Budhal Sekolah motor age-age dakblandhange sakayange kareben cepet tekan ngomah.
Bubar sholat Duhur lan mangan age-age rak buku dakudhal-udhal kanggo nggoleki Sertifikat
Pelatihan. Dakklumpukkake mung ana 7, wiwit taun 2000-nan. Sing tahun 1995 meksa durung
ketemu.
“Bu, ngerti sertifat pelatihan ora bu?” Pitakonku marang Indri bojoku.
“Boten ngerti Pak, Lha le deleh wonten pundi?” Wangsulane Indri karo nonton TV.
“Ya ketoke neng kene , neng rak buku dadi siji karo sertifikat liyane!”
“Lha biyasane jenengan nek nyimpen layang penting niku rak teng njero koper wesi niku ta
Pak?”.
Koper wesi tinggalane simbah banjur dakbukak, dakwetokake isine ana ijasah, BPKB, SK
Capeg, lan SK-SK liyane. Nanging sing dakgoleki ora ana, ora ketemu!!
“Bocah-bocah padha ngerti ora ya Bu?” Anakku Nita lan Citra daktakoni ora ngerti malah
bojoku lan anak-anakku wadon loro mau uga melu bingung nggoleki Sertifikat tahun 1995 mau
“Ana apa ta Pak kok sertifikate sajake penting banget!” Pitakone bojoku
“Nggo dokumen Portofolio, taun iki aku oleh panggilan sertifikasi, mangka dokumen A kuwi
kudu asli kalebu sertifikat-sertifikat pelatihan uga kudu asli, ora oleh poto kopy!” Aku nerangka
bojoku lan anak-anakku. Dumadakan nalika aku, Indri, Nita lan Citra ngethuprus ngandhakkake bab
sertifikasi, anakku ragil Gilang teka, tangan kiwa nggawa kertas tangan tengen nggawa gunting
karo omong:
“Pak gawekke topeng Batman!” Celathu mangkono karo ngulungake kertas sing wis
diguntingi. Kertas daktampani jebul………. Gandrik! putune Ki Ageng Sela Kertas sing wis diguntingi
Gilang anakku ragil mau jebul Sertikat Pelatihan sing dakgoleki setugel dina. Sirahku rasane kaya
ketiban lintang sayuta, sumrepet panonku, dhadha njebebeg, ati judheg uleng-ulengan dadi siji.
Cunthel.
***
Kapetik saka: Dadi Juragan Barang Bekas - WordPress.com
2. Sebut lan wedharna nilai-nilai luhur kang ana ing pethikan cerita cekak kasebut!
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
KATHOK KODHOK
Dening : Tangkisan Letug
Ponakanku sing cilik dhewe lagi nangis. Tangise ora kaya biyasane. Iki gawe jengkele ibune
sing lagi sibuk nyiapake mulang.Bojone durung mulih saka nyambut gawe. Dene anak-anake liyane
wis padha mlebu neng kamare dhewe-dhewe, njekut sinau nyiapake ujian komprehensif.
"Kang Letug, tulung ya, dijaga anakku iki. Dineng-nengi ben ora ngganggu. Aku jan lagi
buneg tenan lho." Panjaluke adhiku wadon iki.
"Ya, dakneng-nengane." Aku banjur mlaku nyedhaki ponakanku sing umure durung ana
limang taun.
"Udah yah...Mama sedang sibuk tuh. Kan kasihan kalau adik nangis terus. "Aku omong
nganggo basa Indonesia.
Pancen bocah jaman saiki basa jawa sing alus ora padha ngerti. Mulane ing kulawargane
adhiku, basa padinane campur. Malah luwih akeh padha nganggo basa Indonesia. Rasane lucu yen
aku nyoba nganggo basa jawa sing alus. Bocah-bocahe padha ora seneng. Banjur miwiti nganggo
basa Indonesia. Bocah-bocah uga wis ora nyebut rama utawa ibu marang wongtuwane, nanging
wis migunakake tembung Papa utawa Mama.
