Om Swastyastu.
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku
bahasa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan Buku puniki matetujon
nyayaagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler a nut ring wewidangan
kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka
dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa,
aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMK/SMA sané jagi malajahin Basa Bali.
Antuk buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik
gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun
Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra
Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten
kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang
sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa,
aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan
paripurna.
PANGAKSAMA ......................................................................................i
DAGING CAKEPAN..............................................................................ii
PETA KONSEP .......................................................................................iv
BAB VI GEGURITAN....................................................... 88
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren) .............................................89
Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional) ........................................96
Palajahan III Geguritan .......................................................................100
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra (pidato)
dengan berbagai tema, sosial,
lingkungan dan kebijakan publik
secara lisan dan tulis
4.1 Mengabstraksi isi pidato baha-
sa Bali dengan berbagai tema.
Indikator
3.1.1 Nlatarang teges pidarta
3.1.2 Nlatarang wangun pidarta
pidato
3.1.3 Nlatarang soroh pidarta manut
tata cara maktayang
3.1.4 Nlatarang tetikes mapidarta
3.1.5 Ngrereh daging pidato
3.1.6 Mapidarta ring ajeng kelas
4.1.1 Makarya ringkesan pidarta
punika majanten Bali kasengguh pulo
sané nginggilang kasenian. Sajaba
punika, seni miwah kasenian nentén
lian pinaka silih tunggil pah-pahan
ring saluiring kahuripan jadma
Baliné. Yening dumun, kawéntenan
seni ring krama Bali nénten ja lian
wantah pinaka yadnya. Seni sané
kadasarin antuk ngayah, nénten ja
ngayah majeng ring seni punika
kémanten sakéwanten majeng ring
sapasira ugi sané ngaksi utaminipun
Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
Kawéntenan seni ring Bali su-
jatinyané nénten prasida kapasahang
sareng kawéntenan budaya agraris http://img2.bisnis.com/bali/posts/2014/06/14/45551/pkb-oke.jpg
para jana Baliné. Budaya
Baliné. Budaya agraris puniki
agraris puniki sané ngawinang seni ring Bali sayan nglimbak. Seniman
Baliné nguni nadosang seni pinaka yadnya sané nénten ngaptiang pikolih saking seni punika.
Punika mawinan makasami pikobet indik ekonomi ekonomi sampun prasida katatasang santukan jagat
Baliné sampun landuh malarapan antuk matatanduran. Baga pertanian pertanian puniki sané ngawinang
pikobet ekonomi
ekonomi sareng pikayun jagi nyihnayang rasa antuk seni prasida mamargi becik, majanten
ngawinang seniman Baliné nguni nénten ja kaucap seniman kémanten taler kaucap wong tani sané
waged ring dharma pamaculan.
Dunia agraris
agraris puniki pinaka sumber inspirasi
inspirasi medalnyané karya seni ring Bali. Silih
tunggil sasolahan, gamelan, gegambaran, miwah ukiran akeh pisan ngambil wangun miwah rupa
sané sering pisan prasida kacingakin ring dunia agraris. Sané
agraris. Sané prasida kanggén imba minakadi seni
lukis, gegambaran kahuripan ring carik miwah tegal dados sili h tunggil seni
tunggil seni lukis klasik ring
ring Bali.
Seni lukis klasik Bali
Bali sané sampun kaloktah antuk taksun gegambaran kahuripan ring ca rik inggih
punika lukisan kadi Pengosekan Ubud miwah Batuan. Carik miwah tegal prasida dados serana
nyihnayang kréasi sané linuih olih para senimané taler prasida dados cecirén sané khas ring seni
lukis klasik Pengosekan
Pengosekan miwah Batuan.
Pariwisatané sané sayan nglimbak taler ngawinang wewidangan
wewidangan pertanian
pertanian ring
ring Bali sayan
rered. Aab jagaté sakadi mangkin sayan ngawinang para jana Baliné nyujur parilaksana sané
konsumtif , sayan doh ring jati diri sané sujati pinaka manusa sané nginggilang seni miwah budaya.
Kasujatiané Pariwisata Bali prasida nglimbak sakadi mangkin santukan kawéntenan seni miwah
budaya agraris.
agraris . Akéh wisatawan sané rauh ka Bali jagi nyingakin kaasrian palemahan jagat Baliné,
majanten taler nyaksiang seni miwah budaya sané kadruwénang olih parajana Baliné. Panglimbak
sektor pariwisata budaya
budaya sapatutnyané yukti-yukti katiténin. Pariwisata budaya pinaka piranti
sané kaanggén nyobyahang Baliné. Profésor Doktor Ida Bagus Mantra pinaka sujana, gubernur,
miwah budayawan Bali ring warsa 1978 mapikamkam ngwéntenang festival kesenian, kesenian, genah
seni miwah budaya saking sajebag jagat Baliné mapupul, sané kawastanin Pésta Kesenian Bali
(PKB). PKB kaaptiang mangda prasida dados genah sesolahan seni, karya seni sané dahat linuih
tur kawistara sané sida kaaturang olih parajana Baliné. PKB taler kaapti mangda prasida dados
sarana ngajegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang seni budaya Baliné. Seni budaya sané kantun
ajeg kantos mangkin, makéh madaging sané kabaos tattwa, piteket-piteket sané dahat mabuat,
warisan budaya, pangweruh, miwah seni sané sida ngwetuang kreasi,
ngwetuang kreasi, inovasi,
inovasi, miwah adaptasi
PKB sané kaping tigang dasa nem (36) mamurda “KER
budaya. PKB
budaya. “KERTTAMASA”, dinamika kehidupan
masyarakat agraris menuju kesejahteraan semesta, sapatutnyané prasida dados dasar ngwerdiang
daya kreatif ring para senimané sané wénten ring Bali. Lianan malih, mangda metu karya seni sané
Unteng pikayun PKB warsané mangkin sampun patut pisan sareng suksman kahuripan para
krama Bali sané kajiwa pramanain antuk seni miwah agraris. Sampun masikian sareng utsaha
Baliné ngupapira sektor
ngupapira sektor pertanian
pertanian puniki wit saking warsa 2012 sané sampun dados warisan budaya
dunia utawi kabaos World Heritage.
Heritage. Wong tani miwah subak pinaka benteng utama sané ngurip
kawéntenan agraris ring Bali. PKB ring warsané puniki sapatutnyané prasida dados genah mulat
sarira miwah mengangkat derajat kearifan lokal ring Bali. Santukan kahuripan agraris punika
nénten ja pacang mararéan ngicén inspirasi ring para senimané.
Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana
jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé
genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan
becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni
se ni
miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit
saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno, ”beri aku sepuluh
pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia” . Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana
sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk
agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin kes-
eniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta
pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah
sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin
g PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné
p
j
.
