Anda di halaman 1dari 62

PANGAKSAMA

Om Swastyastu.
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku
 bahasa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan Buku puniki matetujon
nyayaagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler a nut ring wewidangan
kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka
dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa,
aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMK/SMA sané jagi malajahin Basa Bali.
Antuk buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik
gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun
Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra
Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten
kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang
sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa,
aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan
 paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juni 2016


Sang sinurat.
DAGING CAKEPAN

PANGAKSAMA ......................................................................................i
DAGING CAKEPAN..............................................................................ii
PETA KONSEP .......................................................................................iv

BAB I PIDARTA BASA BALI .......................................... 1


Palajahan I. Nglestariang Basa Bali .....................................................2
Paplajahan II. Séni Budaya Bali............................................................8

BAB II BASA MIWAH AKASARA BALI ....................... 13


Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali ................................................14
Palajahan II Nyurat Lontar ................................................................23
Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software ...............................32

BAB III ANGGAH UNGGUHING BASA BALI ............ 37


Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali .......................................38
Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna .............................................48

BAB IV TATA BASA.......................................................... 55


Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron ................................56
Palajahan II. Sandi Suara ....................................................................62
Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun Lengkara ..........66

BAB V KASUSASTRAAN ................................................ 77


Palajahan I Kasusastraan Bali ............................................................78
Palajahan II Kasusastraan Bali ...........................................................83

BAB VI GEGURITAN....................................................... 88
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren) .............................................89
Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional) ........................................96
Palajahan III Geguritan .......................................................................100

BAB VII GANCARAN .....................................................105


Palajahan I Carita Cendet (Cerpén) ................................................. 106
Palajahan II. Satua Bali ...................................................................... 111

BAB VIII DRAMA ...........................................................122


Palajahan I Drama Bali Modéren .................................................... 123
Palajahan II Drama Bali Tradisional................................................ 133
BAB IX PARI BASA BALI .............................................139
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah Cecangkriman)... 140
Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah Bebladbadan).. 146
PAMUPUT ............................................................................................ 153
DAFTAR PUSTAKA............................................................................ 154
GLOSARIUM ...................................................................................... 159
PETA KONSEP
BAB I
PIDARTA BASA BALI

Kompeténsi Dasar 
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra (pidato)
dengan berbagai tema, sosial,
lingkungan dan kebijakan publik
 secara lisan dan tulis
4.1 Mengabstraksi isi pidato baha-
 sa Bali dengan berbagai tema.

Indikator 
3.1.1 Nlatarang teges pidarta
3.1.2 Nlatarang wangun pidarta
 pidato
3.1.3 Nlatarang soroh pidarta manut
tata cara maktayang
3.1.4 Nlatarang tetikes mapidarta
3.1.5 Ngrereh daging pidato
3.1.6 Mapidarta ring ajeng kelas
4.1.1 Makarya ringkesan pidarta
 punika majanten Bali kasengguh pulo
sané nginggilang kasenian. Sajaba
 punika, seni miwah kasenian nentén
lian pinaka silih tunggil pah-pahan
ring saluiring kahuripan jadma
Baliné. Yening dumun, kawéntenan
seni ring krama Bali nénten ja lian
wantah pinaka yadnya. Seni sané
kadasarin antuk ngayah, nénten ja
ngayah majeng ring seni punika
kémanten sakéwanten majeng ring
sapasira ugi sané ngaksi utaminipun
Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
Kawéntenan seni ring Bali su-
 jatinyané nénten prasida kapasahang
sareng kawéntenan budaya agraris http://img2.bisnis.com/bali/posts/2014/06/14/45551/pkb-oke.jpg
 para jana Baliné. Budaya
Baliné. Budaya agraris puniki
agraris puniki sané ngawinang seni ring Bali sayan nglimbak. Seniman
Baliné nguni nadosang seni pinaka yadnya sané nénten ngaptiang pikolih saking seni punika.
Punika mawinan makasami pikobet indik ekonomi ekonomi   sampun prasida katatasang santukan jagat
Baliné sampun landuh malarapan antuk matatanduran. Baga  pertanian  pertanian   puniki sané ngawinang
 pikobet ekonomi
ekonomi sareng pikayun jagi nyihnayang rasa antuk seni prasida mamargi becik, majanten
ngawinang seniman Baliné nguni nénten ja kaucap seniman kémanten taler kaucap wong tani sané
waged ring dharma pamaculan.
 Dunia agraris
agraris   puniki pinaka  sumber inspirasi
inspirasi   medalnyané karya seni ring Bali. Silih
tunggil sasolahan, gamelan, gegambaran, miwah ukiran akeh pisan ngambil wangun miwah rupa
sané sering pisan prasida kacingakin ring dunia agraris. Sané
agraris. Sané prasida kanggén imba minakadi seni
lukis, gegambaran kahuripan ring carik miwah tegal dados sili h tunggil seni
tunggil seni lukis klasik  ring
 ring Bali.
Seni lukis klasik  Bali
 Bali sané sampun kaloktah antuk taksun gegambaran kahuripan ring ca rik inggih
 punika lukisan kadi Pengosekan Ubud miwah Batuan. Carik miwah tegal prasida dados serana
nyihnayang kréasi sané linuih olih para senimané taler prasida dados cecirén sané khas ring  seni
lukis klasik  Pengosekan
 Pengosekan miwah Batuan.
Pariwisatané sané sayan nglimbak taler ngawinang wewidangan
wewidangan pertanian
 pertanian ring
 ring Bali sayan
rered. Aab jagaté sakadi mangkin sayan ngawinang para jana Baliné nyujur parilaksana sané
konsumtif , sayan doh ring jati diri sané sujati pinaka manusa sané nginggilang seni miwah budaya.
Kasujatiané Pariwisata Bali prasida nglimbak sakadi mangkin santukan kawéntenan seni miwah
budaya agraris.
agraris . Akéh wisatawan sané rauh ka Bali jagi nyingakin kaasrian palemahan jagat Baliné,
majanten taler nyaksiang seni miwah budaya sané kadruwénang olih parajana Baliné. Panglimbak
 sektor pariwisata budaya
budaya   sapatutnyané yukti-yukti katiténin. Pariwisata budaya pinaka piranti
sané kaanggén nyobyahang Baliné. Profésor Doktor Ida Bagus Mantra pinaka sujana, gubernur,
miwah budayawan Bali ring warsa 1978 mapikamkam ngwéntenang  festival kesenian, kesenian,   genah
seni miwah budaya saking sajebag jagat Baliné mapupul, sané kawastanin Pésta Kesenian Bali
(PKB). PKB kaaptiang mangda prasida dados genah sesolahan seni, karya seni sané dahat linuih
tur kawistara sané sida kaaturang olih parajana Baliné. PKB taler kaapti mangda prasida dados
sarana ngajegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang seni budaya Baliné. Seni budaya sané kantun
ajeg kantos mangkin, makéh madaging sané kabaos tattwa, piteket-piteket sané dahat mabuat,
warisan budaya, pangweruh, miwah seni sané sida ngwetuang kreasi,
ngwetuang  kreasi, inovasi,
inovasi, miwah adaptasi
 PKB sané kaping tigang dasa nem (36) mamurda “KER
budaya. PKB
budaya. “KERTTAMASA”, dinamika kehidupan
masyarakat agraris menuju kesejahteraan semesta,  sapatutnyané prasida dados dasar ngwerdiang
daya kreatif ring para senimané sané wénten ring Bali. Lianan malih, mangda metu karya seni sané
Unteng pikayun PKB warsané mangkin sampun patut pisan sareng suksman kahuripan para
krama Bali sané kajiwa pramanain antuk seni miwah agraris. Sampun masikian sareng utsaha
Baliné ngupapira sektor 
ngupapira sektor  pertanian
 pertanian puniki wit saking warsa 2012 sané sampun dados warisan budaya
dunia utawi kabaos World Heritage.
Heritage. Wong tani miwah subak pinaka benteng utama sané ngurip
kawéntenan agraris ring Bali. PKB ring warsané puniki sapatutnyané prasida dados genah mulat
sarira miwah mengangkat derajat kearifan lokal   ring Bali. Santukan kahuripan agraris punika
nénten ja pacang mararéan ngicén inspirasi ring para senimané.

Ida Dané sareng sami sané wangiang titiang,

Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana
 jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé
genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan
 becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni
se ni
miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit
saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno, ”beri aku sepuluh
 pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia” . Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana
sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk
agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin kes-
eniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta
pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah
sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin
    g PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné
    p
     j
 .
     1
     9 sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan
     1
    x
     0
  -  para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim
     0
     3
    n
    a
    o Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka
     k
     k
     O
     /
     0  pungkur wekas sida sayan becik,
becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang.
     0
     6
     1
     k  Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki:
    s
     /
     T
     I
     I
     A
     B
     F
     i
    c
  -
    u
     /
    s
Inggih Ida dané sané wangiang
    o
     A
     A titiang,
     A
     A
     A
     A
     A
     A
     A
     /
     I
 Napi sané sampun sida katur, cu-
     F
     4
     M
    o
tetang titiang sakadi puniki:
     8
     X
     H
    p
(1) Pinaka krama Bali, iraga sareng sami
     Z
     U
     /
    g
 patut ngrajegang seni budaya Bali
    w
    p
     H
    y
(2) Pesta Kesenian Bali silih tunggil
     I
    n
     O
     E
serana ngrajegang miwah nglimbakang
    x
    n
  -
     /
    m
seni-budaya Bali
    o
    c
 .
     t
    o
    p
(3) Pamargin Pesta Kesenian Bali patut
    s
    g
    o
     l
     b
 .
terus kamargiang, sakéwanten mangda
    p
     b
 .
     1
     /
     /
terus taler katité
katiténin.
nin.
   :
    p
     t
     t
     h

Inggih para panuréksa sané wangiang


titiang, punika taler pamiarsa sami sané singgihang titiang,
Wantah asapunika pidarta sané prasida aturang titiang ring galahé sané becik puniki, dumogi
wénten pikenohnyané. Dahat suksma aturang titiang santukan Ida dané sareng sami sampun
 prasida miarsayang daging atur pidartan titiangé. Yéning wénten basa basita, atur titiang sané
nénten munggah ring kayun, titiang nglungsur geng rena pangampura, duaning punika sami metu
saking kawimudan padéwekan titiang. Inggih, pinaka pamuput atur, atur, titiang ngaturang
Om Santih Santih Santih Om

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh miwah nyurat artos kruna
puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kr un a Artos Kruna

1 kaloktah

2 nglimbak 

3 ngwerdiang

4 katitenin

5 miarsayang

6 kawimudan

7 kacumawis

8 kapikamkam

9 landuh

10 napkala

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Napi murdan pidarta ring ajeng?
..........................................
................................................................
.............................................
.............................................
............................................
............................................
..........................
2. Napi manten inspirasi karya seni sané
seni sané prasida medal sangkaning kahuripan sawah tegalan
ring Bali?
..........................................
................................................................
.............................................
.............................................
............................................
............................................
..........................
3. Napi manten tetujon para wisatawané rauh ring Bali?
..........................................
................................................................
.............................................
.............................................
............................................
............................................
..........................
4. Napi pikamkam Profesor Doktor
Doktor Ida Bagus Mantra ring warsa
warsa 1978 ?
..........................................
................................................................
.............................................
.............................................
............................................
............................................
..........................
5. Napi sané kaaptiang ring kawéntenan PKB sané kalaksanayang nyabran
nyabran warsa?
..........................................
................................................................
.............................................
.............................................
............................................
............................................
..........................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Mapidarta


5.1 Tetikesan
Tetikesan Rikala Mapidarta
Ri sampuné uning ring soroh pidarta miwah tata cara makarya pidarta, sané mangkin
tetikesan rikala mapidarta. Tetujoné mangda ri kala mapidarta prasida nudut pikayunan sang sané
miarsayang. Mawali malih ring tetujon sang mapidarta mangda napi sané kabaosang, katlatarang
miwah kawedar prasida kaincepang sajeroning angen raris kala ksanayang ri sajeroning kahuripan.
Ri kala mapidarta, tetikesan sané patut kauratiang mangda prasida mamargi antar inggih
 punika:
1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi unteng daging pidarta, sané prasida nudut
kayun para pamiarsa.
2. Wiraga inggih punika semita, raras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané mapidarta.
3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal   miwah intonasi  sané
anut ring punggelan lengkara mangda kapireng le ngut.
4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ri tatkala mapidarta mangda daging pidarta punika
 prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.

