Anda di halaman 1dari 21

Modul 22

Kasusastraan Bali Purwa

A. Pendahuluan
Modul puniki kaangge pinaka sarana nyangkepin kaperluan guru bahasa Bali
majeng materi Kesusatraan Bali Purwa ring sajeroning nyarengin parikrama PPG.
Keperluan pemilet PPG pacang malajah ngarereh saking makudang-kudang
sumber buku dahat akedik, punika awinan modul puniki pinaka pamargi sane
pinih becik pacang dados road map/titi pangancan, lamakane para pamilet PPG
prasida mlajah sekadi elah (sistematis). Mlajah sane elah ngranayang prasida
mikolihang kawagedan (Kompetensi Dasar) sane kaaptiang saking paplajahan
punika.
Sajeroning modul puniki pacang kabligbagang ngeninin indik; kawentenan
Kasusastraan Bali Purwa sakadi, Sastra Gancaran lanSastra Tembang.

B. Capaian pembelajaran
Menguasai materi, struktur, konsep, dan pola pikir keilmuan yang
mendukung mata pelajaran Bahasa Bali.

C. Sub Capaian Pembelajaran


Memahami toeri dan genre sastra Bali.

D. Uraian Materi
1. Kesusastraan Bali Purwa
Kesusastraan Bali Purwa inggih punika kasusastraan sane wenten pinih
rihin ring Bali. Sastra Bali purwa taler kawastanin “Adi Sastra Parajana”
(Kesusastraan rakyat) sane nenten kasuratang kemaon karambang turun-temurun
tur maurip rauh mangkin.
Kesusastraan Bali Purwa kaepah dados kalih wentuk inggih punika; Sastra
Gancaran, Sastra Tembang.

1
a) Sastra Gancaran
Sastra Gancaran punika kriya sastra sane sasuratannyane nenten kaiket antuk
uger-uger padalingsa sakadi sastra tembang.Caritannyane lempas manut
sakadi pengawinyane. Wenten makudang-kudang sastra gancaran sane
mungguh ring sastra Bali Purwa inggih punika; tattwa, carita, lan pralambang
utawi paribasa.
1) Tattwa carita;
Tattwa carita saking sastra parajana sane kanggen ngalimurang manah
inggih punika satua sane sering kasatuayang ritatkala wengi majeng ring
alit-alite sadurung sirep. Imbanyane ; satua I Siap Selem, I Tuung
Kuning, Tantri kamandaka, babad, dll. Wenten malih Tattwa carita
saking jawi inggih punika; carita Pakang Raras, Bagus Umbara, Jajar
Pikatan, dll.
(a) Satua
Satua punika sastra gentian, sane penglimbaknyane saking tuturan,
kasatuayang.Satua puniki wenten ritatkala wengi, risedek alit-alite
jagi mesare.
Ceciren satua wenten;
 Daging satua; satua indik buron, satua buron teken manusa,
satua manusa teken manusa, satua dewa, betara teken manusa,
satua manusa teken raksasa.
 Satua macihna, nenten wenten pangawinyane.
 Ring lengkara satua wenten lengkara sane nyiriang satua Bali
purwa; “ada katuturan satua……”, “Suba Keto
Lantas…………”, “Gelisin satua…..”(Sustika,2011;15)
Satua-satua sane sampun lumbrah kapireng ring parajanane wenten satua;
 I Siap Badeng
 I Tuung Kuning
 Men Tiwas teken Men Sugih
 I Belog
 I Bawang teken I Kesuna

2
 Pan Balang Tamak
 I Angsa teken I Empas

(b) Babad
Kriya sastra sane mawentuk babad puniki nyaritayang indik
sasuhunan utawi sang sane kasinggihang sane malinggih ring Puri
(kerajaan) sane madue jiwa prawira lan madue kasaktian ring
paperangan. Minakadi; babad Buleleng. Babad Dalem, babad
Brahmana, msl.