1
9 sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan
1
x
0
- para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim
0
3
n
a
o Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka
k
k
O
/
0 pungkur wekas sida sayan becik,
becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang.
0
6
1
k Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki:
s
/
T
I
I
A
B
F
i
c
-
u
/
s
Inggih Ida dané sané wangiang
o
A
A titiang,
A
A
A
A
A
A
A
/
I
Napi sané sampun sida katur, cu-
F
4
M
o
tetang titiang sakadi puniki:
8
X
H
p
(1) Pinaka krama Bali, iraga sareng sami
Z
U
/
g
patut ngrajegang seni budaya Bali
w
p
H
y
(2) Pesta Kesenian Bali silih tunggil
I
n
O
E
serana ngrajegang miwah nglimbakang
x
n
-
/
m
seni-budaya Bali
o
c
.
t
o
p
(3) Pamargin Pesta Kesenian Bali patut
s
g
o
l
b
.
terus kamargiang, sakéwanten mangda
p
b
.
1
/
/
terus taler katité
katiténin.
nin.
:
p
t
t
h
No Kr un a Artos Kruna
1 kaloktah
2 nglimbak
3 ngwerdiang
4 katitenin
5 miarsayang
6 kawimudan
7 kacumawis
8 kapikamkam
9 landuh
10 napkala
Pidabdab 8. Ringkesan
Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput.
Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta
ringkesan.
mÞjh*edewkŠ)lnÓ t* uwu;.
Mlajahang Déwék Salantang Tuwuh
BAB II
BASA MIWAH AKSARA
BALI
Kompeténsi Dasar
3.2 Memahami struktur bahasa Bali,
sejarah aksara dan jenis-jenis
aksara Bali secara umum, pasang
aksara, tata cara nyurat lontar,
dan menulis aksara Bali dalam
soware.
4.2 Memproduksi wacana beraksara
Bali dalam lontar dan Soware
Indikator
3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali
3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah)
aksara Bali
3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali
3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali
3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar
3.2.6 Nartayang tata cara nyurat
lontar
3.2.7 Nlatarang program sané
kanggén nyurat aksara Bali ring
Soware
3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat
aksara Bali ring Soware
3.2.9 Nglatih nyurat aksara Bali ring
Soware
4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali
ring lontar miwah Sowaré
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali
Zÿuju;buln/.
bukn)k)pinnÀ sÑ ¡ kãi sÀ si m® ít( us&Zø d*\\) b
Ð) h
* lu eø HÿeMÿ\næisgen.mul
jÞ m) òbøynéru;,d)gg pÀ buwin mÑ) n) eå hn*tømælŠkøt/.hedÂegnÀ si )m ® ít( ust&
ehnÓ t) g) /.eHÿeMÿ\enegnÐ\ni h Ð u;.eTÿmkÉxtus&hdhnkÑ sø mæ&bnip
h)k/hpbuwin mÂ) )nni Š)jbÏrmeneDÿegn/.
eyn j± ump) psnÑ ri ru ue\tus&tehnå l ) ;k)n);ZÿmãtŠrhnekÞn/.høt);
pni\l á enb)nn% \i l á nø l é nÓ s¡ &meTÿløhnÐ\ni h Ð ;u ,hpbuwinkß Z) *ÿumnis Óe) knÀ
nk/,hsenmh)lŠjnÀ yi \)l;bøb;ø ,hnekdisisie\orh*ekenÐZé crh)
nÓlgß l u b
u* b
ø ;ø en.minb l ¡À yø nß r) st)eknÀ b i ensug;ø ,hpbuwni ŠkÓ h ø ulyø nß )
lj;kwiessn/t) lø t)g;) di sp) næ) si ) í(
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Sapunapi parilaksanan I Gumbyar punika ?
a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara ( gambar bunyi). Aksara punika wénten
kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan). Basa
Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali.
b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi kru-
na tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané pinaka
serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga
sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan.
c. Kruna tegesipun pupulan makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti.
Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk makudang-kudang
wanda, minakadi :
d. Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan
pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi:
c. Penandang/penampén lengkara
d. Keterangan:
• Keterangan genah
• Keterangan dauh
• Keterangan kahanan
• Keterangan wilangan
Conto :
Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking India. Sané da-
dos babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara Brāhmī puniki sampun wénten
miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan
Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris
Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan
puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia, ring
Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis, 1975; Griffith,
2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa Timur sané berangka
tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané
sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking
Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua ) inggih punika prasas-
ti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané
berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga sekadi Prasasti Kehen
A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigu-
nayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi tertua (Astra, 1981).
Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawi-
gunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara Bali Kuna puniki raris dados
Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng tembaga pateh sekadi
nyurat ri sajeroning lontar. Saking Aksara Bali Tengahan puniki raris dados Aksara Bali Lumrah,
utawi Aksara Bali sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda danganan antuk ngresepin,
ring sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:
Aksara
‘ha’ h
Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali
aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida
Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol
palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané
ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-Bali.
Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané.
Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali.
hiezomn/widê.
Watek ksatriané ngamuk.
Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat
antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara
suara, upami:
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga mi-
wah kruna satma), upami:
énggal-énggal = eh\áelÀ\ál/,eh\áel\ál/,
jebugarum = j)bg
u rÀ um/, / j)bgu rum/ ,
(b).Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.
5.2.3 Gantungan Miwah Gémpélan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih
gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami:
bhakti = vkÓ ,i
sampi = smæi,
Pidabdab 6. Pituduh
Mangda alit-alité sayan ngresep indik kawéntenan aksara Bali ring software durusang caw-
isin pitakén ring sor puniki:
Bali Sutrepti
Punika mawinan sadurung nglantur ring peplajahan napi alit-alit sampun tatas uning ring
anggah ungguhing basa Bali? Napi alit-alit sampun cacep ngawigunayang anggah ungguhing basa
Bali? Sané encén durung kauningin ring kepahan anggah ungguhing basa Bali?
s)ltãl,ø
kcÉ itr&jgt/bÞmã\enÙn Ó)nägWÿnŠ
en m p)es\ nÀ id vg Wÿ nŠid iÒ m nÓ Ë. hød k
sub &Éjg t/bÞmã\ nÀn ¡kÓ Ðwi knZÿenr& sk
ZÇÿnÙ idêsenmpik) eNÿ;.nik \win*pr jn m
o
c
.
t
ensumuyubæøsnÉ &hød. npi mlø; hød tnÐ ir o
p
s
g
o
l
\nÀ (qbÉx.tø eYÿsnÉ &punikhød tò(mdue b
.
p
b
.