Pidabdab 6. Pituguh Ngraga


1. Tlatarang tetuwek pidarta ring ajeng!
2. Indayang tlatarang napi tetujon sané kaaptiang ri kala mapidarta?
3. Indayang carca, tetikes pidarta sané pinih riin patut kauningin sajeroning mapidarta !

Pidabdab 7. Pituduh Ngraga


Indayang makarya skéma ringkesan materi indik pidartané puniki !

Pidabdab 8. Ringkesan

Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput.
Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta
ringkesan.

mÞjh*edewkŠ)lnÓ     t* uwu;.
Mlajahang Déwék Salantang Tuwuh
BAB II
BASA MIWAH AKSARA
BALI
Kompeténsi Dasar 
3.2  Memahami struktur bahasa Bali,
sejarah aksara dan jenis-jenis
aksara Bali secara umum, pasang
aksara, tata cara nyurat lontar,
dan menulis aksara Bali dalam
soware.
4.2  Memproduksi wacana beraksara
Bali dalam lontar dan Soware

Indikator 
3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali
3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah)
aksara Bali
3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali
3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali
3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar
3.2.6 Nartayang tata cara nyurat
lontar
3.2.7 Nlatarang  program  sané
kanggén nyurat aksara Bali ring
Soware
3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat
aksara Bali ring Soware
3.2.9 Nglatih nyurat aksara Bali ring
Soware
4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali
ring lontar miwah Sowaré 
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( Apersepsi )


Basané nyihnayang wangsa. sapunika sesenggakané maosang. Sané mangkin bebaosan kadi
asapuniki nénten ja mawiguna malih. Santukan saluwiring basa patut prasida kaplajahin antuk
sekancaning para jana ring jagaté. Santukan basa punika pinaka serana sané utama ri kala pacang
micayang miwah molihang sehananing informasi. Sakéwanten pinaka parajana Bali sampun
sepatutnyané ngwikanin basa Bali pinaka basa ibu sané ngamanggehang saha nglestariang budaya
Baliné. Duwaning sapunika ngiring saurin pitakéné ring sor:

1. Sira uning napi sané kebaos basa (bahasa)?

2. Basa napi kémanten sané sampun kauningin?

3.  Napi sané patut kauningin yéning jagi nyurat basa?

4. Aksara napi sané ketah kanggén ri kala nyurat basa Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali


Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!

Zÿuju;buln/.
bukn)k)pinnÀ    sÑ  ¡       kãi sÀ     si m®     ít( us&Zø d*\\)        b
Ð) h
* lu eø HÿeMÿ\næisgen.mul
jÞ      m) òbøynéru;,d)gg     pÀ buwin       mÑ) n) eå hn*tømælŠkøt/.hedÂegnÀ     si )m    ®  ít( ust&
ehnÓ      t) g) /.eHÿeMÿ\enegnÐ\ni h Ð u;.eTÿmkÉxtus&hdhnkÑ      sø mæ&bnip
h)k/hpbuwin       mÂ) )nni Š)jbÏrmeneDÿegn/.
eyn j± ump) psnÑ     ri ru ue\tus&tehnå      l ) ;k)n);ZÿmãtŠrhnekÞn/.høt);
pni\l á enb)nn% \i l á nø l é nÓ    s¡ &meTÿløhnÐ\ni h Ð ;u ,hpbuwinkß Z) *ÿumnis       Óe) knÀ
nk/,hsenmh)lŠjnÀ     yi \)l;bøb;ø ,hnekdisisie\orh*ekenÐZé crh)
nÓlgß l u      b
u* b
ø ;ø en.minb     l ¡À yø nß      r) st)eknÀ     b i ensug;ø ,hpbuwni ŠkÓ      h ø ulyø nß      )
lj;kwiessn/t) lø t)g;) di sp) næ)       si )     í(
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Sapunapi parilaksanan I Gumbyar punika ?

2.  Napi kranané bibih I Gumbyaré kebaos kadi ental magulung ?

3. Ring dija I Gumbyar maguru?

4. Sapasira wastan guruné I Gumyar?

5. Indik napi sané keplajahin antuk I Gumyar?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Wangun Basa Bali


5.1 Wangun Basa Bali

Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun:

a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara ( gambar bunyi). Aksara punika wénten
kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal  miwah Konsonan). Basa
Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali.

b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi kru-
na tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané pinaka
serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga
sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan.

c. Kruna tegesipun pupulan makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti.
Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk makudang-kudang
wanda, minakadi :

 Kruna awanda: sing, nyak, cang, ba,nah, miwah sané lianan.

 Kruna kalih wanda: meja, ani,suba,mata, jaja.sela,buku,baju, msl

 Kruna tigang wanda: bendera,sepatu,celana, jendela, kemeja,semang-


ka,celana,buaya,telaga,miwah sané tiosan

 Kruna petang wanda: liligundi,katibangbung,kalimayah,miwah sané tiosan

 Kruna limang wanda: katimimbulan, katiwawalan, katibubuan ,miwah sané tiosan

d. Lengkara  inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan
 pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi:

a. Puguhing lengkara/Jejering lengkara


 b. Piorah/linging lengkara

c. Penandang/penampén lengkara

d. Keterangan:

• Keterangan genah

• Keterangan dauh

• Keterangan kahanan

• Keterangan wilangan

Conto :

1.Rada Swari nyurat aksara Bali ring lontaré tuni semengan.

2.Madé Parwati nyurat kaligrafi di kanvas.

3.Kadék Maharani ngigel légong di Pura Dalem ibi sanja.

5.2 Panglimbak ( Sejarah) Aksara Bali

 Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking India. Sané da-
dos babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara Brāhmī puniki sampun wénten
miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan
Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris
Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan
puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia, ring
Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis, 1975; Griffith,
2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa Timur sané berangka
tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané
sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking
Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua ) inggih punika prasas-
ti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané
berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga sekadi Prasasti Kehen
A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigu-
nayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi tertua  (Astra, 1981).
Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawi-
gunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara Bali Kuna puniki raris dados
Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng   tembaga pateh sekadi
nyurat ri sajeroning lontar. Saking Aksara Bali Tengahan puniki raris dados Aksara Bali Lumrah,
utawi Aksara Bali sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda danganan antuk ngresepin,
ring sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:

Ring sor puniki panglimbak rupan ( perubahan bentuk) Aksara Bali.


Prasasti Tembaga Lontar 
Cetak/Digital
Peruba-
Abad han Abad ke 1984 1988 1993
Waktu 1060 1065 1204 1398 1894
ke-10 -18

Aksara
‘ha’ h

5.3 Soroh Aksara Bali

Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali
aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida
Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol
 palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah  fungsi sosial religius sané
ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-Bali.
Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané.
Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali.
hiezomn/widê.
Watek ksatriané ngamuk.

wt)k/k×ti      yÉ en\muk/.


Pakeling :

Adeg-adeg kaséwalapatra ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara


sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:

Sira sané ngemit rainidané?

Sirsen\)mit/rhin      dÀi en.

5.2.2 Tengenan Majalan

Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat
antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara
suara, upami:

mata (+n) + ai matanai = mtnhi,


tegeh + an tegehan = t)gh
) n/,
Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet.

 Nga + mitrain = mitra \mitÉhni di .


 Ngemitrain = ngemit \)mith
É indi .
Pakeling :

(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga mi-
wah kruna satma), upami:

énggal-énggal = eh\áelÀ\ál/,eh\áel\ál/,
 jebugarum = j)bg
u rÀ um/, / j)bgu rum/ , 
 (b).Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.
5.2.3 Gantungan Miwah Gémpélan

Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih
gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami:

 bhakti = vkÓ      ,i
sampi = smæi,

Pidabdab 6. Pituduh

Indayang surat paragrap kapertama wacana <kt)murt& mækŠir&. ring lontar!


Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( Apersepsi )


Aksara Bali pinaka silih tungggil piranti budaya Bali sané dahat mautama. Kautamaan
aksara Bali puniki nénten ja wantah ring kawigunannyané pinaka media dokumentasi  budaya
kémanten, kawéntenan aksara Bali taler mabuat pisan ring sajroning kahuripan krama Bali. Sané
dumun, aksara Bali wantah kasurat ring lontar, batu, kertas, kain utawi bahan logam kémanten.
 Nanging sangkaning panglimbak teknologi miwah informasi, aksara Bali né mangkin sampun
 prasida kasurat ring komputer (PC), laptop, miwah  Mobile Phone. Kawéntenané puniki becik
 pisan, napi malih ring jagat sané sayan modéren puniki samian sampun madasar antuk teknolo-
 gi. Puniki pinaka silih tunggil ciri basa Bali punika prasida nyarengin panglimbak jagat, prasida
nagingin kebutuhan jaman.

Mangda alit-alité sayan ngresep indik kawéntenan aksara Bali ring software durusang caw-
isin pitakén ring sor puniki:

1. Sira sané sampun waged nyurat nganggé komputer?

2.  Napiké ring komputer druwéné sampun madaging program Bali Simbar?

3. Sira sané sampun naenin nyurat aksara Bali ring komputer?

4. Wénten sané uning nyaritayang sapunapi carané nyurat ring komputer?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Gending


Indayang wacén téks gending ring sor puniki, utawi tembangang sareng sametoné ring kelas!

Bali Sutrepti

Bali dwipa druén titiang kasayangan

 jagat ramia paican Hyang Widi

Sareng sami patut mamiara

Sarwa sané wénten ring Bali

Bukit gunung alas danu sagara

Punika arta sané lintang adil


Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi )


Ri kala mabebaosan sareng sameton Bali, pastika sampun iraga sareng sami patut nganggén
 basa Bali. Santukan basa Bali punika pinaka cecirén (identitas) iraga dados jadma Bali. Ri
sajeroning basa Bali, wénten undag-undagan basa sané ketah kabaos anggah-ungguhing basa Bali.
 Ngawigunanyang anggah-ungguhing basa puniki pinaka silih tunggil cihna iraga patut mabebaosan
nganutin genah utawi nganutin linggih iraga soang-soang. Punika taler saking anggah-ungguhing
 basa puniki, iraga prasida nelebin indik tata krama ( sopan santun).