(c) Wiracarita lan Palawakia; satua indik parwa lan kanda, sane
madaging kasangsuraan (kepahlawanan), kapradnyan (kasaktian),
ring palawakia ritatkala ngawacen patut katembangang, nanging
ten sakadi nembangang pupuh utawi kidung, tembangnyane sakadi
tanjek suara (tekanan nada) ring kruna punika.

(d) Drama
Drama sane ngeranjing ring drama Bali purwa punika drama sane
nyaritayang indik kawentenan ring puri (kerajaan) duk ilu, sane
kaiiringin antuk gambelan bali, busananyane busana bali purwa.
Wenten ceciren drama Bali purwa inggih punika;
 Nenten nganggen Teks Drama
 Nenten nganggen Jurua rah (sutradara)
 Nganggen gambelan Bali (gong)
 Nganggen igel-igelan
 Nganggen tembang bali klasik (pupuh, kekawin, kidung)
 Wenten nganggen sarana topeng lan busana
 Pragina prasida ngeraos sareng pamiarsa.

Imba Drama Bali Purwa inggih punika;


a) Arja
b) Gambuh

3
c) Wayang Wong
d) Prembon
e) Sendra Tari
f) Topeng

2) Pralambang (Paribasa); Paribasa Bali pecaknyane gumanti


ngranjing sajeroning kasusastraan Bali Tutur. Pralambang punika
wantah basa rinengga, sane dados rerasmen wiadin panglengut
basa rikala mabebaosan kalih magegonjakan, kanggen
ngamedalang daging pikayun manut ring pangrasa suang-suang,
nganggen paimbangan kahanan paripolah barang utawi buron,
sane prasida ngwetuang pakayunane seneng, jengah lane ling.
Sane ngranjing posan pralambang luir ipun:
(1) Sesonggan
(2) Sesenggakan
(3) Sesawangan
(4) Sloka
(5) Beblabadan
(6) Cecimpedan
(7) Cecangkitan
(8) Sesimbing
(9) Cecangkriman
(10) Raos ngempelin
(11) Sipta
(12) Sesemon
(13) Peparikan
(14) Wewangsalan
(15) Sesapan (doa)

Ring sor puniki jagi katlatarang indik soang-soang pralambang;


(1) Sesonggan (pepatah); sesonggan witipun saking kruna duipurwa
“SESONGGAN” linggan ipun ‘sangga’ sane mateges tatakin (Tatakin

4
saking sor antuk tangan). Sangga polih pangiring ”an” dados sanggan.
Sesonggan puniki ngintar basa (kata ungkapan), kruna sane dados
pengelengut basa.
Yening jagi ngartiang sesonggan, sapuniki
 Arti sajati, tegesipun arti krunanipun sane sejati
 Arti paribasa (ngintar basa) tegesipun; arti lambang wiadin
kahanan
 Arti pangumpama, tegesipun; ngawi satua sane bawak-bawak
sane anut ring polah kalih sesonggan punika, umpami “Berag-
beragan gajahe masih ada muluka”
o Arti sejati; yadin amunapi berag gajahe, yening ipun
tampah janten wenten kantun muluk ipune akidik.
o Arti paribasa: satiwas-tiwasan jadma pecak sugih, ring
akidike janten wenten kantun muluk pradrewean ipun
akidik.
o Arti paumpama: wenten jadma mawasta I Gede Bangga,
magenah ring desa Karang. Ipun sugih, akew madue
tanah abian. I Gede Bangga ipun babotoh, ten ngitung
arta brana. Riantukan ipun mamiut, kasuen- suen arta
brananipun telas. Yadin asapunika taler wenten kantun
tegal ipun kalih are, tur kored pisan, sapunika pikolih
anake mamotoh.
Imba sesonggan sane lianan;
 Abias pasih, suksemanipun; nenten keni antuk ngawilangin
katahipun.
 Ada gula ada semut; anake sane sugih tur dana, irika janten akeh
anake rauh nunas pakaryan.
 Ada mas slakane tan paguna; sakadi anake sane polih barag sane
anyar, raris barangne sane let (tua) tankarunguang.