4
wrbølnæutsÉ enmpu[ætmxøkÀ\ rÐ ) n/.
hødvgWÿnŠid ÒimnÓ Ë\ rhøn \iecni enÀokenpit)k)tæøt)k)t À øn iÑk ¡sÖ il
n&bud .Ò i r&hj%hødvgWÿenÀokenwêkÓ øhòp/, n\&su jtøn ipÀ uenÀon%r&prIn Ñ ik
nßeMÿeTÿ;skdimtejn/,ddu,lnŠentøeYÿsn/.nik\win*høpunÀek;mdu
ewhutr* &hømÞn tÑ * ejn/.mxøkÀ\ rÐ ) nÉrsi ÓnæÉsidÒnhu h ( ut*Zÿen,rris Àmi Þn Ñ *tej
nŠen\ÊÏ;kp]ÉmnÀ idv gWÿnŠid imÒ nÓ Ë.ydêsÓ ¡n À(qbÉx nÀ id\enÓosÓ )lsÐoe\á
nå ¡lurin Àin Ñ ðenÀoken,SÿnÓ ¡kenÀokenwnÓ;hdirihødkyunÂh u (hut*eHÿken.
dukæunikhødehl&mduewswitÉr&gun uÁ* gu *senmprb Š*ngbsu kø;,pÉm\Ð in Ài
dvgWÿnn¯ \ ¡ mÉ ki ,srwuehr&gun Áu* gu h * dø \uZÇ r*ewdmnÓ ËksÏ\innÀ k Ó ¡ ŠÙrnä
jÉn À idsen \É iZ Ç& .s*ngbsukø;rris ß )dl/,hørik hødvgWÿ n ±nsÉ &ngb sukø;
m\Ñ\iecÈnin À (qbÉ xhe\á nnhu (hut*eHÿkenr&hø mÞn *tÑ ejn/.sSÿmæuenk
÷ecÈn né i ;lnŠeSÿcn/,hødvgWÿnßwløkbÞm\ã nÂh uh ( ut*hømxøk\À rÐ ) n/,tu (
mpit)k)tß\ÑennÓ n ) ßeMÿeTÿ;mlø;.høn Ñei kpunikennÓ n ) åwinm* xøkÀ\ Ð )rnÐePÿk/
.høpunßeMÿeTÿ;mlø;\enÓosßduewhut*r&hømÞn Ñ *tejn/.hødvgWÿnßlø;kÏ
Ï;eHÿlø;hømÞnÑ*jgønunsÀ ¡t*eHÿken, hørikmlø ;hød lu\kswitÉnñenr&gu
nu Á* gu *nunsÀ (qbÉx Kÿe\ánÂh (hu u t.* høriks*ngbsukø;\nÑ ikr&hødvgWÿn/
,tøy*Zøÿdy*nulu\inénieDÿegn/,rrisÀ idngbsukø;mc) òpÐguwen. khëen
eKÿs)kn/,hødvgWÿnŠid Ò im nÓ ËmwlømnÓ ¡kégønhu (hut*enmxøkÀ\ Ð)rn/,tu (\
nÑ ik:c)n&mxøkÀ\ Ð)renÂpitul *b u psenkp&hunÓt/,yn® ¡win ÀiedwmeMÿeTÿ;bp
tus&lk(Zø dÒy*myhøn tÀ ¡ *cn) ei \buwin/.
m xøkÀ\ Ð )r enÂn )nÓ ±w utø nŠp\nÑ ik nÀji en. høpu nßlø; meMÿeTÿ ;\ enÓosß
duewhuth * ek;,sk&tkuetÂkÏÏ;eHÿlø;hømÞn Ñ *tejnÀ irikmxøkÀ\ Ð )rn/mÞhø
b*bjÉnÀjienkgun uÁ* gu .* r&gun u *Águ *bjÉenksÙry*r ris )dß lÀ øngb sukø;,høri
kmxøkÀ\ Ð )rn ±nsÓ ¡l u*m\Ñk÷ecÈn éin;he\ánÂh u(hut*rh & ømÞn Ñ*tejn/.hørik hø
ngbsukø;ehl&mswitÉt)eknÀjien,rrisßløk*h\á\m)dl*jin;,mxøkÞnŠ
eSÿcn/.mxøkÀ\ Ð )rnåm ãil éøn;, mxøkÞnŠeSÿcnæuni k.s*ng bsukø;rrisßc)ò
p/, n\À &høku;enknÓ ¡n ÑisisISÿnÓ ¡knßdg&s)eSÿcnŠen hg%hg%,\w)tÙw*mn;m
xøkÀ\ Ð )renßoeMÿedÉowkjgø\)t)p À iku; Zÿen ng bsukø ;.r risÐg) t)p ikÀ u; Zÿ
ensen\win*s*ngbsukø;duktnŠinipi,etjendumil;rrisÓmæekÇoeK(ÿm
xøkÀ\ rÐ ) nÐdil;lnÐgs) ,% pÉm\Ð ni x ß kø \À rÐ ) nÉ h
& j%hdø s*ngbsukø;deDÿsÀb.u
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
kri\ eÐ ) sÀolø;:høeZÿomn® d ¡ êd.
Pidabdab 3. Kerta Basa
No. Lengkara Alus Lengkara BI
3. Napi mawinan para janané sumuyub pisan ring Ida Bhagawan Siddhimantra?
5. Sapasira parab sawitran Ida Bhagawan Siddhimantra sané jenek ring Gunung Agung?
6. Napi tetuek sané prasida kambil ri sampuné ngwacén satua Selat Bali?
Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, undagan basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula ( tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).
Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking pamijilan utawi (keturunan). Wénten kramané
mijil ring geria, ring puri, ring jero, miwah wénten sané embas ring pacanggahan (paumahan).
Sangkaning pamijilan krama Baliné kadi asapunika, wénten sorohing krama tri wangsa, miwah
wangsa jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baliné sané kabaos sang singgih,
minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wésia. Wangsa Jaba makasami krama Baliné sané mawit
saking Sudra Wangsa, sané kabaos sang sor.
Manut Suwija (2014:20), metu tata krama mabasa Bali sané waluyané pinaka uger-uger
sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
a. Wangsa Jaba, ri kala matur ring tri wangsa patut nganggén basa alus. Upami:
Conto
1) Ih Dab, Cai nyen ngiringang pianak gelahé!
a. Prakanggé, krama Baliné sané kanggéanga antuk panegarané pinaka guru wisesa
( peja bat ) , minakadi: diréktur, réktor, dosén, bupati, camat, kepala dinas, suling-
gih, jero bendésa, guru, miwah sané lianan.
Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluy-
ané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
pr ak an ggé, pa tu t ma ba sa al us . Up am i:
Conto
1) Banggyang titiang ngiringang bapak lunga!