Punika mawinan sadurung nglantur ring peplajahan napi alit-alit sampun tatas uning ring
anggah ungguhing basa Bali? Napi alit-alit sampun cacep ngawigunayang anggah ungguhing basa
Bali? Sané encén durung kauningin ring kepahan anggah ungguhing basa Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

s)ltãl,ø
kcÉ     itr&jgt/bÞmã\enÙn       Ó)nägWÿnŠ
en m p)es\ nÀ     id vg Wÿ nŠid      iÒ m nÓ       Ë. hød k
sub       &Éjg t/bÞmã\ nÀn   ¡kÓ Ðwi knZÿenr& sk
ZÇÿnÙ     idêsenmpik) eNÿ;.nik \win*pr jn     m
    o
    c
 .
     t
ensumuyubæøsnÉ      &hød. npi mlø; hød tnР    ir     o
    p
    s
    g
    o
      l
\nÀ     (qbÉx.tø eYÿsnÉ      &punikhød tò(mdue       b
 .
    p
      b
 .
     4
wrbølnæutsÉ enmpu[ætmxøkÀ\      rР) n/.
hødvgWÿnŠid      ÒimnÓ        Ë\ rhøn \iecni enÀokenpit)k)tæøt)k)t      À øn      iÑk   ¡sÖ  il
n&bud     .Ò i r&hj%hødvgWÿenÀokenwêkÓ      øhòp/, n\&su jtøn      ipÀ uenÀon%r&prIn     Ñ ik
nßeMÿeTÿ;skdimtejn/,ddu,lnŠentøeYÿsn/.nik\win*høpunÀek;mdu
ewhutr* &hømÞn     tÑ * ejn/.mxøkÀ\      rР) nÉrsi ÓnæÉsidÒnhu    h ( ut*Zÿen,rris     Àmi Þn     Ñ *tej
nŠen\ÊÏ;kp]ÉmnÀ     idv gWÿnŠid      imÒ nÓ        Ë.ydêsÓ    ¡n     À(qbÉx nÀ     id\enÓosÓ      )lsÐoe\á
nå    ¡lurin     Àin        Ñ ðenÀoken,SÿnÓ  ¡kenÀokenwnÓ;hdirihødkyunÂh     u (hut*eHÿken.
dukæunikhødehl&mduewswitÉr&gun     uÁ* gu     *senmprb   Š*ngbsu kø;,pÉm\Р    in      Ài
dvgWÿnn¯   \ ¡ mÉ    ki ,srwuehr&gun     Áu* gu    h * dø \uZÇ r*ewdmnÓ        ËksÏ\innÀ   k Ó   ¡ ŠÙrnä
jÉn     À idsen \É     iZ       Ç& .s*ngbsukø;rris      ß )dl/,hørik hødvgWÿ n  ±nsÉ      &ngb sukø;
m\Ñ\iecÈnin     À (qbÉ xhe\á nnhu     (hut*eHÿkenr&hø mÞn      *tÑ ejn/.sSÿmæuenk
÷ecÈn     né i ;lnŠeSÿcn/,hødvgWÿnßwløkbÞm\ã nÂh     uh ( ut*hømxøk\À       rР) n/,tu     (
mpit)k)tß\ÑennÓ     n ) ßeMÿeTÿ;mlø;.høn     Ñei kpunikennÓ     n ) åwinm* xøkÀ\      Р)rnÐePÿk/  
.høpunßeMÿeTÿ;mlø;\enÓosßduewhut*r&hømÞn     Ñ *tejn/.hødvgWÿnßlø;kÏ
Ï;eHÿlø;hømÞnÑ*jgønunsÀ  ¡t*eHÿken, hørikmlø ;hød lu\kswitÉnñenr&gu
nu    Á* gu     *nunsÀ     (qbÉx Kÿe\ánÂh      (hu u t.* høriks*ngbsukø;\nÑ     ikr&hødvgWÿn/  
,tøy*Zøÿdy*nulu\inénieDÿegn/,rrisÀ     idngbsukø;mc) òpÐguwen. khëen
eKÿs)kn/,hødvgWÿnŠid    Ò  im nÓ       ËmwlømnÓ    ¡kégønhu     (hut*enmxøkÀ\       Ð)rn/,tu     (\
nÑ     ik:c)n&mxøkÀ\       Ð)renÂpitul      *b u psenkp&hunÓt/,yn®    ¡win      ÀiedwmeMÿeTÿ;bp
tus&lk(Zø dÒy*myhøn  tÀ   ¡ *cn) ei \buwin/.
m xøkÀ\      Р)r enÂn       )nÓ  ±w utø nŠp\nÑ     ik nÀji en. høpu nßlø; meMÿeTÿ ;\ enÓosß
duewhuth * ek;,sk&tkuetÂkÏÏ;eHÿlø;hømÞn     Ñ *tejnÀ     irikmxøkÀ\      Р)rn/mÞhø
b*bjÉnÀjienkgun     uÁ* gu    .* r&gun     u *Águ     *bjÉenksÙry*r ris       )dß lÀ      øngb sukø;,høri
kmxøkÀ\      Р)rn ±nsÓ    ¡l      u*m\Ñk÷ecÈn      éin;he\ánÂh      u(hut*rh & ømÞn      Ñ*tejn/.hørik hø
ngbsukø;ehl&mswitÉt)eknÀjien,rrisßløk*h\á\m)dl*jin;,mxøkÞnŠ
eSÿcn/.mxøkÀ\      Р)rnåm      ãil       éøn;, mxøkÞnŠeSÿcnæuni k.s*ng bsukø;rrisßc)ò 
p/, n\À      &høku;enknÓ  ¡n      ÑisisISÿnÓ    ¡knßdg&s)eSÿcnŠen hg%hg%,\w)tÙw*mn;m
xøkÀ\      Р)renßoeMÿedÉowkjgø\)t)p     À iku; Zÿen ng bsukø ;.r risÐg) t)p      ikÀ u; Zÿ
ensen\win*s*ngbsukø;duktnŠinipi,etjendumil;rrisÓmæekÇoeK(ÿm
xøkÀ\      rР) nÐdil;lnÐgs) ,% pÉm\Р   ni x ß kø \À       rР) nÉ     h
 & j%hdø s*ngbsukø;deDÿsÀb.u
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
kri\      eР) sÀolø;:høeZÿomn®   d ¡ êd.
Pidabdab 3. Kerta Basa
No. Lengkara Alus Lengkara BI

Di negeri Blambangan terdapat seorang


1 r&jgt/bÞm\ã enÙn      nÓ ) ägWÿn.
Bhagawan

nik\winp* rjnensumuyb u æøs


2
nÉ     h & ød.
rris     mÀ i Þn     tÑ * ejnŠen\ÊÏ;kp]É
3
mnÀ    di vgWÿnŠid     Òmi nÓ        Ë.
mxøkÀ\      rР) enÂn      nÓ )  w± utnø Šp\nÑ    ki
4
nÀjien.
etjenduml i ;rrismÓ æekÇo
5
eK( mxøkÀ\      rР) nÐdl i ;lnÐgs) .%

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang saurin pitakéné ring sor puniki!

1. Sapa sira parab okané Bhagawan Siddhimantra?

2. Ring jagat napi ida magenah utawi meneng?

3. Napi mawinan para janané sumuyub pisan ring Ida Bhagawan Siddhimantra?

4. Ida Bhagawan Siddhimantra ngarahina ngicén okanné napi?

5. Sapasira parab sawitran Ida Bhagawan Siddhimantra sané jenek ring Gunung Agung?

6. Napi tetuek sané prasida kambil ri sampuné ngwacén satua Selat Bali?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Basa Bali


5.1 Wiwilan Anggah Ungguhing Basa Bali
Basa Bali silih tunggil basa daerah sané wénten ring Indonésia sané sareng ngwangun kaluwihan
kebudayan Indonesia. Kawéntenan basa Baliné puniki kantos mangkin kantun becik, santukan
 pacang padem, nanging rauh mangkin sampun kamargiang makudang-kudang pamargi mangda
kawéntenan basa Baliné sayan nglimbak. Basa Bali wantah silih tunggil basa daérah sané madué
undag-undagan basa, duaning asapunika akéh sampun para janané sané ngamargiang seseleh
( penelitian) indik kawéntenan undagan basa puniki. Raris indik parinama ( istilah) ri sajeroning
undagan basa puniki taler makéh pisan, luir ipun:

a. Sor Singgih Bhasa Bali ( I Nengah Tinggen)

 b. Unda Usuk Bhasa Bali ( Tim Peneliti)

c. Warna-warni Bahasa Bali (J. Kersten, SVD)

d. Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana)

e. Anggah-ungguhing Bhasa Bali (I B Udara Naryana)

f. Tingkat-tingkatan Bicara dalam Bahasa Bali

Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, undagan basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula ( tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).

5.1.1 Sorohing Krama Bali Tradisonal

Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking pamijilan utawi (keturunan). Wénten kramané
mijil ring geria, ring puri, ring jero, miwah wénten sané embas ring pacanggahan (paumahan).
Sangkaning pamijilan krama Baliné kadi asapunika, wénten sorohing krama tri wangsa, miwah
wangsa jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baliné sané kabaos sang singgih,
minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wésia. Wangsa Jaba makasami krama Baliné sané mawit
saking Sudra Wangsa, sané kabaos sang sor.

Manut Suwija (2014:20), metu tata krama mabasa Bali sané waluyané pinaka uger-uger
sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.

a. Wangsa Jaba, ri kala matur ring tri wangsa patut nganggén basa alus. Upami:

I Putu  ring Ida Bagus  matur (Bs. Alus)

I Dolar  ring Gusti Patih  matur (Bs. Alus)

Conto: 1) Ratu Ida Bagus, Ratu ajin idané sampun matangi?

2) Ring dijé nika ngranjing mangkin?


b. Tri wangsa,  ri kala mabaos ring wangsa jaba kangka t mabasa andap utawi
mabasa madia. Upami:

1. Sang Prabu   ring I Dadab  mabaos (Bs. Andap)

2. Ida Bagus  ring I Madé  mabaos (Bs. Andap)

Conto 
1) Ih Dab, Cai nyen ngiringang pianak gelahé!

2) I Kiul lakar ajak gelah makedas-kedas di puri.

5.1.2 Krama Bali Anyar

 Ngla ntur, ri ng pa ma rgin ka huri pa n sa né ka ba os kr am a Ba li an ya r (modern), sa-


sampun krama Bali mula diwawu madué swagina suang-suang, wénten krama Baliné
dados prakanggé (sang singgih), taler wénten sané dados parajana (sang sor). Wénten
krama sudra dados sang singgih, taler wénten tri wangsa dados sang sor.

a. Prakanggé, krama Baliné sané kanggéanga antuk panegarané pinaka guru wisesa
( peja bat ) , minakadi: diréktur, réktor, dosén, bupati, camat, kepala dinas, suling-
gih, jero bendésa, guru, miwah sané lianan.

b. Parajana, krama Baliné sané maswagina ngayahin prakanggéné. Minakadi: sopir,


tukang ketik, mahasiswa, murid, miwah sané lianan.

Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluy-
ané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.

a) Parajana utawi anaké sané linggihnyané soran, ri kala matur ring

 pr ak an ggé, pa tu t ma ba sa al us . Up am i:

1. Satpam  ring Réktor  matur (Bs. Alus)

2. Pegawai  ring Gubernur  matur (Bs. Alus)

Conto 
1) Banggyang titiang ngiringang bapak lunga!

b) Prakanggé, ri kala mabaos ring parajana, kangkat mabasa andap


3. Napi mawinan
mawinan sampun
sampun sué
sué makurénan
makurénan jagi tatas puputang?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
.......................................
.................
4. Napi mawinan
mawinan somahipun
somahipun nénten rauh kantos
kantos sandikala?
sandikala?
.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
.......................................
.................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Sandi Suara


5.1 Teges
Teges Sandisuara

Inggih punika suara sané kawangun malarapan antuk gabungan kakalih suara. Ri saje-
roning gabungan kalih suara punika, wénten pinaka dasar sané kanggén nujuin gabungan
 punika , minakadinnyané
minakadinnyané :
1. Aksara suara a + a =à
2. Aksara suara i + i =ì
3. Aksara suara u + u =ù
4. Aksara suara a + u =0
5. Aksara suara a + u =u
6. Aksara suara a + i =é
7. Aksara suara a + i =i
8. Aksara suara a + é =é

5.2 Pepalihan Sandi Suara

Sandhi suara wénten kalih paos, inggih punika :


1. Sandi sisi utawi
utawi ketah kabaosin
kabaosin sandi
sandi jaba, inggih punika sandi
sandi sané kawangun
kawangun saje-
roning kalih kruna lingga, sekadi :
Sira + aburu dados siràburu
 Nara + indra dados naréndra
Jaya + indra dados jayéndra
Prabhu + uttama dados prabhùttama
Saha + udara dados sahodara
Giri + indra dados girìndra
Surya + atmaja dados suryàtmaja
2. Sandi jero utawi kabaos sandi
sandi tengah, inggih punika wangun
wangun sandi sajeroning akruna
akruna
lingga utawi kruna polih paweweh afiks
a fiks / gabungan ( pangater, pangiring, miwah seselan
), sakadi :
[Sa -] + ujar dados sojar 
Taku + [-an] dados takwan / takon
[Di -] + ibi dados dìbi
[Sa -] + umah dados somah
Guru + [-an] dados guron
[Ma-] + isi dados misi
[Di -] + uri dados duri

Taler ngranjing sakadi ring sor :


Aruan dados aron
Laut dados lot
Daun dados don
Gautama dados gotama

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga

6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Tlatarang napi sané kabaos sandi suara?


..........................................
.................................................................
.............................................
............................................
............................................
.........................................
...................
2. Lianan ring conto ring ajeng sané ngranjing sandi jaba minakadi?
..........................................
.................................................................
.............................................
............................................
............................................
.........................................
...................
3. Indayang makarya lengkara antuk silih tunggil sandi jaba!
..........................................
.................................................................
.............................................
............................................
............................................
.........................................
...................
4. Indayang makarya kalih conto sandi suara, yéning suara a matemu ring e!
……………………………………………………….

6.2 Indayang Surat paragraf sané madaging lelima sandi jero!


Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun
Lengkara
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Yéning sampun teleb minayang kruna lingga sareng kruna polah taler asapunapi ngwangun
kruna miwah sandi suara, sané mangkin pacang katincapang malih paplajahan druwéné inggih
 punika indik wewangsan kruna. Lianan ring kruna lingga, kruna tiron miwah sandi suara kruna
 prasida kaparakang
kaparakang malih dados makudang-kudang
makudang-kudang pah-pahan. Ri sajeroning
sajeroning ngwangun lengkara
lengkara
 pastika mabuat pisan kaweruhané puniki kanggén dasar minayang kruna-kruna sané kanggén
ngawangun lengkara, minakadi maosang aran utawi maosang kruna-kruna sané ngranjing kruna
indik pakaryan. Napi malih, alit-alité mangda prasida makarya lengkara sané becik anut ring tata
kruna.
Duaning asapunika mangda alit-alité sayan tatas uning kaweruhan indik wewangsan kruna,
indayang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Napi kémanten pah-pahan sandi suara punika?
2. Lianan ring kruna lingga miwah tiron, kruna
kruna napi kémantén
kémantén sané naenin kapireng
kapireng utawi
kauningin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Masilur

Liu suba ané malénan di guminé. Sayan


nglimbak guminé sayan soléh panadiné. Yén jani
cerik-ceriké kéweh pesan orahin madaar, yadiastun
suba jakananga nasi tulén misi bé siap. Yén ipidan
 jakananga nasi tulén, méh suba cara otonin demen      2
     1
atiné. Yén ipidan anaké tusing ada anak luh juari      0
     2
     /
     d
     i .
nglemesin anak muani. Yén jani lén, galakan ané Luh     r
    o
 .
    a
tekén né muani. Makejang suba nglimbak, makejang     r
     t
     i
     b
malénan, keweh suba ngalih né encén patut né encén
iwang. Patuh cara di désanné Pekak Arka, ané jani suba madan kota, soléh-soléh tingkah polah
anaké dini. Ada anak tua ngaku truna, ngalih tunangan anak bajang-bajang. Kanti ngon pekak
Arka nepukin maendahan solah anaké jani. Kéwala panglimbaké ento tusing ja ngranaang Pekak
Arka ngalahin geginané mamacul. Geginané tileh ka carik. Uli mara nawang kedat kanti jani tuah
ka carik dogen dedemenané. Semengan, Kondén ada matan ai Pekak Arka suba majalan ka carik.
Pajalanne adéng-adéng sambilanga ngrumuk padidina.
ik-ceriké liu suba pajongkok dini, jani dija kadén lakuna nyongkok maplalian. Mimihhh… Jani
kaling ké ada lindung lan jangkrik, makejang suba dadi beton..beton lan beton!”Ngrumuk Pekak
Arka sambilanga nuding carik-carik ané suba maganti dadi umah.
“Yén dadi manusa tusing pageh, buin misi pipis dogén matané, kéweehh!yén nyak make-
 jang ngitungang nasi pada apiring sing kanti uug kéné guminé. Iraga padidian enu mamacul, tusing
 ja krana sing demen ajak pipis, yén kenehang nu liu jalan anggon ngalih pipis. truna tua bajang
cerik patuh!”Iteh ngrumuk Pekak Arka sambilanga ngumbah batisné di telabah ané suba maganti
dadi got.
“Mimihhhh…mingkin genit batisé, yéh apa né..Telabahé adi bisa nyenik-nyenikang asané.
Apa matane suba rabun né…Dugasé banjiré ipuan, Wayan Bima asananga kerik-kerik di balé
 banjar ngorahang lakar menahin goté apang ngedénang, tuah amoné mirib ngidaang ngedénang.
Kénkénang sing menék yéhé ka umah-umahé, aéng gedén telabahé jani!”majalan Pekak Arka saha
ngusap-usapang batisné ané genit krana yéh gote daki buin selem.
“Tambeté ngawinang lacuuuur, bulak balik manumadi…”Gending-gending Pekak Arka di
kubuné sambilanga melut gedang ané mara alapa di arep kubunné.
“kak…Pekak…” anak truna ulap-ulap uli sisin jalan gedéné ngaukin Pekak Arka.
“Mimih..ratu Pekak..kanti kelés uat baong tiangé ngaukin, apa koné gaéna pekak kanti
kalangén kéné.”Kituk-kituk Putu Suta nepukin pekakné ané iteh melut gedang sambilanga ma-
gending.
“Yéé…Cai tu..suba uli tuni?Sing tepukin pekak cai ba dini, bakat iteh pekak magending
dini. Adi mara cai teka?kanti paling cacing pekaké ngantiang, seduk pesan basang pekaké Tu”
makesyab Pekak Arka dapetanga cucuné suba di arepné pesu peluh néngténg rantang.
“Mara teka uli kuliah bakat sik umah timpalé. “Masaut Putu Suta sambilanga negak nyokot
gedang.
“Nah..nah bénjep buin ngorta, pekak lakar madaar malu. Apa darang nasiné jani né?”
masépan-sepan Pekak Arka nyemak rantang ané abanga ajak cucunné.
“Miih…dedaaran apa né Tu?adi tepung magoréng asané?pekak suba sai mabesen ngajak
mémén cainé da pekak gaénanga jukut mie magoréng kéné. Aduuhh…aget misi sambel bawang,
né dogén suba darang nasi” Ilang kenehné madaar mara nepukin darang nasiné soleh-soleh buka
kéto.
“Hahaha…pekak..pekak..sing nawang nugget ajak sosis. Jaan to kak, tegarang abedik dogén
cegut, makejang anaké demen naar dedaaran né kéné jani, pekak apang bareng bisa. Eéééhh…da
kutanga kak..mai aba lamun pekak sing demen, tiang baang!”prajani ngléjat Putu Suta mara tepuk-
ina pekakné lakar ngutang darang nasiné ané sing jaan ento…………………………....................
Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
 pamargi mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna

1. nglimbak  
2. nasi tulen
3. manumadi
4. masépan-sépan

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakéné ring sor, nganutin wacanané ring ajeng!


1. Napi murdan wacanané ring ajeng?
......................................................................................................................................................
2. Indik napi sané krimikanga Pekak Arka majalan ka carik?
......................................................................................................................................................
3. Asapunapi kahanan désané Pekak Arka duké riin?
......................................................................................................................................................
4. Napi mawinan ical manahné Pekak Arka ngajeng?
......................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Kruna miwah Wangun Lengkara


5.1 Wewangsan kruna
Kruna inggih punika pupulan suara (suara wiadin wianjana) sané madrué artos. Upama : joh,
nyak, seluk, ketipat, liligundi, tambulilingan. Cutetipun , kruna ring basa Bali wénten sané kawa-
ngun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda, petang wanda, limang wanda.Wewangsan kruna
utawi soroh kruna basa Bali dados kasorohang antuk 10 wangsan kruna, sakadi ring sor :
5.1.1 Kruna Aran ( kata benda )
Kruna Aran inggih punika kruna sané nyinahang barang, manusa, miwah sato beburon ).
Kruna aran kapalih dados kalih soroh :
a.Kruna Aran Sakala
Upami: manusa, kayu, kedis, méja, tasik, kayu, api, nasi, miwah sané lianan.
 b.Kruna Aran Niskala
Upami : widhi, keneh, dewa, atma, ebo, keneh, suarga, neraka, samar, angin, munyi, gamang,
miwah sané lianan

5.1.2 Kruna Kria ( kata kerja )


Kruna Kria inggih punika kruna sané nyinahang solah, karya. Kruna kria kapalih dados kalih
soroh :
a. Kruna Kria Lumaksana
Upami : ngetep, ngalap, nagih, mapayas, sumungsung, nyangkol, negul, mentil, non-
dén, sumaur, makecuh, nyaga, masuah, sumanggup, miwah sané lianan.
 b. Kruna Kria Linaksana
Upami : kajemak, jaguranga, ginawé, kabrasta, aliha, tanjunga, abana, kajekjek, pasili-
hin, inucap miwah sané lianan.
5.1.3 Kruna Pangentos ( kata ganti  )
Kruna Pangentos inggih punika : Kruna sané dados anggén ngentosin, barang, sato ,
manusa. Kruna Pangentos kapalih dados tigang soroh :
a. Kruna Pangentos Jadma Kapertama
Upami : tiang, icang, titiang, iraga.
b. Kruna Pangentos Jadma Kaping Kalih
Upami : cai, nyai, ragané, ratu.
c. Kruna Pangentos Jadma Kaping Tiga
Upami : dané, ipun, ia, ida.
5.1.4 Kruna Pangarep ( kata depan )

Kruna Pangarep inggih punika : kruna sané nyinahang genah, dauh.