5
(2) Sasenggakan
Sasenggakan puniki pateh sekadi ibarat ring basa Indonesia.
Sasenggakan linggaipun “senggak”, artinipun “singguk utawi sentil”
antuk raos. “senggak” polih pangiring “-an” = senggakan,
kaduipurwayang dados “sasenggakan” ngintarbasa (kata ungkapan)
tegesipun bebanjolan makadi ica sang miragi, semalih makardi jengah
tur sebet sang kanggen sasenggakan, antuk keni kasentil manahipun.
Sasenggakan punika sakadi sesonggan kawentenanipune, binanne
sasenggakan kariinin antuk kruna “buka” tur wenten sane sekadi
sampiran ipun. Lengkara sane riinan dados giing (sampiran, sane
apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris
kalanturang antuk suksmanipune. Ring sor imba sasenggakan;
 “Buka batun buluane, nglintik tuah abesik” ; sakadi anake sane
nenten madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidiana.
 “Buka be banone, dawanan bungut”; sakadi anake demen
nuturang wiadin ngraosang omong timpal ring anak lian.
 “buka bukite ejohin, katon ngrawit” ; sakadi anake yan
kantenang saking doh jegeg utawi bagus, kawentenan wawu
tampekin ipun bodo, muanipune burik.
 “Buka jagunge, gedenan ati” ; kaucapang ring anake sane
sombong tur degag, ngaku wanen utawi sugih.
 “Buka jangkrike, galak di bungut” ; sakadi anake sane galak di
omong, kawentenan nenten purun nglaksanayang.

(3) Sesawangan
Sesawangan pateh sakadi parumpamaan sane wenten ring bahasa
Indonesia. Linggan ipun “sawang” artinipun “mirib”, polih pangiring”
–an” dados sawangan, kaduipurwayang dados “sesawangan”
suksmanipun napi sane kacingak kasaihang, mirib sakadi sane
karasyang ring kahyun. Sakadi nyaihang jadma majeng ring
kawentenan ring gumine sakadi punyan-punyanan, buron, bulan, msl.

6
lengkara nyane madaging kruna “ buka, kadi, tan pendah kadi, waluya
kadi, luir, alah, amunan”
Imbanyane;
 Paliatne kadi tatit, suksmanipun pliatne galak manis
 Galakne buka cicing borosan, suksmanipun galak sakadi
cicinge maboros
 Muane alah umah nyawan, suksmanipun muane usak utawi
cekok-cekok
 Jerijine rurus ngancan, suksmanipun jeriji tanganne rurus
lantang-lantang

(4) Sloka
Sloka yening rerehang ring bahasa Indonesia pateh sakadi “bidal”,
artinipun kantun ilid ring lengkarane. Kariinin antuk lengkara “buka
slokane……….., kadi slokan jagate………”
Puniki imba sloka;
 Buka slokane, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia;
suksemanipun, sakadi anake sane seneng belog ajum, pamuput
ipun pacing pocol wiadin sengkala.
 Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu;
suksemanipun, napi sane kakaryanin, sapunapi taler
pikenohipun, yening melaksana kaon sinah kaon sane pacang
kapanggih.
 Buka slokane, adeng buin sepita; suksemanipun, kaucapang
ring anake sane kalintang plapan (tangar) ngraos wiadin
malaksana.
 Sakadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar;
suksemanipune, wiakti sukeh pisan anake dados klian jaga
ngaldenin anak akeh (rakyat)