Inggih punika suara sané kawangun malarapan antuk gabungan kakalih suara. Ri saje-
roning gabungan kalih suara punika, wénten pinaka dasar sané kanggén nujuin gabungan
punika , minakadinnyané
minakadinnyané :
1. Aksara suara a + a =à
2. Aksara suara i + i =ì
3. Aksara suara u + u =ù
4. Aksara suara a + u =0
5. Aksara suara a + u =u
6. Aksara suara a + i =é
7. Aksara suara a + i =i
8. Aksara suara a + é =é
Yéning sampun teleb minayang kruna lingga sareng kruna polah taler asapunapi ngwangun
kruna miwah sandi suara, sané mangkin pacang katincapang malih paplajahan druwéné inggih
punika indik wewangsan kruna. Lianan ring kruna lingga, kruna tiron miwah sandi suara kruna
prasida kaparakang
kaparakang malih dados makudang-kudang
makudang-kudang pah-pahan. Ri sajeroning
sajeroning ngwangun lengkara
lengkara
pastika mabuat pisan kaweruhané puniki kanggén dasar minayang kruna-kruna sané kanggén
ngawangun lengkara, minakadi maosang aran utawi maosang kruna-kruna sané ngranjing kruna
indik pakaryan. Napi malih, alit-alité mangda prasida makarya lengkara sané becik anut ring tata
kruna.
Duaning asapunika mangda alit-alité sayan tatas uning kaweruhan indik wewangsan kruna,
indayang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Napi kémanten pah-pahan sandi suara punika?
2. Lianan ring kruna lingga miwah tiron, kruna
kruna napi kémantén
kémantén sané naenin kapireng
kapireng utawi
kauningin?
Masilur
Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
1. nglimbak
2. nasi tulen
3. manumadi
4. masépan-sépan
Kruna Kahanan inggih punika kruna sané midartayang indik kruna aran (barang,
manusa, sato), miwah sifat. Upami: cenik, selem, alap, mudah, sakit, éndép, kuning, ba-
gus, kalem, bocok, bengkung, males, kuat, ajum, siteng, miwah sané lianan.
Kruna wilangan inggih punika kruna sané manyinahang akéh wiadin akidik pap-
upulan barang, sahananing maurip, miwah laksana pakaryan. Kruna Wilangan kapalih
perpustakaan Universitas muah instansi pemerintah Bali, makadi : Gedong Kertya ring Buleleng,
UPT. Lontar Unud, Univ. Dwijendra, Univ. Hindu Indonesia, Museum Bali, taler ring Dinas
Kebudayan Provinsi Bali. Wéntennyané uratian sané becik punika, maawinan kasusastran Bali
kantun nglimbak ngantos mangkin, napi ké kawacén, katedun, kakawi, kapireng, kabligbagang,
sané makranan kantun maurip kasusastran Bali punika ring pakraman.
Maiketan ring punika, tetujon nyelehin kasusastran Bali kadi ring sor puniki:
• Satua
• Babad
• Basita Paribasa (Pralambang)
• Usada Wariga
• Palawakya
• Carita Cendet (cerpén)
• Carita Panjang (novel)
• Lelampahan (drama)
Mangkin, mangda sayan nicap pangresep alit-alité indik kasusatraan ring Bali, cawisin
pitakén ring sor puniki:
1. Napi alit-alit naenin ngwacén carita panjang (novel) sané mabasa Bali?
2. Napi makasami kasusastraan ring Bali nganggén basa Bali?
3. Napi makasami kasusastraan ring Bali masurat ring lontar?
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
• •
• •
• •
• •
BAB VI
PUISI MIWAH
GEGURITAN
Kompeténsi Dasar Indikator
3.6 Memahami dan menganalisis teks 3.6.1 Nlatarang tata cara ngwacén
puisi Bali anyar serta puisi Bali puisi Bali anyar (modéren)
purwa sekar alit (Maskumam- 3.6.2 Ngwacén puisi Bali anyar
bang, Ginanti) dan Geguritan (modéren)
4.6 Memproduksi naskah puisi Bali 3.6.3 Ngereh tetuwek (amanat) puisi
anyar dan puisi Bali purwa den- Bali anyar (modéren)
gan téma yang ditentukan 3.6.4 Nlatarang soroh puisi Bali pur-
wa (tradisional)
3.6.5 Nentuang padalingsa pupuh
Maskumambang utawi Ginanti
3.6.6 Ngrereh imba pupuh Maskum-
ambang miwah Ginanti
3.6.7 Nembangang pupuh Maskum-
ambang utawi Ginanti
3.6.8 Nlatarang teges geguritan
3.6.9 Ngwacén punggelan geguritan
3.6.10 Ngrereh arti pupuh ring gegu-
ritan
4.6.1 Makarya puisi Bali anyar utawi
pupuh Ginanti
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( apersepsi )
Puisi Bali anyar (modéren) wantah silih tunggih kepahan kasusastra ring Bali. Puisi Bali
anyar (modéren) puniki pateh sekadi puisi ring Bahasa Indonesia, sané matiosan wantah basa sané
kaanggén ring puisiné puniki. Kawéntenan Puisi Bali anyar (modéren) puniki mangkin sampun
sayan nglimbak, napi malih puisi Bali anyar (modéren) mangkin sampun ngranjing ring peplajahan
basa Bali, kénten taler sampun akéh kamargiang lomba-lomba puisi Bali anyar (modéren). Puisi
Bali anyar (modéren) sané mangkin sampun taler ngranjing ring teater miwah sanggar-sanggar
seni sané dumun nénten tatas uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki.
Mangkin, mangda alit-alité uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki,
durusang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Napi alit-alit naenin nyurat puisi?
2. Ring dija alit-alit naénin ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?
3. Napi naénin mirengang anak ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?
Guru Dingdong :uger- uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik
Uger-uger guru wilangan, guru dingdong miwah guru gatra punika patut pisan kat elebin olih sang
pacang mlajah nembangang sekar alit. Santukan yéning iwang pangambilé ring sajroning uger-
uger guru wilangan pacang ngawinang tembangé kabaos ‘ngelung’, taler yéning iwang pangam-
bilé ring sajeroning guru dingdong, tembangé kabaos ‘ngandang’.
No Pupuh Padalingsa
1 Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
2 Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a
Pupuh ring wewidangan sekar alit makasami madué cecirén utawi kawigunan. Utaminnyané
kaanggén rikala nyurat geguritan mangda prasida nyihnayang daging geguritan punika. Pupuh
Ginanti madué kawigunan nyihnayang rasa bagia miwah tresna a sih. Kanggén ngwedar rasa indik
tresna. Yéning pupuh Maskumambang prasida kanggén nyihnayang manah sané sedih kingking.
Kanggén ngwetuang rasa sedih, matetangisan miwah kasengsaran
MASKUMAMBANG
Pélog Slisir
u u * u † ô
Be - log tu tut
U *† e u * u e † oô ô
Ké to so - lah nya né yuk ti
e † * o i o † e ô ô
Tu sing nge lah da ya
ô* † u * i † * i * i †
sa ta ta ga wén nya pe lih
* i o † e e o i † * ô o †
Na nging tu - sing nge lah je ngah
Kaketus saking
Pidabdab 5. Pituduh Ngraga
Indayang ngrereh conto pupuh Ginanti, raris surat ring kolom!