Upami: ring , di, ba, ka, saking, uli, ri, olih, sig, duk.

5.1. 5 Kruna Kahanan ( kata keadaan )

Kruna Kahanan inggih punika kruna sané midartayang indik kruna aran (barang,
manusa, sato), miwah sifat. Upami: cenik, selem, alap, mudah, sakit, éndép, kuning, ba-
gus, kalem, bocok, bengkung, males, kuat, ajum, siteng, miwah sané lianan.

 5.1.6 Kruna Wilangan ( kata Bilangan )

Kruna wilangan inggih punika kruna sané manyinahang akéh wiadin akidik pap-
upulan barang, sahananing maurip, miwah laksana pakaryan. Kruna Wilangan kapalih
 perpustakaan Universitas muah instansi pemerintah Bali, makadi : Gedong Kertya ring Buleleng,
UPT. Lontar Unud, Univ. Dwijendra, Univ. Hindu Indonesia, Museum Bali, taler ring Dinas
Kebudayan Provinsi Bali. Wéntennyané uratian sané becik punika, maawinan kasusastran Bali
kantun nglimbak ngantos mangkin, napi ké kawacén, katedun, kakawi, kapireng, kabligbagang,
sané makranan kantun maurip kasusastran Bali punika ring pakraman.

Indik dagingnyané, kasusastran Bali kaingkupin antuk makudang-kudang pangweruhan,


sané jangkep kajangkepin duk abad ka-9 Maséhi, ngantos mangkin, minakadinyané: wéda, agama
,wariga, itihasa, babad, usada, tantri, miwah sané tiosan, tur kawéntenan kasusastran punika
sampun nglintangin makudang-kudang masa, ngantos kawewehin malih embasnyané kasusas tran-
kasusastran anyar minakadi carita cutet, carita panjang, lelampahan, miwah puisi Bali anyar.

Maiketan ring punika, tetujon nyelehin kasusastran Bali kadi ring sor puniki:

•  Ngawikanin nilai-nilai budaya adiluhung sané pacang mawiguna sajeroning nglim-


 bakang budaya Baliné
• Anggén tetimbang midabdabin budaya Baliné ngarepin aab jagat
• Kanggén nincapang rasa bangga dados jadma Bali
• Molihang daging-daging tattwa agama kanggén nincapang sradha bhaktiné ring Ida
Hyang Widhi Wasa.

5.2 Kasusastraan Bali Manut Wangunnyané


Kasusastraan Bali manut wangunnyané kepah dados kalih soroh, inggih punika:

a. Kasusastraan Tembang miwah Puisi


Kasusastraan sané ngranjing iriki wantah kasusastraan Bali sané katembangang miwah
kawangun antuk uger-uger utawi pakem sané sampun katami saking nguni, sajabaning
gending raré miwah puisi. Sané ngranjing ring kasusastraan tembang inggih punika:

• Sekar Raré (gegendingan)


• Sekar Alit (sané karaket antuk padalingsa)
• Sekar Madia (sané kadasarin antuk métrum)
• Sekar Agung (sané karaket antuk guru laghu)
• Puisi Bali
 b. Kasusastraan Gancaran (prosa)
Kasusastraan Bali sané ngranjing iriki wantah kasusastraan sané nénten madué pakem
rikala ngwacén utawi rikala nyuratnyané. Sané ngranjing ring kasusastraan puniki:

• Satua
• Babad
• Basita Paribasa (Pralambang)
• Usada Wariga
• Palawakya
• Carita Cendet (cerpén)
• Carita Panjang (novel)
• Lelampahan (drama)

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang rereh murdan kasusastraan sané manut wangunnyané antuk tanda panah!

• Sekar Raré • Nemoé Karma

• Sekar Alit • Arjuna Wiwaha

• Sekar Madia • Bladbadan


• Basur
• Sekar Agung
• Ketemu ring Tampaksir-
• Satua
ing
• Basita Paribasa
• Madé Cenik 
• Carita cendet • Wargasari
• Carita Panjang • I Lutung Teken I Kakuaa
Palajahan II Kasusastraan Bali

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi )


Kasusatraan ring Bali yéning nirgamayang kadi segara tan patepi, jimbar nénten keni
antuk ngwilangan saka siki. Punika kacihnayang antuk kawéntenan kasusastraan ring Bali sané
sampun katami saking nguni utawi sané anyar akéh pisan. Kasusastraan Bali sané katami saking
nguni saluiring madaging indik kawruhan, taler madaging makudang-kudang kadiatmikan
utawi paplajahan sané dahat mautama. Punika mawinan kasusastraan Baliné punika kadi dados
 jalaran ring sajroning ngamargiang kahuripan ring jagaté. Tiosan kasusastraan Bali sané sampun
katami saking nguni, wénten taler kasusastraan Bali sané anyar, sané kawéntenan nyané nganutin
 panglimbak kasusastraan saking duranegara. Kawéntenané puniki sané ngawinang kahuripan
kasusastraan ring Bali sayan binar miwah sayan nglimbak.

Mangkin, mangda sayan nicap pangresep alit-alité indik kasusatraan ring Bali, cawisin
 pitakén ring sor puniki:

1. Napi alit-alit naenin ngwacén carita panjang (novel) sané mabasa Bali?
2. Napi makasami kasusastraan ring Bali nganggén basa Bali?
3. Napi makasami kasusastraan ring Bali masurat ring lontar?

Pidabdab 2. Ngwacén Teks Geguritan


Indayang wacén punggelan Geguritan I Nengah Jimbaran sané karipta olih Ida I Gusti Ngurah
Madé Agung (Cokorda Mantuk Ring Rana)
1. Siang malam berpikir/ menjadi orang jaman sekarang/ dari bodoh kuwatiré/ mencari
nikmat betul/ susah payah cobaning iblis/ mugi-mugi tulusa/ hati sabar maklum/
meski dalam kesusahan/ kita minta supaya kuat berdiri/ hati medhepi suksma.
2. Nyang kitarep puji saben hari/ moga slamat tiada keputusan/ di donya akhirat
 baik/ selama pegang umur/ tiada lupa pada Hyang Widi/ mugi-mugi kabula/ dapat
 panjang umur/ tiada nampak batal haram/ kebetulan berjumpa hati yang suci/ dan
lagi hati sabar.
3. Kekayaan orang dunya ini/ tiada lain dari hati sabar/ nyang perlu dicari baik/
lulmating pegang umur/ yang menjaga sehari-hari/ yang kasih jalan slamat/
menjauhkan musuh/ membesarkan rasa mulya/ kenikmatan meski sampé awal akhir/
yaitu lebih kuasa.
4. Keduanya disamaken api/ dengan racun membuat cilaka/ tapi pikir bodoh tulen/
yang pelihara tekbur/ nafsu jahat kuwat berdiri/ sétan berumah tangga/ di hatinya
teguh/ kesukaan nganiaya/ iblis katon supaya orang berpikir/ jangan tersalah paham.
5. Putih merah supaya ngetahui/ kuning, hitam, jangan kekhilapan/ nyang betul lebih
kehurmatan sujud/ suka menyerahkan badan/ serta lagi menyium tapaknya kaki/ dari
 beratnya ajar.

Pidabdab 3. Nyawis Pitakén


1. Sira sané ngawi geguritan I Nengah Jimbaran?
.................................................................................................................................
2. Basa napi sané kaangén ring geguritan I Nengah Jimbaran ring ajeng?
.................................................................................................................................
3. Nganggén pupuh napi geguritan I Nengah Jimbaran puniki?
.................................................................................................................................
4. Nyaritayang indik napi geguritan I Nengah Jimbaran ring ajeng?
.................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Kasusastraan


5.1 Kasusastraan Manut Aab Jagat (jaman)
Yéning selehin manut aab jagat, kasusastraan ring Bali kakepah dados kalih soroh, inggih
 punika:

a. Kasusastraan Bali Purwa (tradisional)


– Kasusastraan Tembang
– Kasusastraan Gancaran
– Palawakya

 b. Kasusastraan Bali Anyar (modéren)

– Carita Cendet (cerpén)


– Carita Panjang (novel)
– Lelampahan (drama)
– Puisi
– Prosa Liris
Panglimbak jagat ngawinang kasusastraan ring Bali taler sayan nglimbak, punika
mawinan wénten kasusastraan sané katami saking nguni, wénten taler kasusastraan sané
embas sangkaning panglimbak jagat (modernisasi).

5.2 Kasusastraan Manut Basa


Sajroning kasusastraan ring Bali, basa sané kaanggén ri kala nyurat kasusastraané punika
wénten makudang-kudang basa. Yéning kepah kasusastraan Bali manut basa dados 6 soroh, inggih
 punika:
a. Basa Jawa Kuna
 b. Basa Kawi
c. Basa Jawa Tengahan
d. Basa Bali
e. Basa Melayu
f. Basa Sasak 

5.3 Kasusastraan Bali Manut Cara Manuturang


Kasusastraan ring Bali manut cara manuturang kakepah dados duang soroh, inggih punika:

a. Sastra Gantian ( sastra lisan, oral )


 b. Sastra Sasuratan ( sastra tulis)

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang rereh ajah-ajahan moral sané ngranjing ring geguritan I Nengah Jimbaran!Raris surat
ring kolom tugas

.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................

Pidabdab 7. Pituduh Kelompok 


Indayang dagingin kolom ring sor puniki antuk judul karya sastra sané tioasan!