Teta jenenge ponakanku mau, kepengin ditukokake klambi anyar. Mbokmenawa bapak
ibune mung durung sempat wae.
"Besok Pak Dhe belikan ya... mau enggak?" Krungu jawabanku mau, dheweke banjur ketok
lega.
Jawabane ponakanku mung gedhek-gedhek. Ora ngerti apa kuwi sing jenenge kathok
kodhok. Kamangka dhek jaman cilikanku, kathok kodhok kuwi istimewa banget. Saben bocah yen
krungu tembung kathok kodhok bisa banjur senenge ora mekakat. Kathok kodhok dadi favorite
bocah-bocah. Mergane yen dienggo anget tur ora mlotrak-mlotrok.
Sawatara crita bab kathok kodhok, pikiranku kelingan dhek jaman semana aku duwe kathok
kodhok sing anyar. Aku dolanan ingkling karo kanca-kancaku neng ngomah. Nanging, blaik, ing
tengah-tengahe dolanan ingkling, aku ngebrok (ngising neng kathok). Suara
"Oeeee, Letug ngebrok! Letug ngebrok!" Mboko siji kanca-kancaku padha mlayu nyingkiri
aku karo nutup irunge.
Aku mung bisa nangis nggugug ditinggal kanca-kancaku. Aku nangis merga kathok
kodhokku sing anyar dadi reged kena abyuran saka wetengku.
Ora let suwe, nangis, sing nyedhaki aku ora liya ya ibuku. Aku ora dinesoni. Ibuku malah
mung gumujeng. Aku banjur dicandhak digawa menyang WC.
Ibuku ora wegah ngresiki regedanku. Ibuku ora wegah nyedhaki ambune regedanku. Ibuku
ora wegah nyandhak awakku lan nyawiki aku. Ibuku ora duka weruh kathok kodhok anyarku dadi
reged. Lan aku banjur meneng anggonku nangis. Aku mandeng ibu sing isih gumujeng lan gawe
tentreme atiku.
Kelingan pengalaman mau, aku mung bisa ngguyu dhewe. Kathok kodhokku sing anyar wis
reged lan mambu. Nanging aku bisa nemu gumuyune ibu sing ora ilang saka rasaku.
Yen ing kulawarga isih ana ibu sing bisa gumuyu, ngresiki reregedaning anak, sepira begjane
wong neng alam donya yen akeh sing isih padha bisa gumuyu uga ngresiki reregeding urip
bebrayan.
www.cerkak-jawa.com/ceritacekak
Proyek
I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!
1. Wong kang nulis Cerkak iku diarani…
a. Pengarang
b. Arkais
c. Cerkakis
d. Penulis
e. Filatelis
5. Paraga iku kaperang dadi telu, dene paraga mungsuh iku uga diarani…
a. Protagonist
b. Tritagonis
c. Artagonis
d. Stratagonis
e. Antagonis
7. Kang mangaribawani (mempengaruhi) dianggite sawijining Cerkak saka unsure ekstrinsik iku
antarane kaya ing ngisor iki kajaba…
a. Ekonomi
b. Agama
c. Sosial
d. Pendhidhikan
e. Paraga
8. Dene paraga kang dadi lakon crita utawa pemeran utama diarani…
a. Antagonis
b. Protagonist
c. Tritagonis
d. Artagonis
e. Stratagonis
9. Posisine pangripta ing crita utawa carane pangripta nyritakake isine crita, diarani…
a. Alur
b. Watak
c. Sudut pandang
d. Amanat
e. Latar/ setting
Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!