8u
....................................................................................................................
8i
..............................................................................................................................................
8a
..............................................................................................................................................
8i
..............................................................................................................................................
8a
..............................................................................................................................................
8i
..............................................................................................................................................
w*mcenk)ntuntumãmãkÞ knÓnÞ i gÓ Šh*knÑ
knÑ i knŠhgÞ
knŠhgÞ ) bu bgøgu nãnø ãtutbu
b
u ulø
ltnÀ
tø nÀeng)
eng)edg) edg)ed, ed,wier;kk)
er;kk)m® m ¡®lø ln/
nø /
,mtølnÓ
lnÓesÐesÐoenm enmceneTÿ ceneTÿeTÿ eTÿnn/, nn/,ssu ssubenÂhø hmø cnßtøtmumø lø
l
u øhnÞhnÞnÓnÓsßs ) emenhø
eß menhøpupucuc * kt)
ku t)\;m)
etenÂdp)t\pnekÂ
t\pnekÂsusb u mtøtut (nunu ututl*
l
u *tutl*
l
u eneDÿg)
e* neDÿg)n/.pu n/.pupuput ËÇø tjni
tjniekeTÿsu
ekeTÿsubhup;hn p;hn
kÀend)
end)m)m)nå n ¡lu
l
å kå ku ¡lu
l
å uk/.
k/.
1.
ryunn.nn.
2.
smæunÙn Ù\i\) i.
3.
lu\á \ á;.
;¡ .
4.
eKÿeZ*
eKÿ eZ*ÿ. ÿ.
5.
pÏkn/.
6.
ksisispn/. pi n/.
7.
sÙŒ(Œ(m.
m.
8.
mucici\i\in/.n/.
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
2. Sapunapi I Pucung ngéka daya ring pura?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
3. Sapunapi Radén Mantri mapitulung ring Radén Gal uh?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
4. Napi mawinan Sang Prabhu nagingin
nagingin pangidih né I Pucung?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
5. Sapunapi pamarginé
pamarginé I Pucung negen Radén Galuh?
Pidabdab 5. Pangresep Indik Satua Bali
5.1 Teges Satua
Kasusastraan Bali Purwa ring kepahannyané wantah jimbar pisan, silih sinunggilnyané sané
marupa satua
satua.. Wangun satua punika wantah marupa gancaran, yéning anutang ring kepahan
kasusastraan Bali, satua punika ngranjing pinaka kasusastraan sané katuturang utawi ketah kabaos
sastra lisan, sané wangunnyané gancaran utawi prosa. Satua taler kabaos folklore, inggih punika
kasusastraan sané marupa gancaran, sané nyaritayang indik pula-pali kahuripan i manusa utawi
beburon sané
s ané mawit saking kabudayaan ring dija satua punika kacaritayang utawi local genius.
genius.
Satua manut James Dananjaya (1997:2) wantah budaya saking pakraman sané katamiang miwah
katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah katami antuk katutu-
rang kémanten sakéwanten madaging wiraga ( gerak ) utawi alat pembantu mengingat .
Satua-satua sané katami ring Bali saking nguni sinamian nyihnayang indik kebudayaan Bali.
Yadiastun marupa kasusastraan sané katuturang, sakéwanten wénten taler satua-satua ring Bali
sané kasurat ring lontar. Panglimbak jaman miwah teknologi
teknologi sané
sané ngawinang satua mangkin sam-
pun sayan becik kawéntentanan nyané. Akéh sampun
sampun satua-satua ring Bali sané kasurat miwah ka-
medalang dados buku. Wénten taler satua-satua Bali sané sampun ngranjing ring media elektronik
sané kajangkepang ring game
ring game utawi
utawi film
film ring TV.
Pinaka utsaha nglimbakang satua Bali akéh sampun pamargi sané kamargiang olih pamrén-
tah pinaka sang angawa rat. Silih tunggilnyané ngamargiang lomba masatua Bali sané ngranjing
ring tingkat sekolah dasar. Sajeroning pendidikan formal , satua punika sampun ngranjing ring
buku pelajahan saking SD ngantos SMA. Satua
Sat ua Baliné puniki becik pisan, santukan akéh mada-
ging piteket-piteket sané mabuat ri sajeroning kahuripan. Yéning kadi baos mangkin, satua puniki
kaya nilai moral sané patut kauningin ring alit-alité sami.
Satua pinaka silih tunggil kasusastraan madué cecirén sané minayang satua ring kasus-
astraan sané tiosan. Wénten makudang-kudang cecirén satua, inggih punika:
a. Wénten bebaosan (dialog) pantaraning tukang satua sareng sané mirengang satua. Be-
baosan punika ketahnyané mamargi ring pangawit pamargin satua saking tukang satua
sané nyatuayang, tur sering taler kawawanin mawali ring tengah – tengah satua, sakadi :
Tukang satua : Ada koné tutur – tuturan satua, I Buta tekén I Bongol. “Maan dong kéto”!.
b. Ketahnyané ri sajeroning pangawit satua punika, wénten wangun lengkara sané masuara
:”Ada koné tutur-tuturan satua”. Ri sajeroning wangun lengkara punika wénten kaka-
lih sané katlatarang, inggih punika kruna “ koné” miwah kruna “ tutur-tuturan“ utawi
“orah-orahan“. Indik kruna “ koné” puniki akéh kawawanin ri tatkala tukang satua nya-
tuayang satuannyané, indiké punika riantukan satua punika nénten pinaka reriptan sa-
king sang nyatua, sakémaon sampun kapirengan saking anak tiosan, dadosnyané marupa
tetamian turun-tumurun. Salanturnya kruna “ tutur-tuturan “ utawi “ orah-orahan “ ,
punika mawit saking morfem
morfem “ tutur “ lan “ orah “ . Kruna ” tutur ” punika maduwé artos
” nuturang ” utawi mareraosan. Kruna ” tutur–tuturan ” taler kruna ”tuturan” ring
r ing sajeron-
ing istilah téknis satua maduwé artos cerita lisan.
lis an. Asapunika
Asapunika kruna ”orah-orahan” wantah
mawit saking kruna lingga ”orah” sané martos ”nguningayang”. Tur
Tur kruna turunannyané
sakadi punika ring ajeng, taler martos ” cerita lisan ” .
c. Cecirén sané kaping tiga wénten kruna ” lantas” utawi ”laut” , sané taler terus kawawanin
rikala masatua.
d. Satua sané wénten ring Bali akéhan sané nénten kauningin sira sané ngawi utawi ngripta
satuané punika (anonim
(anonim).
).
e. Satua madué makudang-kudang versi sané mabinayan manut ring genah satua puni-
ka katuturang. Sekadi conto satua I Belog, satua puniki madué makudang-kudang versi
sakéwanten tokoh sané kacaritayang wantah asiki.