Kasusastraan Manut Wangun

• •
• •
• •
• •
BAB VI
PUISI MIWAH
GEGURITAN
Kompeténsi Dasar    Indikator 
3.6  Memahami dan menganalisis teks 3.6.1 Nlatarang tata cara ngwacén
 puisi Bali anyar serta puisi Bali puisi Bali anyar (modéren)
 purwa sekar alit (Maskumam- 3.6.2 Ngwacén puisi Bali anyar
bang, Ginanti) dan Geguritan (modéren)
4.6  Memproduksi naskah puisi Bali 3.6.3 Ngereh tetuwek (amanat) puisi
anyar dan puisi Bali purwa den- Bali anyar (modéren)
 gan téma yang ditentukan 3.6.4 Nlatarang soroh puisi Bali pur-
wa (tradisional)
3.6.5 Nentuang padalingsa pupuh
Maskumambang utawi Ginanti
3.6.6 Ngrereh imba pupuh Maskum-
ambang miwah Ginanti
3.6.7 Nembangang pupuh Maskum-
ambang utawi Ginanti
3.6.8 Nlatarang teges geguritan
3.6.9 Ngwacén punggelan geguritan
3.6.10 Ngrereh arti pupuh ring gegu-
ritan
4.6.1 Makarya puisi Bali anyar utawi
pupuh Ginanti
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( apersepsi )
Puisi Bali anyar (modéren) wantah silih tunggih kepahan kasusastra ring Bali. Puisi Bali
anyar (modéren) puniki pateh sekadi puisi ring Bahasa Indonesia, sané matiosan wantah basa sané
kaanggén ring puisiné puniki. Kawéntenan Puisi Bali anyar (modéren) puniki mangkin sampun
sayan nglimbak, napi malih puisi Bali anyar (modéren) mangkin sampun ngranjing ring peplajahan
 basa Bali, kénten taler sampun akéh kamargiang lomba-lomba puisi Bali anyar (modéren). Puisi
Bali anyar (modéren) sané mangkin sampun taler ngranjing ring teater miwah sanggar-sanggar
seni sané dumun nénten tatas uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki.

Mangkin, mangda alit-alité uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki,
durusang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Napi alit-alit naenin nyurat puisi?
2. Ring dija alit-alit naénin ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?
3. Napi naénin mirengang anak ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Puisi Bali Anyar (modéren)


Indayang wacén téks puisi Bali anyar mamurda Surya Téja Kembar sané kakawi olih Raka Suk-
madi ring sor puniki!

SURYA TÉJA KEMBAR


Raka Sukmadi

Ida cokorda madé dénpasar 


Ida padanda madé Sidemen
Prabu lan wiku atatekén sastra
 Ngulik aksara ngulati lengkara
Paras paros sarpanaya
Tios linggih beda lungguh
 Nanging tunggal hredaya
 Nemuang suéca lan bakti
 Ngardi rahayu badung ugi
Sang wiku nata raja rsi
Sarahina nyurya séwana
 Ngaptiang jagaté galang
 Ngeripta lelepihan
 Nganutin rasa sasmita
Saking telenging ati
No Kruna Artos Kruna
1 jatin
2 sangsara
3 wetu
4 katambetan
5 pandita
6 manunasang

Pidabdab 4. Pangresep Indik Puisi Bali Purwa (tradisional)


5.1 Sekar Alit
Sekar alit wantah silih tungggil kepahan saking kasusastraan Bali purwa (tradisional ).
Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger-uger padalingsa. Padalingsa inggih punika kecap wanda
miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sa jeroning apada. Uger-uger
 punika minakadi.

Guru Wilangan : uger -uger wanda sajeroning acarik 

Guru Dingdong :uger- uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik 

Guru Gatra : uger -uger katah carik sajeroning apada (baris)

Uger-uger guru wilangan, guru dingdong miwah guru gatra punika patut pisan kat elebin olih sang
 pacang mlajah nembangang sekar alit. Santukan yéning iwang pangambilé ring sajroning uger-
uger guru wilangan pacang ngawinang tembangé kabaos ‘ngelung’, taler yéning iwang pangam-
 bilé ring sajeroning guru dingdong, tembangé kabaos ‘ngandang’.

Tembang macapat akéhnyané wénten 12 soroh makadi :


a. Pupuh Sinom
b. Pupuh Ginada
c. Pupuh Durma
d. Pupuh Dangdang
e. Pupuh Pangkur
f. Pupuh Ginanti
g. Pupuh Semarandana
h. Pupuh Pucung
i. Pupuh Megatruh
 j. Pupuh Gambuh
k. Pupuh Demung
l. Pupuh Adri
5.2 Padalingsa Pupuh Ginanti miwah Maskumambang
Mangda tatas uning rikala nembangang pupuh, alit-alité patut uning ring padalingsa ring
soang soang pupuh. Ring galahé mangkin pacang kauningayang pada l ingsa saking Pupuh Ginanti
miwah Pupuh Maskumambang.

No Pupuh Padalingsa
1 Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
2 Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a

Pupuh ring wewidangan sekar alit makasami madué cecirén utawi kawigunan. Utaminnyané
kaanggén rikala nyurat geguritan mangda prasida nyihnayang daging geguritan punika. Pupuh
Ginanti madué kawigunan nyihnayang rasa bagia miwah tresna a sih. Kanggén ngwedar rasa indik
tresna. Yéning pupuh Maskumambang prasida kanggén nyihnayang manah sané sedih kingking.
Kanggén ngwetuang rasa sedih, matetangisan miwah kasengsaran

5.3 Pacapliring Pupuh Maskumambang

MASKUMAMBANG

Pélog Slisir

 u u * u † ô
Be - log tu tut

U *† e u * u e † oô ô
Ké to so - lah nya né yuk ti

e † * o i o † e ô ô
Tu sing nge lah da ya

ô* † u * i † * i * i †
sa ta ta ga wén nya pe lih

* i o † e e o i † * ô o †
Na nging tu - sing nge lah je ngah

Kaketus saking
Pidabdab 5. Pituduh Ngraga
Indayang ngrereh conto pupuh Ginanti, raris surat ring kolom!
8u
....................................................................................................................

8i
..............................................................................................................................................

8a
..............................................................................................................................................

8i
..............................................................................................................................................

8a
..............................................................................................................................................

8i

..............................................................................................................................................
w*mcenk)ntuntumãmãkÞ knÓnÞ       i gÓ     Šh*knÑ
knÑ      i knŠhgÞ
knŠhgÞ       ) bu bgøgu nãnø ãtutbu
b
u ulø
ltnÀ
tø nÀeng)
eng)edg) edg)ed, ed,wier;kk)
er;kk)m® m   ¡®lø ln/ 
nø /  
,mtølnÓ
lnÓesÐesÐoenm enmceneTÿ ceneTÿeTÿ eTÿnn/, nn/,ssu ssubenÂhø hmø cnßtøtmumø lø
l
u øhnÞhnÞnÓnÓsßs       ) emenhø
eß menhøpupucuc      * kt)
ku t)\;m)
etenÂdp)t\pnekÂ
t\pnekÂsusb u mtøtut      (nunu ututl*
l
u *tutl*
l
u eneDÿg)
e* neDÿg)n/.pu n/.pupuput         ËÇø tjni
tjniekeTÿsu
ekeTÿsubhup;hn p;hn
kÀend)
end)m)m)nå n   ¡lu
l
å kå ku    ¡lu
l
å uk/.
k/.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat
Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
 pamargi mangda sayan nincap kawruhan
kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna

1.
ryunn.nn.
2.
smæunÙn       Ù\i\) i.
3.
lu\á \   á;.
;¡ .
4.
eKÿeZ*
eKÿ eZ*ÿ. ÿ.
5.
pÏkn/.
6.
ksisispn/. pi n/.
7.
sÙŒ(Œ(m.
m.
8.
mucici\i\in/.n/.

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin satua ring ajeng!

1. Sira sané kacritayang ring satua ring ajeng?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
2. Sapunapi I Pucung ngéka daya ring pura?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
3. Sapunapi Radén Mantri mapitulung ring Radén Gal uh?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
4.  Napi mawinan Sang Prabhu nagingin
nagingin pangidih né I Pucung?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
5. Sapunapi pamarginé
pamarginé I Pucung negen Radén Galuh?
Pidabdab 5. Pangresep Indik Satua Bali
5.1 Teges Satua

Kasusastraan Bali Purwa ring kepahannyané wantah jimbar pisan, silih sinunggilnyané sané
marupa  satua
 satua.. Wangun satua punika wantah marupa gancaran, yéning anutang ring kepahan
kasusastraan Bali, satua punika ngranjing pinaka kasusastraan sané katuturang utawi ketah kabaos
sastra lisan, sané wangunnyané gancaran utawi prosa. Satua taler kabaos folklore, inggih punika
kasusastraan sané marupa gancaran, sané nyaritayang indik pula-pali kahuripan i manusa utawi
 beburon sané
s ané mawit saking kabudayaan ring dija satua punika kacaritayang utawi local genius.
genius.
Satua manut James Dananjaya (1997:2) wantah budaya saking pakraman sané katamiang miwah
katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah katami antuk katutu-
rang kémanten sakéwanten madaging wiraga ( gerak ) utawi alat pembantu mengingat .

Satua-satua sané katami ring Bali saking nguni sinamian nyihnayang indik kebudayaan Bali.
Yadiastun marupa kasusastraan sané katuturang, sakéwanten wénten taler satua-satua ring Bali
sané kasurat ring lontar. Panglimbak jaman miwah teknologi
teknologi sané
 sané ngawinang satua mangkin sam-
 pun sayan becik kawéntentanan nyané. Akéh sampun
sampun satua-satua ring Bali sané kasurat miwah ka-
medalang dados buku. Wénten taler satua-satua Bali sané sampun ngranjing ring media elektronik
sané kajangkepang ring game
ring game utawi
utawi film
 film ring TV.

Pinaka utsaha nglimbakang satua Bali akéh sampun pamargi sané kamargiang olih pamrén-
tah pinaka sang angawa rat. Silih tunggilnyané ngamargiang lomba masatua Bali sané ngranjing
ring tingkat sekolah dasar. Sajeroning  pendidikan formal , satua punika sampun ngranjing ring
 buku pelajahan saking SD ngantos SMA. Satua
Sat ua Baliné puniki becik pisan, santukan akéh mada-
ging piteket-piteket sané mabuat ri sajeroning kahuripan. Yéning kadi baos mangkin, satua puniki
kaya nilai moral sané patut kauningin ring alit-alité sami.

5.2 Cecirén Satua

Satua  pinaka silih tunggil kasusastraan madué cecirén sané minayang satua ring kasus-
astraan sané tiosan. Wénten makudang-kudang cecirén satua, inggih punika:

a. Wénten bebaosan (dialog) pantaraning tukang satua sareng sané mirengang satua. Be-
 baosan punika ketahnyané mamargi ring pangawit pamargin satua saking tukang satua
sané nyatuayang, tur sering taler kawawanin mawali ring tengah – tengah satua, sakadi :

Tukang satua : Ada koné tutur – tuturan satua, I Buta tekén I Bongol. “Maan dong kéto”!.