1. Wohing kasusastran Jawa kang nyaritakake lakune paraga ing saperangan urip kang nabet
(berkesan) lan biasane ora luwih saka 10.000 tembung diarani …..
a. Novel
b. Cerkak
c. Cerbung
d. Cergam
e. Crita pengalaman
2. Tokoh ing cerita kang watak wantune becik, tansah mbiyantu paraga utama diarani tokoh …..
a. Antagonis
b. peri-perial
c. figuran
d. Protagonis
e. Foil
3. Carita kang nyritakake saka klimaks banjur konflik nganti entek-entekan purnaning crita iku
nggunakake alur ..
a. Maju
b. Mundur
c. Mundur maju
d. Campuran
e. Kabeh bener
Wacan 1
“Dinten Kartini menika rak kangge ngurmati Raden Ajeng Kartini, awit piyambakipun sampun
maringi tuladha ingkang kedah dipuntindakaken putri Indonesia. Wanita Indonesia menika
kedah sekolah lan sinau supados saged sababag kalih para priyanipun. Kamangka kebaya
menika rak satunggaling simbol kekiranganipun wanita, kados ingkang dipunngendikakaken Ki
dhalang, bilih wanita menika asring kesrimpet tapih kabotan pinjung.”
Jlentrehe Palupi.
(Kapethik saking cariyos cekak: Antarane Kartini lan Palupi)
Nanging esuke, mruput banget. Sriyanto wis tekan omahe Hartini. Kagawa rasa kuwatir kelangan
priya papan ugeraning ati.
11. Pratelan cerkak kasebut nuduhake perangan ……..
a. tema
b. setting
c. alur
d. paraga
e. watak
12. Urutaning crita saka wiwitan nganti pungkasan diarani …….
Tindak-tanduke Tini ana owah-owahane. Dheweke wis ora nggunakake dhuwite kanggo jajan
utawa dolanan. Dhuwit sangu sekolah utawa dhuwit sing ditampa saka wong tuwane, age-age
dilebokake celengan.
14. Miturut pratelan ing ndhuwur watake Tini iku …..
a. gemi
b. ngebreh
c. boros
d. medhit
e. loman
15. Sing dikarepake kerdhus ana ing pethikan cerkak sertifikatku iku …….
a. kerdhus karton
b. sertifikat lemah
c. kertas rosokan
d. sertifikat pelatihan
e. bungkus roti
Banjur sing taun 1995 pola 150 jam neng ngendi ya? Apa neng ngomah?”Pitakone batinku karo
aku ngeling-eling anggonku simpen sertifat mau.“Mbok menawa dadi siji karo SK Pembagian
Tugas ing rak buku ngomah!” batinku karo ngeyem-yemi atiku. Budhal Sekolah motor age-age
dakblandhange sakayange kareben cepet tekan ngomah. Bubar sholat Duhur lan mangan age-
age rak buku dakudhal-udhal kanggo nggoleki Sertifikat Pelatihan. Dakklumpukkake mung ana
7, wiwit taun 2000-nan. Sing tahun 1995 meksa durung ketemu.
16. Pethikan cerkak Sertifikatku ing ndhuwur nuduhake menawa Pak Tegar iku wong sing ……
a. ora setiti, lalen
b. setiti, ngati ati
c. gemi, setiti
d. pinter nyenyimpen
e. mbalelo
17. Apa sing dikarepake: “dikeruk ngetuk, disusruk mumbul” ana ing cerkak Sertifikatku iku?
a. ora tau duwe dhuwit
b. ora tau kentekan dhuwit
c. dhuwite akeh banget
d. dhuwite simpenan akeh
e. ora tau leren golek dhuwit
18. Cergam iku manawa ing istilah padha karo ....
a. Komik
b. Roman
Capaian Pembelajaran
Peserta didik mampu menulis teks nonsastra berupa iklan ( pariwara, broadcast) untuk berbagai
tujuan secara logis, kritis dan kreatif. Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam
bentuk teks sastra tembang macapat. Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam
bentuk teks sastra cerkak untuk mencapai tujuan yang berbeda-beda.
Tujuan Pembelajaran
Indikator Pembelajaran
Purwaka Pasinaon
Wara- wara (pengumuman) yaiku salah sawijining wujud pawarta utawa layang kang
katujokake marang umum. Mula, wara-wara iku warta kang asifat ora resmi. Perangane wara-
wara ora ganep kaya layang liyane, watone sapa kang nggawe, katujukake marang sapa, lan
surasane apa wis cetha isa diwartakake. Perangan wara-wara yaiku: adangiah, pambuka,
surasa basa, wasana basa, papan lan titimangsa, pepernah, lan asma terang.