7
(5) Beblabadan
Beblabadan linggan ipun “babad”, artinipun tutur jati sane sampun
kalampahan riin. Babad taler maarti : abas. Polih seselan “el” dados
“belabad=blabad”, polih pangiring “-an” beblabadan kaduipurwayang
dados “beblabadan” artosipun kruna bebasan, kaanggen papiringan
saha madue purwakanti (bersajak)
Beblabadan kaawangun antuk lengkara sane madue artos tigang palet.
Kruna sane kapertama dados giing (bantang), krunane sane kaping
kalih apalet, arti sejati (bebasanipun), kruna sane kaping tiga paribasa
wiadin suksemanipun.
 (giing/banteng) “Majempong bebek”
 Arti sujati “jambul”
 Arti paribasa “ngambul”
Puniki imba beblabadan;
 Wayang gadang = kresna, =tresna
 Makunyit di alas = temu = matemu
 Mabunga layu =mayang =saying
 Mabungan buah = blangsah =mlangsah
 Madamar langit =bulan =bulanan
 Madamar bangke = angenan, mapangenan
 Madamar di carik = kunang-kunang, =tunangan
 Madon jaka = ron =makaronan

(6) Cecimpedan
Cecimpedan puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan.
Cecimpedan linggan ipun “cimped” artosnyane “bade” (takeh), polih
pangiring “-an” dados cimpedan, kaduipurwayang dados cecimpedan.
Cecimpedan sampun lumbrah, kariinin antuk lengkara pitaken ,
“apake .......................... ? Ring sor puniki imba cecimpedan
 Apake anak cerik matapel? (Kecai)
 Cekuk kejengitin ? (Caratan)
 Ane negen nongos, ane kategen majalan ?

8
 Anak cerik maid cacing ?(jaum)
 Ane cerik pantigang ngurek gumi?
 Dicerikne mapusung, dikelihne magambahan? (don paku)
 Jangkrik ngecik duur gununge? (anak nyukur bok)

(7) Cecangkitan
Cecangkitan puniki lengkara sane ngintar artinipun, kaucapang
ritatkala magegonjakan, taler wenten anggena melog-melog timpal.
Puniki cecangkitan luiriipune;
 Tain cicing dengdeng goring jaen; teges 1; yeing dengdeng
goring sinah jaen, teges 2; yening tain cicinge sinah nenten
dados goreng.
 Padange tusing dadi arit; teges 1; padange sinah nenten sida
dados arit, teges 2; yening padange abas antuk arit janten
dados.
 Ia gelem, entudne tusing dadi jalananga, teges 1; yening entud
sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis.

(8) Sesimbing
Sesimbing puniki pinaka kruna papiringan sane pedes suksmanipun,
makardi sang kasimbingin jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring
dewek katibanan sasimbing punika. Sesimbing punika sering
kaucapang ring arepan sang kasimbingin, ngangge kruna paimbang
sane sada silib artin ipun, indik kaanan, rupa, kalih laksanan janma,
barang wiadin buron. Ri asapunapine sesimbing puniki nganggen
kruna nungkalik. Imba sesimbing;
 Be di pangorengane bang ngeleb, tegesipun; sakadi anak
ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun
lenga, anak istri punika malaib.
 Bes tegeh baan negak dilabuhe baonge lung, tegesipun; sakadi
anake polih jabatan tinggi, raris nyeled pipis (korupsi), ipun
katara raris kausanang makarya lan kaukum.

9
(9) Cecangkriman
Cecangkriman puniki marupa tembang, kawentenan mawangun
cecimpedan (syair teka-teki)
 Pupuh pucung
o Bapa pucung, indeng-indeng dialas agung, panak kriak-
kriuk, di kayune pagulanting, basing pelung, tendase
majejambulan.
o Ya majujuk, katumbak enu majujuk, ane numbak ebah,
laut ngandang mangulintik, bas kadurus, pangencele
mametelang.
o Bapa pucung, awak bunter mretungtung, basange angina,
asing paek mananjungin, uber kepung, I bapa incang-
incangang.
o Bapa ketut, matapa di kayu lusuh, wilis parupannya, uli
cerik kayang mangkin, tekek ngelut, tra keles magisian.