Tiosan ring cecirén, satua taler madué unsur intrinsik. Unsur intrinsik ring
ring satua Bali pateh
sekadi unsur intrinsik ring kasusastraan gancaran sané tioasan sekadi cerpén, novel, miwah drama.
Unsur intrinsik ring satua inggih punika:
d. Latar satua:
e. Tetuwek (amanat
(amanat )
f. Sudut Pandang
1. Wirama inggih punika vocal/intonasi suara sané prasida nudut kayun sang sané
mirengang
2. Wirasa inggih punika kawagedan maktayang satua antuk rasa mangda nenten sekadi
anak ngapalang.
3. Wiraga inggih punika semita utawi laras sang sane maktayang satua
m
o
c
.
s
s
e
r
p
d
r
o
w
.
s
e
l
fi
.
t
i
k
r
a
p
y
f
l
e
s
Ada katuturan satua ané malu. Anak luh balu ngelah pianak luh adiri. Adanina I Ketimun
Mas. Ia mumah di tanggun désané, désa Dauh Yéh, paek tekén alas. Kacerita jani sedek semengan,
méménné bakal luas ka peken. Mabesen ia tekén panakné, kéné, “Cening, cening Ketimun Mas,
mémé bakal luas ka peken. Nyai ngijeng jumah, nyanan gapgapina laklak. Jumahan metén nyai
nongos, kancing men jlanané. Yéning ada anak kauk-kauk tidong mémé, da pesan ampakina!”
Kacerita koné jani I Ketimun Mas, nongos jumahan metén makancing jlanan. Saget teka I Raksasa
kauk-kauk, munyinné gedé tur garo, “Cening , cening Ketimun Mas, mémé teka, ampakin mémé
jlanan!” Pedasanga baan I Ketimun Mas. “Né, nyén ya ngelah munyinné? Nguda gedé tur garo?
Bah, tidong i mémé.” Kéto kenehné I Ketimun Mas. I Raksas a tusing ampakina jlanan. Mulih lan-
tas I Raksasa.
Kacerita jani teka méménné. Ampakin lantas jlanan, kriut gedebleg. Morahan I Ketimun
Mas, “Mémé, ibusan ada anak kauk-kauk. Munyinné gedé tur garo. Béh, jejeh pesan keneh tiangé.
Tusing bani tiang ngampakin jlanan.” Méménné kendel kenehné. I Keti mun Mas gapgapina laklak
atékor. Tur lantas ngomong, “Katawang ento ané kauk-kauk i tunian? I Raksasa ento. Yén ento am-
pakin, pedas cening plaibanga.” Buin maniné, buin méménné ka peken. Makiré majalan, méménné
mabesen, “Cening, cening, mémé lakar ka peken. Jumah metén ngijeng, kancing jlanané. Ingetang
munyin méméné ibi. Yéning tusing mémé ané mekaukan, da pesan ampakina jlanan!”
Kacerita jani I Raksasa, lakar buin kumahné I Ketimun Mas. Di jalan nepukin ia anak
ngangon bébék. Paekina pangangon ento, awakné ngetor pesu peluh baan jejehné. Ngomong I
Raksasa, “Ih, jero pengangon bébék, jalan kema kumahné I Ketimun Mas. Nyanan lamun tusing
jumah méménné, kauikin I Ketimun Mas!” Masaut i “Mindah, bébék tiangé tusing ada
kéto abetné I Raksasa, nyak lantas i pengangon bébék. Dapetanga umahné I Ketimun Mas suung.
Ngomong I Raksasa tekén i pangangon, “Nah, kema kaukin I Ketimun Mas. Ia jumahan metén
makancing jlanan. Jangihang munyiné, cara munyin méménné!” “Cening, cening Ketimun Mas.
Ampakin ja mémé jelanan!” Apa, kendel I Ketimun Mas. Kadéna saja méménné teka. Kriut gede-
bleg, jlanané kaampakang. Sagét saupa I Ket imun Mas, plaibanga baan I Raksasa. Béh, jerit-jerit
I Ketimun Mas ngeling.
Gelisang satua, neked I Raksasa jumahné. Tekepina I Ketimun Mas aji grobag, tetehina
aji lesung batu. I Raksasa ngelah juru ijeng dadua. Né adiri buta, ané lenan bongol. Ngomong I
Raksasa, “ Buta, Bongol! Eda luas kema-mai! Awaké lakar ngalih bakal basa akejep.” Ngarod I
Ketimun Mas ngeling, di tengah grobagé mateteh lesung. Jani kacerita méménné I Ketimun Mas,
mara teka uli di peken. Dapetanga umahné suung jlanan ampikné mampakan. Pianakné tusing ada.
Gelar-gelur ia makaukan. Tusing ada ané masaut. Ngeling lantas méménné I Ketimun Mas, tur
mapineh. “Pedas I Ketimun Mas plaibanga baan I Raksasa. Kénkénang jani baan madaya?”
Lantas ada koné méong tekén bikul, kema maekin méménné I Ketimun Mas. Mén Keti-
mun Mas ngomong, “Nah, né apa Sang Meong ajaka Sang Bikul. Nyak ngalih I Ketimun Mas?
Ia plaibanga baan I Raksasa. Yén teka baan iba I Ketimun Mas, upahina bé bajo asok tekén padi
abodag.” Nyak lantas I Méong tekén I Bikul, majalan ajaka dadua kumahné I Raksasa. Tepukina
I Ketimun Mas matangkeb. Tongosina baan I Buta tekén I Bongol. I Raksasa sedekan di paon,
répot munduhang bakal basa. Kacerita pongponga grobagé ban I Bikul. I Méong nyongkok duur
grobage ngantiang. Krepet-krepet ngenyonyong, kriet-kriet kepungpung. Dingeha kriet-kriet tek-
en I Buta, “Apa sih krepet-krepet ditu?” “Ngéong!” kéto munyin méongé. “Sep, apa sih gésgésa
meongé ditu?” Keto I Buta. Ngomong I Bongol, “Ada méong duur grobagé.” “Ulahang méongé,
Bongol!” Mendep I Bongol, wiréh ia mula tusing ningeh. Kanti linggah song grobagé, pongponga
baan I Bikul.
Suba ada asedengan jlema, pesu lantas I Ketimun Mas. Ateha mulihné baan I Méong tekén
I Bikul. Neked jumahné, nyagjang méménne, kendel pesan kenehné. “Déwa Ratu, cening Ketimun
Mas. Mara teka, aget pesan Mémé!” I Meong tekén I Bikul lantas upahina bé bajo asok tekén padi
abodag. I Méong nyuang bé bajoné asok, I Bikul makatang padiné abodag. Kéto katuturanné I
Ketimun Mas.