Sang sané mirengang :“ Maan”.

b. Ketahnyané ri sajeroning pangawit satua punika, wénten wangun lengkara sané masuara
:”Ada koné tutur-tuturan satua”. Ri sajeroning wangun lengkara punika wénten kaka-
lih sané katlatarang, inggih punika kruna “ koné” miwah kruna “ tutur-tuturan“ utawi
“orah-orahan“. Indik kruna “ koné” puniki akéh kawawanin ri tatkala tukang satua nya-
tuayang satuannyané, indiké punika riantukan satua punika nénten pinaka reriptan sa-
king sang nyatua, sakémaon sampun kapirengan saking anak tiosan, dadosnyané marupa
tetamian turun-tumurun. Salanturnya kruna “ tutur-tuturan “ utawi “ orah-orahan “ ,
 punika mawit saking morfem
morfem “ tutur “ lan “ orah “ . Kruna ” tutur ” punika maduwé artos
” nuturang ” utawi mareraosan. Kruna ” tutur–tuturan ” taler kruna ”tuturan” ring
r ing sajeron-
ing istilah téknis satua maduwé artos cerita lisan.
lis an. Asapunika
Asapunika kruna ”orah-orahan” wantah
mawit saking kruna lingga ”orah” sané martos ”nguningayang”. Tur
Tur kruna turunannyané
sakadi punika ring ajeng, taler martos ” cerita lisan ” .

c. Cecirén sané kaping tiga wénten kruna ” lantas” utawi ”laut” , sané taler terus kawawanin
rikala masatua.

d. Satua sané wénten ring Bali akéhan sané nénten kauningin sira sané ngawi utawi ngripta
satuané punika (anonim
(anonim).
).

e. Satua madué makudang-kudang versi sané mabinayan manut ring genah satua puni-
ka katuturang. Sekadi conto satua I Belog, satua puniki madué makudang-kudang versi
sakéwanten tokoh sané kacaritayang wantah asiki.

Tiosan ring cecirén, satua taler madué unsur intrinsik. Unsur intrinsik  ring
 ring satua Bali pateh
sekadi unsur intrinsik ring kasusastraan gancaran sané tioasan sekadi cerpén, novel, miwah drama.
Unsur intrinsik ring satua inggih punika:

a. Unteng pikayun (tema


( tema))

b. Lelintihan satua (alur 


(alur )

c. Tokoh miwah penokohan

d. Latar satua:

• Latar genah (tempat 


(tempat )

• Latar gelah (waktu


(waktu))

• Latar kahanan ( situasi


 situasi sosial )

e. Tetuwek (amanat 
(amanat )

f. Sudut Pandang 

5.3 Tetikes Masatua


Rikala jagi masatua, nénten ja wénten tetikes sané banget méweh. Sané pinih utama wan-
tah uning ring lelampahan satua miwah prasida nyikiang pikayunan ring sané mirengang satua.
Sakéwanten, yéning jagi nyarengin lomba masatua matiosan malih tetikes sané patut uratiang.
sané mirengang.

1. Wirama inggih punika vocal/intonasi  suara sané prasida nudut kayun sang sané
mirengang

2. Wirasa inggih punika kawagedan maktayang satua antuk rasa mangda nenten sekadi
anak ngapalang.

3. Wiraga inggih punika semita utawi laras sang sane maktayang satua

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga

  m
  o
  c
 .
  s
  s
  e
  r
  p
   d
  r
  o
  w
 .
  s
  e
   l
   fi
 .
   t
   i
   k
  r
  a
  p
  y
   f
   l
  e
  s

Satua I Ketimun Mas

Ada katuturan satua ané malu. Anak luh balu ngelah pianak luh adiri. Adanina I Ketimun
Mas. Ia mumah di tanggun désané, désa Dauh Yéh, paek tekén alas. Kacerita jani sedek semengan,
méménné bakal luas ka peken. Mabesen ia tekén panakné, kéné, “Cening, cening Ketimun Mas,
mémé bakal luas ka peken. Nyai ngijeng jumah, nyanan gapgapina laklak. Jumahan metén nyai
nongos, kancing men jlanané. Yéning ada anak kauk-kauk tidong mémé, da pesan ampakina!”
Kacerita koné jani I Ketimun Mas, nongos jumahan metén makancing jlanan. Saget teka I Raksasa
kauk-kauk, munyinné gedé tur garo, “Cening , cening Ketimun Mas, mémé teka, ampakin mémé
 jlanan!” Pedasanga baan I Ketimun Mas. “Né, nyén ya ngelah munyinné? Nguda gedé tur garo?
Bah, tidong i mémé.” Kéto kenehné I Ketimun Mas. I Raksas a tusing ampakina jlanan. Mulih lan-
tas I Raksasa.

Kacerita jani teka méménné. Ampakin lantas jlanan, kriut gedebleg. Morahan I Ketimun
Mas, “Mémé, ibusan ada anak kauk-kauk. Munyinné gedé tur garo. Béh, jejeh pesan keneh tiangé.
Tusing bani tiang ngampakin jlanan.” Méménné kendel kenehné. I Keti mun Mas gapgapina laklak
atékor. Tur lantas ngomong, “Katawang ento ané kauk-kauk i tunian? I Raksasa ento. Yén ento am-
 pakin, pedas cening plaibanga.” Buin maniné, buin méménné ka peken. Makiré majalan, méménné
mabesen, “Cening, cening, mémé lakar ka peken. Jumah metén ngijeng, kancing jlanané. Ingetang
munyin méméné ibi. Yéning tusing mémé ané mekaukan, da pesan ampakina jlanan!”

Kacerita jani I Raksasa, lakar buin kumahné I Ketimun Mas. Di jalan nepukin ia anak
ngangon bébék. Paekina pangangon ento, awakné ngetor pesu peluh baan jejehné. Ngomong I
Raksasa, “Ih, jero pengangon bébék, jalan kema kumahné I Ketimun Mas. Nyanan lamun tusing
 jumah méménné, kauikin I Ketimun Mas!” Masaut i “Mindah, bébék tiangé tusing ada
kéto abetné I Raksasa, nyak lantas i pengangon bébék. Dapetanga umahné I Ketimun Mas suung.
 Ngomong I Raksasa tekén i pangangon, “Nah, kema kaukin I Ketimun Mas. Ia jumahan metén
makancing jlanan. Jangihang munyiné, cara munyin méménné!” “Cening, cening Ketimun Mas.
Ampakin ja mémé jelanan!” Apa, kendel I Ketimun Mas. Kadéna saja méménné teka. Kriut gede-
 bleg, jlanané kaampakang. Sagét saupa I Ket imun Mas, plaibanga baan I Raksasa. Béh, jerit-jerit
I Ketimun Mas ngeling.

Gelisang satua, neked I Raksasa jumahné. Tekepina I Ketimun Mas aji grobag, tetehina
aji lesung batu. I Raksasa ngelah juru ijeng dadua. Né adiri buta, ané lenan bongol. Ngomong I
Raksasa, “ Buta, Bongol! Eda luas kema-mai! Awaké lakar ngalih bakal basa akejep.” Ngarod I
Ketimun Mas ngeling, di tengah grobagé mateteh lesung. Jani kacerita méménné I Ketimun Mas,
mara teka uli di peken. Dapetanga umahné suung jlanan ampikné mampakan. Pianakné tusing ada.
Gelar-gelur ia makaukan. Tusing ada ané masaut. Ngeling lantas méménné I Ketimun Mas, tur
mapineh. “Pedas I Ketimun Mas plaibanga baan I Raksasa. Kénkénang jani baan madaya?”

Lantas ada koné méong tekén bikul, kema maekin méménné I Ketimun Mas. Mén Keti-
mun Mas ngomong, “Nah, né apa Sang Meong ajaka Sang Bikul. Nyak ngalih I Ketimun Mas?
Ia plaibanga baan I Raksasa. Yén teka baan iba I Ketimun Mas, upahina bé bajo asok tekén padi
abodag.” Nyak lantas I Méong tekén I Bikul, majalan ajaka dadua kumahné I Raksasa. Tepukina
I Ketimun Mas matangkeb. Tongosina baan I Buta tekén I Bongol. I Raksasa sedekan di paon,
répot munduhang bakal basa. Kacerita pongponga grobagé ban I Bikul. I Méong nyongkok duur
grobage ngantiang. Krepet-krepet ngenyonyong, kriet-kriet kepungpung. Dingeha kriet-kriet tek-
en I Buta, “Apa sih krepet-krepet ditu?” “Ngéong!” kéto munyin méongé. “Sep, apa sih gésgésa
meongé ditu?” Keto I Buta. Ngomong I Bongol, “Ada méong duur grobagé.” “Ulahang méongé,
Bongol!” Mendep I Bongol, wiréh ia mula tusing ningeh. Kanti linggah song grobagé, pongponga
 baan I Bikul.

Suba ada asedengan jlema, pesu lantas I Ketimun Mas. Ateha mulihné baan I Méong tekén
I Bikul. Neked jumahné, nyagjang méménne, kendel pesan kenehné. “Déwa Ratu, cening Ketimun
Mas. Mara teka, aget pesan Mémé!” I Meong tekén I Bikul lantas upahina bé bajo asok tekén padi
abodag. I Méong nyuang bé bajoné asok, I Bikul makatang padiné abodag. Kéto katuturanné I
Ketimun Mas.

Indayang Surat Satua ring Ajeng Antuk Aksara Bali ring Komputer
Pidabdab 7. Pituduh Kelompok 
Indayang mangkin ngrereh kelompok. Raris soang-soang kelompok ngrereh kalih (2) satua cendet
(cerpén) mabasa Bali ring koran. Soang-soang kelompok punika mangda nyurat tetuwek satua I
Pucung miwah I Ketimun Mas sané mapaiketan ring guna sarat (nilai pendidikan).

Cerpén 1

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Cerpén 2

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan
Carita cendet (cerpén) ngranjing ring wawidangan kasusastraan Bali anyar (modéren) sané
marupa gancaran. Yéning selehin saking wangunnyané, cerita cendet puniki boya ja kasusastraan
asli saking Bali, puniki wantah kasusastraan sané rauh saking duranegara. Carita cendet wantah
sasuratan sané marupa gancaran sané madaging carita indik kahuripan saking para pragina (tokoh)
ring carita cendet punika.

Satua punika wantah marupa gancaran, sané dados silih tunggil budaya saking pakraman sané
katamiang miwah katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah
katami antuk katuturang kémanten sakéwanten madaging wiraga ( gerak ) utawi alat pembantu
mengingat.

nnÑ   r ¡ ni rÐ *hwk/.


Nandurin Karang Awak
BAB   VIII
DRAMA
Kompeténsi Dasar 
3.8 Memahami téks drama Bali
modéren dan drama Bali tra-
disional
4.8 Menyunting dan mendrama-
tisasikan kutipan drama Bali
modéren atau tradisional

Indikator 
3.8.1 Nlatarang teges drama
3.8.2 Nlatarang cecirén drama
3.8.3 Makarya tata cara pamargin
nyolahang drama
3.8.4 Mawidyatula indik tata cara
mabebaosan rikala nyolahang
drama
4.8.1 Nyolahang drama ring ajeng
kelas
Pidabdab 3. Kerta Basa
No Kruna Artos Kruna
1. sawitra
2. sangsaya
3. mawelat
4. tambusin
5. masanding
6. sungsut
7. paso
8. jengah
9. sebet
10. banggras

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor,
s or, nganutin drama ring ajeng!

1. Napi murdan drama Bali


Bali modéren ring ajeng?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
2. Kudang diri tokoh sané wénten ring drama
drama ring ajeng? Indayang carca wastan to-
kohnyané!

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
3. Sira wastan tokoh sané kacritayang saling tresnain?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
4. Napi mawinan A.A. Giri
Giri Putra kausir saking puri?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................
5. Sira wastan arin A.A. Giri Putra?