(10) Raos ngempelin


Raos ngempelen puniki kruna sane dempet, tegesipun; kruna sane asiki
maarti kekalih, sane asiki maarti sujati, sane malih asiki artin ipun
ngintaran.Raos ngempelen masaih sareng cecangkitan. Wenten
makudang-kudang raos ngempelin minakadi;
 Malih jebos ledangang simpang dimantuke, teges I; Simpang
diman tuke ; mangda di simpangne madiman sareng tuke, teges
II; Mangda ledang simpang ring sampune mantuk
 Sangkan ada arja nyen kaden ngurukang, teges I; mataken,
awinan wenten arja sira sane ngurukang. Teges II; sane mabaos
minegesang sane ngurukang.
 Lamon payu motonan, beli nyelengin, teges I ; nyelengin=lakar
ngemaang celeng, teges II; nampah celengne
 Ento nasi di payuke sinduk daar. Teges I; sinduk daar= sinduk
nasine lautang daar, teges II; sinduke daar.

10
(11) Sipta (alamat/pertanda)
Sipta puniki wangsit wiadin cirri-ciri sakala miwah niskala, becik
wiadin kaon, sane wenten arti, kalih suksemanipun.Sipta puniki
kawentenang antuk barang sane wenten ring jagate, buron miwah
pripen kalih porah, umpami.
 Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin,
kocap sipta kaon
 Yening wenten buron alas an sakadi kidang, menjangan
sane ngranjing ka desa, punika sipta kaon
 Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten
kasaurin olih I tuhu-tuhu, punika praciri kaon.

(12) Sesemon
Sesemon puniki pateh sakadi sasimbing, sakewanten lebih alus lengut
tur nudut kahyun. Wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran,
sakadi ring sor puniki;
Taruna ; “beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang maan
ngubuhin bungane ento,, ape kaden liang atine”
Taruni ; “ apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tan paguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai”
Pupuh ginada;
 Tiang mriki ngrereh “bunga”, kocap wenten “cempaka putih”,
iriki genahnya reko, kocap luih warnanipun, nawang tranggana
ngandika, inggih wiakti, “nanging dereng masannya alap”
 Sasendone kadi ring sipta, “dumadak ya ulung jani, delima
wantane ent, akatih tengahing dalu, titian masesangi nyangga,
baan kacing titiang suka metoh jiwa.

(13) Peparikan
Paparikan puniki pateh sakadi wewangsalan, kewanten binanipun
wewangsalan punika wantah kalih palet (carik), yening peparikan

11
kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama
miwah kesusastraan Indonesia (pantun)
Lengkara sane riin dados sampiran, lengkara sane ungkuran dados arti
sujati., saha mawirama purwakanti (a-b, a-b) purwakanti punika
wenten tetiga inggih punika, purwakanti sastra, basa lan suara;
a) Purwakanti sastra;
“Doyan liang ngandong kanji, depang tiang ngandong pitu, yaning
tiang ngelong janji, apang tiang kena tantu”
b) Purwakanti Basa;
“meli gabus duang kranjang. Lamben bodag sing ngenyakin, diapin
bagus mata kranjang, nyen kodag lakar ngenyakin”
c) Purwakanti suara;
“ be dengdeng sampi tua, jaenne mamuduhin,
Adeng-adeng magama tua, gaene malu plajahin”

(14) Wewangsalan
Wewangslan punika pateh sakadi tamsil yening ring bahasa
Indonesia, kruna linggane “wangsal” sane mateges “lampah” polih
pangiring “an” dados “wangsalan’, kaduipurwayang dados
“wewangsalan” sane maarti lelampahan saparipolah kalih kahann
jadma, sakadi sasimbing sane sada pedes suksemanipune
Kawangun antuk kalih palet lengkara, sane riinan sakadi sampiran,
indik daging kahyun sang ngucap.
 Asep menyan majegau, nakep lengar aji kau
 Ada tengah masui kaput, ada keneh mamunyi takut
 Bakat kocok misi isen, awak bocok tuara ngasen
 Bangbang dadua ken ceburin, bajang dadua ken anggurin