Indayang Surat Satua ring Ajeng Antuk Aksara Bali ring Komputer
Pidabdab 7. Pituduh Kelompok
Indayang mangkin ngrereh kelompok. Raris soang-soang kelompok ngrereh kalih (2) satua cendet
(cerpén) mabasa Bali ring koran. Soang-soang kelompok punika mangda nyurat tetuwek satua I
Pucung miwah I Ketimun Mas sané mapaiketan ring guna sarat (nilai pendidikan).
Cerpén 1
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Cerpén 2
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Carita cendet (cerpén) ngranjing ring wawidangan kasusastraan Bali anyar (modéren) sané
marupa gancaran. Yéning selehin saking wangunnyané, cerita cendet puniki boya ja kasusastraan
asli saking Bali, puniki wantah kasusastraan sané rauh saking duranegara. Carita cendet wantah
sasuratan sané marupa gancaran sané madaging carita indik kahuripan saking para pragina (tokoh)
ring carita cendet punika.
Satua punika wantah marupa gancaran, sané dados silih tunggil budaya saking pakraman sané
katamiang miwah katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah
katami antuk katuturang kémanten sakéwanten madaging wiraga ( gerak ) utawi alat pembantu
mengingat.
Indikator
3.8.1 Nlatarang teges drama
3.8.2 Nlatarang cecirén drama
3.8.3 Makarya tata cara pamargin
nyolahang drama
3.8.4 Mawidyatula indik tata cara
mabebaosan rikala nyolahang
drama
4.8.1 Nyolahang drama ring ajeng
kelas
Pidabdab 3. Kerta Basa
No Kruna Artos Kruna
1. sawitra
2. sangsaya
3. mawelat
4. tambusin
5. masanding
6. sungsut
7. paso
8. jengah
9. sebet
10. banggras
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
2. Kudang diri tokoh sané wénten ring drama
drama ring ajeng? Indayang carca wastan to-
kohnyané!
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
3. Sira wastan tokoh sané kacritayang saling tresnain?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
4. Napi mawinan A.A. Giri
Giri Putra kausir saking puri?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
5. Sira wastan arin A.A. Giri Putra?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
Yéning selehin saking kawéntenan drama ring kasusastraan Bali modéren, drama puniki
sayan nglimbak duk kawéntenang séwamara sané kamargiang Balai Penelitian Bahasa Singaraja
ring warsa 1977. Raris wusan séwamara punika kamedalang cakepan sané mamurda Kembang
Rampe Kasusastraan Bali Anyar,
Anyar, wewidangan 2.
2 . Cakepan puniki madaging makudang-kudang
nasakah drama sané dados jayanti ring séwamara punika. Kawéntenan drama Bali modéren nénten
dados kapasahang ring kawéntenan sewamara-sewamara sané sampun kamargiang olih pamréntah
punika. Santukan saking séwamara
s éwamara puniki raris
r aris medal pangawi naskah drama Bali modéren, mi-
wah medal sekaa drama sané nénten wantah nglimbakang drama tradisional kémanten.
Drama Bali modéren madué cecirén sané minayang drama Bali modéren ring drama Bali tra-
disional. Céciréné puniki dados bantang rikala jagi makarya drama Bali modéren. Cécirén drama
ring sastra Bali modéren inggih punika:
b. Nganggén sutradara
Mangda becik lelampahan drama sané jagi kabaktayang, patut mlaj ahin indik tata cara (teknik
( teknik )
maktayang drama. Pamargin latian nyolahang drama patut tegepin sareng sekaa drama s ané sareng
masolah. Patut wénten rerincikan
rerinci kan dudonan latian minakadi: ngungguhang genah latihan, dina napi
latihan, mangda sami pragina (pemain) rauh, mangda kaperluang
kaperluang sami sané pacang manggé
manggé sam-
pun kawéntenang miwah ngraosang parindikan
parindikan satuané (naskah) sané pacang kalampahang.
Punika mawinan patut pisan wénten latihan sané nganutin kadi puniki.
a. Latian I (kapertama)
penokohan sané
penokohan sané pacang kaigelang utawi kasolahang.
Mangda para pragina tatas uning ring lelintihan satua dramané punika.
Latian ngwacén ring tengahing ati miwah ngwacén nganggé suara keras.
Latian ngwacén miwah ngraos mangda anut sakadi sarahina nanging marupa madra-
ma-drama.
Latian ngraos nanging nénten nganggén naskah utawi ngapalang lelampahan satua
Pidabdab 6. Pituduh
Indayang makarya skema indik pamargin tata nyolahang drama. Raris makarya skema pragina
(tokoh
tokoh)) sané pacang masolah ring drama punika.
Palajahan II Drama Bali Tradisional
Indayang wacén téks drama ring puniki mangda alit-alité uning indik drama Bali tradisional!
(Caritayang ring puri Dhaha, ring jaba tengah puriné panyeroané I Dadap sedek iteh mar-
eresik saget rauh Putri Raja sareng sawitran Idané I Manik Lara)
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin teks drama ring ajeng!
...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi panampén Patih Agung ring Manik Lara?
...........................................................................................................................................................
3. Sira punika Manik Lara?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Putri Raja duka ring Patih Agung?
...........................................................................................................................................................
5. Basa napi sané kaanggén Manik Lara rikala matur ring Permaisuri?
...........................................................................................................................................................
Drama tradisioanal ring Bali wantah drama sané sampun katami saking nguni ring
Bali. Drama tradisional puniki akéhan nyaritayang indik kawéntenan ring puri (istana sentris).
Lelampahan sané kaambil akéhan saking carita Panji sané kantun nganutin agem-ageman saking
Jawi. Drama tradisional puniki akéhan sané madaging gending utawi nembang sambil masolah.
Dadosné, tiosan ring wikan masolah, sekaa drama Bali tradisional puniki wikan taler ring
matatembangan.
Santukan sampun panglimbak jagat sané sayan modéren, drama Bali tradisional puniki
nénten malih kasenengin utawi sayan rered kawéntenannyané. Wénten makudang-kudang drama
Bali tradisional sekadi Arja, Gambuh, Prembon, Wayang Wong, miwah sané tiosan.
Daging cerita ngeninin indik kahanan puri utawi aab jagaté nguni
Santukan marupa drama tradisional sané kantun karaket antuk kawéntenan cerita-cerita panji
utawi cerita indik kahanan puri, sampun pastika anggah-ungguhing basa sané kaanggén nganutin
anggah-ungguhing basa Bali kadi tradisional. Makudang-kudang tata-titi basa s ané kaanggén rika-
la nyolahang drama tradisional, inggih punika:
Parekan miwah parekan miwah panyeroan miwah panyeroan nganggé basa andap
miwah basa kasar
Parekan / panyeroan matur ring pepatih nganggén basa alus miwah madya
3 1 2
1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................
3 ........................................................................................................................................................