Jinis-jinise wara-wara iku maneka warna, ing antarane kayata wara-wara, pariwara/iklan,
brosur, pamphlet, lelayu, baliho, kampanye, lan sak panunggalane. Mula, wara-wara iku
biyasane dipapanake ana ing papan kang gampang diwaca utawa dingerteni dening umum.
Tuladhane wara-wara tinulis dipajang (dipampang) ing pinggir ratan utawa malah malang ing
ratan gedhe.
A. Pangerten pariwara/iklan
Pariwara/iklan iku sawijining pesen babagan barang/jasa (produk) kang digawe dening
produsen kang diandharake lumantar media (cetak, audio, elektronik) utawa papan panggonan
Tuladha Iklan:
C. Pariwara radhio
Iklan ing radio duwe cakrik (karateristik) kayata :
Theater of the mind, tegese pariwara kang dirungokake kudu ngemot pesen kang
ndadekake pamiyarsane duwe angan-angan (imajinasi) tumrap pariwara kang dirungokake.
Pribadi, tegese pariwara radio pesene kaya-kaya ngomong langsung marang pamiyarsane.
Pariwara radio iku lumrahe diwartakake satleraman. Mula saka iku, panulise teks pariwara becike:
Nulis kanggo micara, ora diwaca utawa disawang. Tembung kang digunakake yaiku
tembung lan ukara kang gampang ditampa. Amarga kang dituju iku pangrungone dudu
panyawange
Nulis minangka wujud komunikasi langsung. Mula kudu fokus marang pamiyarsane ora
menyang liyane
Nulis kanthi kreatif saka individu siji marang liyane. Mula kudu nuwuhake rasa keakraban
komunikasi personal. Carane :
- Nyingkiri nulis kanthi sesorah
- Suara tulisan kudu mujudake suasana informal
- Naskahe kudu nyipta swasana akrab
- Naskahe kudu komunikatif, satema, saukara, cekak lan aos
- Nulis kanthi tujuwan langsung dipahami. Mula aja kedawan ukarane.
Pariwara radhio iku nggunakake: swara manungsa, musik, efek swara.
D. Pariwara TV
Cakrik (karakteristik) pariwara TV yaiku :
Pesen saka produk yaiku audio, visual, lan gerak. Mula ora mung ing babagan tulisan/naskah
nanging tampilan kang narik kawigaten iku kang disenengi.
Piranti ing pariwara TV luweh genep tinimbang pariwara radio.
3. Iklan penawaran
Iklan iki ancase kanggo nawakake barang, produk, utawa jasa. Kajaba barang utawa jasa,
iklan jenis iki uga bisa awujud lowongan pagawean.
Gatekna tuladha pariwara ing ngisor iki banjur wangsulana pitakon ing ngisore!
4. Coba analisis pamilihane tembung/diksi (pilihan kata) lan basa kang ana ing iklan kasebut!
Yen ana sing ora trep, coba benerna!
……………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………….
Gatekna tuladha iklan ing ngiso iki Adhedasar isine, kalebu jenis iklan apa iku?
- Kanthi individu, gawea iklan awujud iklan layanan masyarakat utawa penawaran barang/jasa!
- Iklan digawe ing kertas ukuran A4, bisa katulis tangan utawa diketik/didesain mawa komputer!
Tugas Proyek
I. Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!
1. Pawarta kang ditujukake kanggo umum lan surasane menehi pangerten tumrap sawijining
prastawa diarani ….
a. layang
b. wara-wara
c. majalah
d. selebaran
e. sedahan
Swara Gendhing “Sarung Jagung” muni ngangkang, swara wiwit nggremet saya lirih
banjur alon-alon metu swara iklan:
“Para kadang tani, ora sah bingung yen arep nenandur: “Jagung Hibridha Unggul”.