(15) Sesapan (doa)


Sesapaan punika prasida kaanggen ritatkala iraga wenten upakara,
lan nenten uning tekening mantra, dados kagentosin antuk

12
sesapaan. Sesapaan puniki lumbrahnyane kanggen ritatkala rahinan
tumpek ngatag;
 Sesapan anak ngatag ;
“kaki-kaki, dadong jumah?”
“Jumah…..”
“Anak ngengken?”
“Anak gelem”
“Gelem keken?”
“Gelem ngeg nged nged nged…..”
Artosnyane; sane pinaka cihna rasa tresna tekening papulaan,mangda
prasida papulaan iraga mabuah nged dinuju rainane.

b. Sastra Tembang
Wangun tembang ring Bali kabaos sekar, sekar kaperang dados petang
soroh, luiripune Sekar Rare, Sekar Alit, Sekar Madia, lan Sekar Agung.
1) Sekar Rare;
Sekar rare lumbrahnyane kaanggen ritatkala maplaliann, ngangonang
buron, lan wenten upakara. Sekar rare nenten wenten uger-uger
padalingsa.
Cecirin gending rare puniki;
(1) Lengkaranyane bawak, prasida katembangang anak ali-alit.
(2) Gendingannyane madaging carita sane bawak, lelampahannyane
mapegat-pegatan.
(3) Kahanan gending rare puniki wenten girang, sedih lan banjol,
wenten masih sane marupa tattwa.
Palihan Sekar rare;
(a) Dolanan; gendingan puniki, kagendingang oli alit-alite ritatkala
maplalianan.
Imbanyane; Jenggot Uban, Putri Ayu, Galang Bulan.

Gending maplalian (dolanan)


 Dija bulane sing ngenah uli ibi
Ia jani pules reh majalan ejoh gati
 Uli dija bulane majalan Kaki ?

13
Uli tanggu kangin teked kauh keto cening (2X)
 Pidan lakar bangun bulane tur mai?
Lamun ilang kenyelne ia teka lakar buin (2X)
Tetuek gending punika; kaceritayang wenten bebaosan sang
cucu kapining pekakne sane nakenang I Bulan sane prasida
senah ilang, lan kacawis olih I Pekak indik kawentenan I Bulan
punika.
(b) Jejangeran; gending janger lumbrahnyane kanggen ngiringin
sasolahan janger, wentuk tembangnyane marupa peparikan.
Gegendingan puniki katembangang saling sautin olih pragina

14
janger. Umpami; Siap sangkur, Mula Ubi, Kaja-kaja luas ka
Gunung, msl.
Gending janger;
 Sarikonta, sarikonta don kemoning
Punyan uduh punyan uduh di Banjar Sangging,
Nyen ento nyen ento mabaju kuning
Ngawe buduh ngawe buduh uyang paling,
(c) Gending Sanghyang; gending sanghyang katembangang olih
juru gending sanghyange sane ngiringin para sanghyange
masolah ritatkala wenten upakara ring parahyangan. Upami;
Sanghyang Jaran, Sanghyang Dedari, Sanghyang Penyalin,
Dewa Ayu, Sekar Emas.
Gending Sang Hyang Dedari
 Sekar sandat ya sekar gadung
Anggrek lan medori putih
teleng petak tunjung biru
batara makarya tirta
 Tirta ening ya tirta ening
sibuh mas toya ring sangku
ketisin ragan I dewa
ketisin juru kidunge
 Wus maketis yaw us maketis
Mantuk dewa kanyapuri
Yan kari ragan I dewa
Waluya kadi manusa
2) Sekar Macepat (Sekar Alit)
Sekar alit puniki medue palihan inggih punika pupuh, pupuh-pupuh
punika madue cecirin, inggih punika;
(a) uger-uger sane kasengguh padalingsa; akehnyane carik ring soang-
soang pada, akehnyane wanda ring soang-soang carik, lan labuh
suara ring ungkuring carik
(b) Nganggen wewiletan mangda suaranyane manis.
(c) Soang-soang pupuh madue wirasa sane mabinanyan.