BAB IX
PARIBASA BALI
Kompeténsi Dasar
3.9 Memahami dan menerapkan
Paribasa Bali (cecimpedan, ce-
cangkriman, wewangsalan, mi-
wah bebladbadan) dalam wa-
cana dan komunikasi
4.10 Memproduksi wacana singkat
menggunakan paribasa Bali se-
cara lisan atau tulis
Indikator
3.9.1 Nlatarang teges paribasa Bali
3.9.2 Nlatarang soroh paribasa Bali
3.9.3 Ngrereh conto paribasa Bali
3.9.4 Makarya bebaosan sané
madaging paribasa Bali
4.10.1 Makarya wacana antuk pariba-
sa Bali
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah
Cecangkriman)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( Apersepsi )
Sajeroning kahuripan krama Bali, wénten bebaosan sa né katah kaanggén rikala magegon-
jakan utawi mabebaosan sarahina. Bebaosané puniki kawastanin paribasa Bali, sané nénten ja
banget matiosan sareng pribahasa bahasa Indonesia. Rikala nganggén paribasa puniki, pastika
sampun kahanan mabebaosané nénten kahanan sané serius. Paribasa puniki akéh kaanggén rikala
magegonjakan utawi rikala mapalalianan ri pantaraning para yowana. Para alit-alit tale r nganggén
paribasa pinaka silih tunggil piranti rikala madolanan. Akeh paribasa Bali sane ngranjing ring pla-
lianan tradisional, punika mawinan alit-alit sané seneng maplalianan pastika sampun uning ring
paribasa Bali. Niki silih tunggil pamargi sané prasida ngawinang paribasa Bali setata kanggén,
nénten punah ring panglimbak jagat sané sayan nénten prasida katepasin.
Pinaka pangawit paplajahan paribasa Bali puniki ngiring alit-alité nyawis pitakén ring sor
puniki:
Kocap wénten katuturan satua Jero Dukuh ring Kadampal. Dané madué ra bi kekalih, rabin-
né sané duuran madué oka akutus, asapunika taler sané alitan taler madrebé oka akutus. Okané
sané duuran kawastanin I Tosning Dadap, sané alitan kawastanin I Tosning Presi olih ajin danéné.
Sampun pada duur, makasami okan-okan Jero Dukuh Kadampal kaanggén ilén-ilén sesolahan
antuk ajin danéné. Duaning asapunika, kocap Jero Dukuh Kadampal makéhan madué ilén-ilén
sesolahan yén bandingang ring Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung.
Kasuén-suén, wénten arsan Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung pacang ngarsaang
okan Jero Dukuh sané mawasta I Tosning Dadap kalih I Tosning Presi mangda ngayah ngaturang
ilén-ilén sesolahan ka gunung. Sampun kantos ping kalih Ida Betara Mahadéwa madedauhan pa-
cang ngarsayang okan Jero Dukuh mangda prasida ja ngayah ngaturang ilén-ilén taler nénten
kaaturang okan danéné antuk dané Jero Dukuh. Wau ping tigané wau raris kaaturang okanné ring
Ida Betara turmaning madaging sarat gumanti Ida Betara micayang Kumalageni ring Jero Dukuh.
“Yén wantah Betara ngarsayang pianak titiangé maka nembelas, ilén-ilén Paduka Betara sané
maparab Kumalageni taler pacang pamitang titiang, yén nénten Betara lédang titiang taler nént-
en pacang ngaturang pianak titiang!” Atur Jero Dukuh ring Ida Betara Mahadéwa. Betara raris
muwus, “Yén tuah kéto, jalan anggon toh, né ada raos pingit, yén tuah bakat baan I Dukuh nebag
tur prasida Dukuh ngasahin gunung palinggihan Manirané, juang ento Kumalageniné. Sakéwa-
la yan tusing bakat baan Dukuh nebag daging pakayunan Manirané, pianak Dukuhé makadadua
juang Manira tur gunung Dukuhé lakar punggel Manira buin apangked.” “Inggih titiang ngiring,
sakéwanten mangda Ida Betara taler lédang micayang linggih Idané ring titiang dipét titiang prasi-
da nebag cecimpedan Palungguh Betara,” asapunika atur dané Jero Dukuh. Ida Betara raris ngan-
dika, “Nah, yan tuah kéto Manira cumpu, jalan jani kawitin tetebagané. Dukuh maluan mesuang
raos, Manira lakar nebag!” Asapunika pawuwus Ida Betara ring Jero Dukuh Kadampal.
Duaning Jero Dukuh ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan, Ida
Betara raris ngamedalang cecimpedan, “Nah, apa madan I Dakah mabuah I Dikih, I Dikih
mabuah I Dakah?” Ten keni kocap antuk dané Jero Dukuh ngartos cecimpedan Ida Betara, saha
dané matur nguningayang ragandané sampun kaon. Ida Betara ring Gunung Agung ngandika,
“Nah, lamun kéto kalah I Dukuh, Manira jani ngadanin, I Dakah totonan madan gedé, I Dikih
madan cerik. Dadinné, I Gedé mabuah cerik, madan bingin. I Dikih mabuah I Dakah ento i cerik
mabuah i gedé ento tabuan adané.”
Jero Dukuh Kadampal nénten prasida matur malih tur gelis nyawis pawuwus Ida Betara
ring Gunung Agung saha atur, “Déning titiang sampun kaon, nénten pras ida titiang nyawis pawu-
wus Betara, mangkin lédang Ida ngambil pianak titiang I Tosning Dadap Tosning Presi pacang
aturang titiang sangkaning manah suci nirmala ring bukpadan Betara.” Ida Betara ngandika, “Nah
mapan suba Dukuh kalah Manira lakar nganggon pianak I Dukuhé ilén-ilén ri tatkala ada pioda-
lan di pura,” asapunika pawuwus Ida Betara Gunung Agung ring dané Jero Dukuh. Duaning I
Dukuh Kadampal sampun kaon, sané mangkin kacritayang Ida Betara ring Gunung Agung mung-
gel Gunung Kadampal punika, mawinan banget soran ring Gunung Agungé. Samaliha, I Tosning
Dadap kalih I Tosning Presi kambil antuk Ida Betara. Tosning Dadap Tosning Presi kantos man-
gkin dados ilén-ilén Ida Betara.
Indayang cawis pitakén ring sor puniki manut wacana ring ajeng!
1. Napi sané kaarsayang olih Ida Betara Mahadéwa ring Jero Dukuh Kadampal?
...........................................................................................................................................................
2. Akuda akéhné Jero Dukuh Kadampal madué putra?
...........................................................................................................................................................
3. Napi sarat Jero Dukuh Kadampal rikala pacang matoh matebagan cecimpedan sareng Ida
Betara Mahadéwa?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Ida Betara Mahadéwa mresidayang nyawisin pitakén Jro Dukuh
Kadampal?
...........................................................................................................................................................
5. Sira sané pamuputné kaon ring matebagan cecimpedan punika?
GLOSARIUM
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.
Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.
Murda : judul .
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.
Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.
Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.