KELAS XII
Oleh:
Gita Afianti, S.Pd.,M.M.Pd.
SMK Takhassus Al-Qur’an
Bahan Ajar Bahasa Jawa “Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi”
Kelas XII Semester 1
KOMPETENSI DASAR
Kompetensi dasar yang akan kita capai dalam pembelajaran kali ini adalah:
3.2 Menelaah teks Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi
4.2 Menanggapi isi Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi dan menulis syair tembang
Kinanthi dengan Bahasa sendiri, serta menyajikannya secara lisan/tulis.
INDIKATOR
Indikator yang akan kita capai dalam pembelajaran kali ini adalah:
3.1.1 Mengidentifikasi struktur dan kaidah tembang Kinanthi lisan maupun tulisan.
3.1.2 Mengidentifikasi isi Serat Wedhatama Kinanthi.
3.1.3 Menyimpulkan pitutur luhur tembang Kinanthi lisan maupun tulisan.
3.1.4 Menunjukkan relevansi dengan masa kini pitutur luhur tembang Kinanthi lisan
maupun tulisan
4.1.1 Menanggapi isi Serat Wedhatama Kinanthi lisan maupun tulisan.
4.1.2 Menulis syair tembang macapat Kinanthi sesuai dengan struktur dan kaidah yang tepat
TUJUAN PEMBELAJARAN
Melalui kegiatan pembelajaran dengan menggunakan pendekatan saintifik dengan
cara memperoleh informasi dari berbagai sumber belajar, serta menggunakan model
discovery learning dan demonstrasi dengan mengedepankan integritas, gotong royong, dan
menumbuhkan kemandirian, peserta didik dapat menelaah teks Serat Wedhatama pupuh
Pocung, dan menanggapi isi Serat Wedhatama pupuh Pocung dengan benar.
PETA KONSEP
TEMBANG MACAPAT
SERAT WEDHATAMA
PUPUH KINANTHI
Bahan Ajar Bahasa Jawa “Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi”
Kelas XII Semester 1
PENDAHULUAN
A. TEMBANG MACAPAT
Tembang macapat yaiku salah sawijining tembang kang ngrembaka ing tlatah Jawa
kang nduweni sawenehing paugeran. Paugeran-paugeran ing tembang macapat iku cacahe
ana telu, yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan.
Tembang macapat iki ana kang ngarani yen macane papat-papat, kang dimaksud
yaiku macane saben patang wanda (suku kata). Tembang macapat minangka asil saka
kasusastran periodhe sastra Jawa gagrag anyar.
Macapat cacahe ana 11 metrum, yaiku Mijil, Maskumambang, Kinanthi, Sinom,
Asmaradana, Gambuh, Dhandanggula, Durma, Pangkur, Megatruh, lan Pucung. Saben
metrum macapat kasebut nduweni paugeran panulisan lan cara nembangake kang seje. Ing
saben metrum iku nduweni cengkok sing akeh.
Tembang macapat kang cacahe 11 kasebut, siji lan sijine nduweni paugeran lan watak
dhewe-dhewe, yaiku :
No Jinise Tembang Paugeran Watak
1 Mijil 10i, 6o, 10e, 10i, Wetuning rasa, kanggo medharake pitutur, uga kena
6i, 6u kanggo carita gandrungan.
2 Maskumambang 12i, 6a, 8i, 8a Nelangsa, kanggo medharake rasa pangrasa kang
ngeres, nggreges, nalangsa karanta-ranta
3 Kinanthi 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, Seneng, tresna, lan asih, kanggo medharake
8i piwulang carita kang ngemu rasa asmara, gandrung-
gandrung.
4 Sinom 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, Grapyak, renyah, kanggo sesorah, mituturi.
8u, 7a, 8i, 12a
5 Asmaradana 8i, 8a, 8e, 8a, Sedhih, sengsem, prihatin marga ketaman ing rasa
7a, 8u, 8a asmara, kanggo ing carita kang medharake asmara.
6 Dhandanggula 10i, 10a, 8e, 7u, Luwes, resep, lumrahe kanggo bebuka, medharake
9i, 7a, 6u, 8a, piwulang, gandrungan, lan kanggo panutuping
12i, 7a karangan kang sinawung ing tembang.
7 Gambuh 7u, 10u, 12i, 8u, Rumaket, kulina, kanggo medharake pitutur kang
8o rada sereng merga wis keduga, lumrahe nganggo
4basa ngoko, basane wong kang wis kulina raket
sesrawungane.
Bahan Ajar Bahasa Jawa “Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi”
Kelas XII Semester 1
Tembang macapat kasebut bisa digunakake minangka wakil saka rasa pangrasane
pawongan. Kabeh tembang nduweni paugeran dhewe-dhewe kang digunakake kanggo
ngandharake ancase dhewe-dhewe. Paugeran-paugeran lan watek kang ana ing dhuwur, bisa
dideleng kanthi cetha tujuane dhewe-dhewe saka tembang-tembang kasebut.
Tembang macapat nduweni telung paugeran. Paugeran kasebut yaiku guru lagu, guru
gatra, lan guru wilangan.
Guru wilangan yaiku cacahe wanda saben sagatra,
Guru lagu yaiku tibaning suara ing pungkasaning gatra
Guru gatra yaiku cacahe gatra saben sapada.
B. SERAT WEDHATAMA
Serat Wedhatama yaiku salah sawijining seratan Kanjeng Gusti Pangeran Adipati
Arya Sri Mangkunegara IV. Serat Wedhatama ngandhut piwulang luhur kanggo mbangun
budi pekerti. Serat Wedhatama duwe isi piwulang babagan budi pekerti utawa tumindak
utama.
Serat wedhatama asale saka basa sansekerta, Wedhatama miturut kamus Kawi-
Indonesia karangan L. Mardiwasito, saka tembung ''wedha'' kang tegese ilmu pangerten, lan
tembung ''Tama'' kang tegese becik. Miturut R. Tanojo tegese tembung ''wedhatama'' yaiku
pepathokaning putra. Dideleng saka tembung ''wedha'' tegese pepakem (patokan) lan tama
utawa utama kang duwe teges anak. Pepathikaning putra tegese pathokan utawa pedoman
kanggo putra lan putrine.
Serat Wedhatama iku salah sawijining seratane Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Aryo
(KGPAA) Mangunegara IV kang wujude tembang. Serat wedhatama ngemot tembang 5
pupuh tembang macapat yaiku pupuh Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh lan Kinanthi. Ing
ngisor iki limang pupuh ing serat wedhatama yaiku :
Bahan Ajar Bahasa Jawa “Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi”
Kelas XII Semester 1
kebecikan. Ananging ora mung piwulang kebecikan kang lahire wae uga becik ing lair utawa
batin.
C. SERAT WEDHATAMA PUPUH KINANTHI
http://cahayatenggelam.blogspot.com/2015/12/serat-wedhatama-pupuh-1-pangkur-pada-1.html
http://larasatirukmana.blogspot.com/2018/01/serat-wedhatama-wulangan-ii-serat.html
http://sinaunembang.blogspot.com/p/tembang-macapat.html