15
Sekar Macepat sering kanggen ring sasolahan arja. Sapatutne wenten akeh
pupuh sane kaduenang ring sekar macepat, nanging wantah 10 pupuh
manten sane lumbrah kaplajahin. Minakadi ;
(1) Pupuh Maskumambang, madue wirasa sedih kingking, prasida
kaanggen ngametuang rasa sedih.
Pupuh Maskumambang
Maskumabang,4a
Kumambang ngolasang ati,8i
Marna anak lacur,6u
Sisia alit tur ia miskin,8i
Masekolah ring Singaraja.8a

(2) Pupuh Mijil, dagingnyane marupa tattwa, prasida nyihnayang rasa


kasmaran.

Pupuh mijil
Dadong dauh, 4u
Ngelah siap putih, 6i
Ba mataluh reko, 6o
Minab ada limolas taluhne, 10e
Nanging lacur ada ne nepukin, 10i
Anak cerik-cerik, 6i
Liwat rusitiipun. 6u

(3) Pupuh Pucung, kaanggen nyihnayang tatuek utawi nasihat, nenten


wenten wirasa sane dahat kaujungang.
Imba Pupuh Pucung
Anak sigug, 4u
Anak corah kalud ngagu, 8u
Bareng kesayangang, 6a
Kasaratang katulungin, 8i
Anak tutur, 4u
Kanti dados anak jagra. 8a

16
(4) Pupuh Ginada, kanggen nyihnayang rasa kaciwa, sebet, duka.
Imba;
Eda ngaden awak bisa, 8a
Depang anake ngadanin, 8i
Geginane buka nyampat, 8a
Anak sai tumbuh luu, 8u
Ilang luu ebuk katah, 8a
Yadin ririh, 4i
Enu liu plajahang. 8a

(5) Pupuh Ginanti, kanggen nyihyangang rasa seneng, suka, tresna.


Prasida kanggen nyaritayang tatuek indik tresna utawi kasmaran.

Imba;
Mirib suba liu tau, 8u
Kadi ne munggah ring aji, 8i
Jatin sengsara punika, 8a
Wetu saking tingkah pelih, 8i
Pelih saking katambetan, 8a
Tambet dadi dasar sedih. 8i

(6) Pupuh Semarandana, madue pawatekan ngelangunin manah, rasa


sedih krana kasmaran.
Imba ;
Apa kene manumadi, 8i
Dadi jatma buka kene, 8a
Setata manandang jengah, 8o/8a
Jejerone marasa enyag, 8a
Sengsara olih i bulan, 8a
Tusing pisan mangan nginum,8u
Kanti berag di pedeman.8a

17
(7) Pupuh Sinom, wateknyane maparilaksana becik, beci kanggen
ritatkala mabebaosan sareng sawitra utawi maosang indik tatuek.
Imba;
Idupe mondong sengsara, 8a
Mangke idup besuk mati, 8i
Mamanjakin kranjang padang, 8a
Peteng lemah ia openin, 8i
Tan wangde tua lantas mati, 8i
Sane keto pacang tepuk, 8u
Puput dane nimbang manah, 8a
Tumuli mabalik mulih, 8i
Tur kacunduk, 4u
Meme bapannyane jumah. 8a

(8) Pupuh durma, Wateknyane keras, brangas, duka, beci kaanggen


nyihnayang rasa duka.
Imba;
Mula sulit mamunahang saktin indria, 12a
Yan tan tasaking samadi,
Sangkan ia buatang,
Suluhin baan satragama,
Susila makapangabih,
‘Nto gemetang,
Uli rare kanti lingsir.