Gambang golek-golekane lan gampang nandure. Pak Tani takaturi mundhut winih Jagung
Hibridha ing “Toko Makmur”. Toko “Tani Makmur” alamat Jalan Ceplok Piring, Tonggalan,
Klaten. Telp. 0272-233252. Sepisan malih mangga para miyarsa kula aturi tindak ing toko
Tani Makmur mundhut wiji jagung unggul. Para tani mesthi makmur.
II. Wangsuli pitakon ing ngisor iki adhedasar teks iklan ing ngisor!
WARA-WARA
Wara-wara katujukake marang putra siswa kelas X, XI, lan XII SMA/SMK/MA
ing lingkungan Yayasan Pendidikan Batang
Ujian Semester Ganep tahun iki bakal diadani kawitane wulan juni kanggo
piwulang basa jawa para siswa wajib maca buku prigel basa jawa wulangan 1
tumeka 10
Penting
***
Capaian Pembelajaran
1. Peserta didik mampu membaca lancar dan memahami informasi yang terdapat dalam teks
aksara jawa (misalnya:nglegena-pasangan/sandhangan/angka/swara/murda/
rekan/lainnya).
2. Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam bentuk teks aksara jawa yang
memuat (misalnya: nglegena-pasangan/sandhangan/angka/swara/murda/reka/ lainnya)
Tujuan Pembelajaran
1. Membaca teks aksara jawa empat paragraf yang menggunakan aksara murda
2. Menulis dan menyajikan empat paragraf aksara Jawa yang menggunakan aksara murda
Indikator Pembelajaran
Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:
1. Membaca empat paragraf teks berhuruf Jawa yang menggunakan akasara murda.
2. Membuat kalimat berhuruf Jawa yang menggunakan aksara murda
3. Menjawab seputar isi bacaan berhuruf Jawa yang menggunakan aksara murda.
4. Mengalihaksarakan empat paragraf teks berhuruf latin ke dalam aksara Jawa.
ha na ca ra ka
da ta sa wa la
pa dha ja ya nya
ma ga ba tha nga
2. Pasangan
Ha Na Ca Ra Ka Da Ta Sa Wa La
Pasangan nduweni piguna kangga mateni huruf ning ngarepe, biasane digunakake nalika ana
huruf kang ing tengah-tengah tembung mati.
Tuladha:
1. :tumbas tempe
aksara ( ).
2. : mangan pisang
3. Sandangan
a. Sandangan Swara
b. Sandangan panyigeg
Wigyan... = h, tuladha
4. Aksara Murda
Aksara murda cacahe ana 8, digunakake kanggo nulis hurup kapital, asring digunakake
kanggo nulis, jeneng, pakurmatan, gelar, jeneng panggonan (kutha lan dalan) lan jeneng
lembaga utawa Instansi Pamerintah. Carane nulis yaiku :
1. Saben satembung, aksara murda ing wanda ngarep dhewe
2. Yen tembung pisan boten ginakaken aksara murdha, diserat hurup sabanjure.
Tuladha :
No Wujude Pasangan Jenenge Tuladhane
1. Ka JakaTingkir:
2. Na Nigeria :
3. Ta Praja Mataram :
Sarjana pendidikan :
4. Sa
5. Ba Balai Kota :
6. Pa Diponegara :
Gladhen maca lan nulis ukara Aksara Jawa kang ngemot Aksara Rekan
Paragraf 1
Sutomo utawa sing kondhang kanthi asma Bung Tomo mios ing Surabaya, 3 Oktober 1920.
Dheweke wiwit cilik tekan diwasa manggon ing Surabaya. Dadi Bung Tomo kuwi Arek Surabaya
asli. Nadyan Asli wong Surabaya, nanging jeneng kondhange kuwi Bung Tomo, dudu Cak Tomo.
………………………………………………………………….
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
Paragraf 2
Paragraf 3
Kajaba kuwi, Bung Tama mau dadi anggota dewan penasehat Panglima Besar Jendral Sudirman.
Bung Tama uga nate gawe siyaran pengumuman panggilan anglebine kemiliteran RI sing kaping
pisan.