(9) Pupuh Pangkur, prasida kanggen nyaritayang ritatkala banget madue


rasa kasmaran.
Imba;
a. Sayang sane dadi dasar,
Mustikan warah agama sami,
Kasusilan anggen rurung,
Trikaya parisuda ne nyidayang,

18
Mikolihang sayang iku,
Yan sayange sampun limbak,
Uripe marasa tunggil.

(10) Pupuh Dandanggula, madue pawatekan alus, kanggen nyaritayang


kalih jadma mamadu tresna.
Imba;
a. Titian takut teken munyi manis,
Ngaku tresna,
Gampang nagih nadtad,
Anak luh uli dini,
Bantangin baan slake siu,
Joh para bakat baan Beli,
Kaling ke aji kemikan,
Makamulan galir bungut,
Dija pacang saup jemak,
Tuyuh ngucap,
Mendep pisan suba nengil,
Keh nundunin dakin basing.

3) Sekar Madia,
Sekar madia sering kasengguh tembang tengahan utawi kidung, madue
ceciren;
a. Basa ring tembag punika lumbrah mabasa jawi tengahan, lan basa
Bali tengahan, wenten masih sane nganggen basa Kawi lan basa
Bali lumbrah.
b. Kaiket olih padalingsa; akehnyane carik ring soang-soang pada,
akehnyane wanda ring soang-soang carik, lan labuh suara ring
ungkuring carik, risajeroning pada wenten carik bawak lan carik
dawa lan nganggen kawitan miwah manggala.
c. Nganggen wewiletan (alunan suara)
Sekar Madia lumbrahnyane kanggen ritatkala wenten upakara panca
19
yadnya, nika mawinan madue sifat sakral. Wenten wentuk kidung sekar
madia, inggih punika;
(a) Kidung Wargasari, kanggen ngiringin upacara Dewa Yadnya
(b) Kidung Bramara Sangupati kaanggen risajeroning upacara dewa
yadnya
(c) Kidung Tantri, kaanggen ritatkala ngiringin upacara manusa yadnya
(d) Kidung Malat, kaanggen ngiringin upacara manusa yadnya

Ring sor puniki imba punggelan krya sastra sane ngranjing kidung (Wargasari):
Purwakaning angripta rum
Ning wana ukir.
Kahadang labuh
Kartika panĕdĕnging sari.
Angayon tangguli kĕtur.
Angringring jangga muré.

4) Sekar Agung (Kekawin)


Sekar Agung kasengguh wirama utawi kekawin, nganggen basa kawi.
Wiramanyane madaging uger-uger;

20
 Wrrta matra (suku kata) risajeroning carik
 Ganamatra inggih punika guru lagu risajeroning wirama
Wenten ceciren Sekar Agung;
 Mamuat tattwa kadiatmikan
 Basanyane basa Kawi,
 Uger-uger; soang soang bait wenten petang carik, risajeroning
carik madaging makudang-kudang wanda.
 Dagingnyane ketusan saking; Smrti, Purana, miwah Itihasa.

Wenten palihan reng wirama, upami;


 Reng Widyutmala; wrtta 1 ngantos 8
 Reng Sronca; wrtta 9 ngantos 13
 Reng Swandewi, suciandewi; wrtta nyane 11, 12 miwah 13
 Reng Wasantatilaka; wrtta 14
 Reng Malini; wrtta 14 nyantos 16
 Reng Lalita; wrtta 16 ngantos 18 lan 20.
 Reng Mrdhukomala; wrtta 18, 23, lan 26.

Ring sor puniki imba punggelan krya sastra kekawin sane kaambil saking Kekawin Aji
Palayon nganggen reng Sronca:
1. Saparaning wara nara, ngawé kasukan hitaning para,
mānira nara para tucca, Juga amatih para lwir ika
2. Anghing dūran manira kawasana, Kadi paraning paramārthéka,
Māniréki atur parañjangan, Maha dhmit uni akwéh.
3. Ri parhyangan unggwani sang warātma, Apan uwus limpad rī
kawiratin, Angawé tusthaning swagotra, Wāndhawa mitra kabéh māgirang.

21

Anda mungkin juga menyukai