Aksara Jawa:
……................................................................................................................... ..................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
Paragraf 4
Kapethik saking : Putri, Damameita Rulita dkk. 2015. Trampil Basa.Surakarta : Mediatama kanthi ewah-ewahan saperlunipun.
Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (x) ana ing
pilihan A, B, C, D, utawa E!
a.
b.
c.
d.
e.
a.
b.
c.
d.
e.
3.
a.
b.
c.
d.
e.
a.
b.
c.
d.
e.
8.
a.
b.
c.
d.
e.
a.
b.
c.
d.
e.
Wangsulan :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Wangsulan :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Wangsulan :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
4.
Ukara ing dhuwur kirang trep, tulisen aksara Jawane kanthi pener!
Wangsulan :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Wangsulan :
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
***
I. Pilihen salah siji wangsulan kang paling bener, kanthi menehi tandha ping ( X ) ing
aksara A, B, C, D, utawa E ing lembar wangsulan kang wis sumadya!
5. Serat Tripama amung dumadi saka sapupuh tembang macapat, yaiku tembang..
a. Dhandanggula
b. Kinanthi
c. Asmaradana
d. Mijil
e. Maskumambang
7. Wohing kasusastran Jawa kang nyaritakake lakune paraga ing saperangan urip kang nabet
(berkesan) lan biasane ora luwih saka 10.000 tembung diarani …..
a. Novel
b. Cerkak
c. Cerbung
d. Cergam
e. Crita pengalaman
8. Tokoh ing cerita kang watak wantune becik, tansah mbiyantu paraga utama diarani tokoh
…..
a. Antagonis
b. peri-perial
c. figuran
d. Protagonis
e. Foil
9. Carita kang nyritakake saka klimaks banjur konflik nganti entek-entekan purnaning crita iku
nggunakake alur ..
a. Maju
b. Mundur
c. Mundur maju
d. Campuran
e. Kabeh bener
Wacan 1
“Dinten Kartini menika rak kangge ngurmati Raden Ajeng Kartini, awit piyambakipun sampun
maringi tuladha ingkang kedah dipuntindakaken putri Indonesia. Wanita Indonesia menika
kedah sekolah lan sinau supados saged sababag kalih para priyanipun. Kamangka kebaya
menika rak satunggaling simbol kekiranganipun wanita, kados ingkang dipunngendikakaken Ki
dhalang, bilih wanita menika asring kesrimpet tapih kabotan pinjung.”
Jlentrehe Palupi.
(Kapethik saking cariyos cekak: Antarane Kartini lan Palupi)
17. Cerita rakyat sing nyritakake babagan dewa lan bab gaib kang ora tinemu nalar diarani ....
A. sage
B. mite
C. fabel
D. dongeng
E. legendha
20. Bab kang kudu digatekake nalika gawe pariwara kajaba ....
27. Aksara ing ngisor iki kalebu aksara murda kajaba ....
A.
B.
C.
D.
E.
28. Tembung migunakake aksara murda kang munine padha karo ....
A.
B.
C.
D.
E.
A. Pa lan Na
B. Pa lan Sa
C. Ka lan Sa
D. Ka lan Na
E. Ta lan Sa
30. Tembung kawaca ....
A. Bima
B. Arjuna
C. Nakula
D. Sadewa
E. Werkudara
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
10. Tulisen ukara “Putri asale saka Solo” nganggo aksara Jawa!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
Nugroho Pujo rianto, dkk. 2023. Lantip Basa Lan Sastra Jawa. Jakarta: Erlangga
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B. Wolters’ Uitgevers
Maatschappij.
Prasaja, Setya Amrih. 2012. Kawruh Sapala Jawa. Yogyakarta : Familia
Putri, Rulita Damameita dkk. 2005. Trampil Basa Ndhihik Karakter Luhur Kelas XI. Surakarta :
Mediatama.
Widaryatmoko, dkk. 2014. Prigel Basa Jawa. Jakarta: Erlangga.
Yayasan Pustaka Utama Nusatama, Pemerintah Propinsi Daerah Istimewa Yogyakarta. 2002.
Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Yogyakarta.