.............................................
...................................................................
............................................
............................................
............................................
............................................
......................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Drama Bali Modéren


5.1 Teges Drama Bali Modéren

Drama inggih punika karya sastra indik


kahuripan manusa sané madaging bebaosan ri
sajeroning para pragina miwah kasolahang ring
ajeng para pamiarsanyané (Budianta,dkk, 2002).
Ring kasusastraan Bali modéren, drama pinaka silih
tunggil karya sastra sané akéh polih panglilmbak
saking sastra Indonésia miwah sastra Barat. Drama
ring kasusastraan Bali modéren kakaryanin manut
 jagat, sakéwanten wénten taler drama Bali modéren sané kakaryanin saking nedun (adaptasi
adaptasi))
saking crita-crita Bali tradisional   sané modifikasi
modifikasi.. Akéh sané maosang drama modéren puniki
mapaiketan sareng seni
sareng seni teater .

Yéning selehin saking kawéntenan drama ring kasusastraan Bali modéren, drama puniki
sayan nglimbak duk kawéntenang séwamara sané kamargiang Balai Penelitian Bahasa Singaraja
ring warsa 1977. Raris wusan séwamara punika kamedalang cakepan sané mamurda  Kembang
 Rampe Kasusastraan Bali Anyar,
Anyar, wewidangan 2.
2 . Cakepan puniki madaging makudang-kudang
nasakah drama sané dados jayanti ring séwamara punika. Kawéntenan drama Bali modéren nénten
dados kapasahang ring kawéntenan sewamara-sewamara sané sampun kamargiang olih pamréntah
 punika. Santukan saking séwamara
s éwamara puniki raris
r aris medal pangawi naskah drama Bali modéren, mi-
wah medal sekaa drama sané nénten wantah nglimbakang drama tradisional kémanten.

5.2 Cecirén Drama Bali modéren

Drama Bali modéren madué cecirén sané minayang drama Bali modéren ring drama Bali tra-
disional. Céciréné puniki dados bantang rikala jagi makarya drama Bali modéren. Cécirén drama
ring sastra Bali modéren inggih punika:

a.  Nganggé naskah jangkep

b.  Nganggén sutradara

c. Busana campuran( adat Bali lan modern)

d. Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern

e. Daging cerita ngeninin indik kahanan jagate mangkin

f. Basa sané kaanggén basa campuran

g. Genah masolah( setting pamentasan): bebas nganutin daging cerita

5.3 Tata Cara Nyolahang Drama Bali Modéren

Mangda becik lelampahan drama sané jagi kabaktayang, patut mlaj ahin indik tata cara (teknik 
( teknik )
maktayang drama. Pamargin latian nyolahang drama patut tegepin sareng sekaa drama s ané sareng
masolah. Patut wénten rerincikan
rerinci kan dudonan latian minakadi: ngungguhang genah latihan, dina napi
latihan, mangda sami pragina (pemain) rauh, mangda kaperluang
kaperluang sami sané pacang manggé
manggé sam-
 pun kawéntenang miwah ngraosang parindikan
parindikan satuané (naskah) sané pacang kalampahang.

Punika mawinan patut pisan wénten latihan sané nganutin kadi puniki.

a. Latian I (kapertama)
 penokohan sané
 penokohan sané pacang kaigelang utawi kasolahang.

 Mangda para pragina tatas uning ring lelintihan satua dramané punika.

 Latian ngwacén ring tengahing ati miwah ngwacén nganggé suara keras.

b. Latian II (kaping kalih)

 Latian ngwacén nganutin watek solah tokoh


tokoh sané
 sané jagi kasolahang.

Upami: Ngraos nganutin panees (tekanan


( tekanan))

 Ngraos nganutin solah ( situasi)


 situasi) gedeg galak, sedih, bangras, miwah sané lianan
l ianan

 Ngraos nganutin tabuh (logat 


(logat ) sané patut

 Latian ngwacén miwah ngraos mangda anut sakadi sarahina nanging marupa madra-
ma-drama.

c. Latian III (kaping tiga)

 Latian ngraos nanging nénten nganggén naskah utawi ngapalang lelampahan satua

 Latian nganggén gerak-gerik, nganutin naskah  drama


naskah drama

 Latian malinggih utawi ngatur genah kalangan ( penempatan posisi ruangan


ruangan )

d. Latian IV (kaping pat)

 Latian nganggén busana kadi mungguh ring lelampahan drama

 Wusan puniki raris masesolahan ring tengahing kalanga ( panggung )

e. Masesolahan miwah malelampahan drama.

Pidabdab 6. Pituduh
Indayang makarya skema indik pamargin tata nyolahang drama. Raris makarya skema pragina
(tokoh
tokoh)) sané pacang masolah ring drama punika.
Palajahan II Drama Bali Tradisional

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( Apersepsi )


Tiosan ring malancaran, akéh pamargi tiosan ngarereh hiburan anggén ngalimurang manah
tatkala sampun wusan ngamargiang pakaryan sarahina, silih tunggilnyané mabalih drama. Duké
nguni sadurung wénten tv utawi teknologi tiosan sané sampun maju sakadi mangkin, anaké akéh
ngarereh hiburan antuk mabalih drama sané kawéntenin ring jaba puri utawi wantilan pura tatkala
wénten piodalan, upacara miwah acara tiosan. Dra ma ngranjing ring soroh babalihan sané prasida
anggén nglimurang manah. Mangda alit-alité tatas uning indik drama punika, indayang cawis pi-
takén ring sor puniki!

1. Napi alit-alit nonton drama Bali?

2. Ring dija naenin nonton drama?

3. Sira manten pragina sané kauningin ring drama Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Drama Bali Tradisional

Indayang wacén téks drama ring puniki mangda alit-alité uning indik drama Bali tradisional!

(Caritayang ring puri Dhaha, ring jaba tengah puriné panyeroané I Dadap sedek iteh mar-
eresik saget rauh Putri Raja sareng sawitran Idané I Manik Lara)

I Dadap : Ratu Déwa Agung istri, sapasira ngiringang Cokoridéwa?


Putri Raja : I Bli Madé, timpal tiangé.
I Dadap : O…..kénten?
Patih Agung : Ratu Déwa Agung istri, sira puniki? Sira Wastan ipun?
Putri Raja : Né tuah timpal gelahé paman. Madé Manik Lara adanné
Patih Agung : Ih Cai Manik Lara, sinah wong alas cai ya? Tegakang iban cainé! Di puriné,yen
kadén cai benya?
Manik Lara : Inggih nawegang, nunas ampura titiang Ratu Déwa Agung.
Patih Agung : Ratu Déwa Agung petang iba!!! Sing kena ben ci jeneng jlema?
I Dadap : Ih Manik Lara, tingalin anaké malu jenengné. Yén kéne jenengné, Gusti Patih
suba adanné. Gusti Patih keto abeté!
Patih Agung : Ih Dap, eda lumbara bunguté mapeta!
I Dadap : Inggih ampura! Iwang titiang. Mawinan yén sampun marasa madué linggih
singgih, sampunang mabaos sane kasar!
Putri Raja : Saja to paman. To nguda kasar kaketo paman ngraos?
Patih Agung : Ratu Déwa Agung Istri, pacang napi cokor idéwa makta jadma pacul kadi niki
ka puri? Cokor idéwa kadén putri luwih, putran tedung jagaté iriki?
Putri Raja : Paman, sing pesan paman ngelah pangrasa? Kénkén patutné iraga marep kén
sesamén manusa? Bes majaegan ia manusa, kadirasa buron patut sayangin
patut tresnain.
Patih Agung : Ratu Déwa Agung. Titiang prakanggé iriki,patih senapati agung titiang iriki.
Sampun akeh tis panesé sané naén rasayang titiang. Mawinan purun titiang
Putri Raja : Gelah sing mapisalah tekén tegak pamané. Sakéwala pangidih gelahé, eda
 paman kasar tekén anak lén! Yéning paman kasar tekén sawitran gelahé, patuh
tekén paman tusing bakti marep paukudan gelah.
Patih Agung : Inggih-inggih, titiang nunas ampura Ratu Déwa Agung.
Permaisuri : (rauh raris matakén) Wih, cening. Cening ayu…Unduk apa ento keratang
cening ngajak I Paman Agung?
I Dadap : Puniki Ratu Déwa Agung, Ida Déwa Agung Istri, putran cokor idéwa mairingan
anak lanang rauh ka puri.
Permaisuri : O…….Kéto? Men nyén né ajak idéwa ning?
Putri Raja : Nawegang Ibu, niki wantah I Bli Madé, timpal tiangé sané ajak tiang nunas
ajah ring pasraman. Bli Madé Manik Lara wastan ipun. Bli Madé, niki sampun
ibun tiangé. Matur anaké Bli!
Manik Lara : Ratu Déwa Agung, durus aksi sembah baktin titiang! Ampurayang pisan yéning
 panangkilan titiangé mawinan biuta ring puri! Titiang wit saking panepisiring
 jagat druéné. Titiang mawasta Made Manik Lara, Ratu.
Permaisuri : O…..Kéto? Nah sing ja kénkén.gelah madué panjak liu. Dini ditu. Yén suba
nyak adung sang ngawe rat lawan panjaké makejang, kadén mula ento ané ulatiang ? ih Murni?
Luh Murni : Inggih titiang Ratu Déwa Agung.
Permaisuri : Jeg bengong nyai ningalin anak bagus?
Luh Murni : Inggih Ratu. Titiang kantun bajang tingting, sampun kantos amah barak ten
 polih tunangan. Sira minab ten seneng nyingakin anak lanang bagus?
Permaisuri : Saja ja keto. Kema gaénang I Madé kopi malu!
Luh Murni : Inggih-inggih, titiang ngiringang.
Manik Lara : Sampunang Ratu, matur suksma, titiang nénten ngawédang.
Luh Murni : Napi gaénang tiang Bli Madé, teh nggih?
Permaisuri : Cening Ayu, men kénkén unduk ceningé nunas ajah di pesraman? suba
patutné suud jani?
Putri Raja : Sampun Ibu, nika mawinan titiang budal saha ngajak Bli Madé mariki, mangda
ipun uning puriné driki. Ibu, I Bli Madé puniki nénten kantun maderbé rerama.
Pedalem tiang ipun, sapunapi yening banggiang iriki ipun mamarekan?
Permaisuri : Dadi cening. Luung masi yén ia nyak. Apang ada ané sadina-dina mareresik di
taman.

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
 pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. ngiringang
2. pangrasa
3. sawitra
4. panepisiring
5. biuta
6. prakanggé
7. sang angawa rat
8. ngawédang
9. mamarekan
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin teks drama ring ajeng!

1. Sira sané ngiring Putri Raja ka puri?

...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi panampén Patih Agung ring Manik Lara?

...........................................................................................................................................................
3. Sira punika Manik Lara?

...........................................................................................................................................................
4.  Napi mawinan Putri Raja duka ring Patih Agung?

...........................................................................................................................................................
5. Basa napi sané kaanggén Manik Lara rikala matur ring Permaisuri?

...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Drama Bali Tradisional


5.1 Teges Drama Tradisional

Drama tradisioanal ring Bali wantah drama sané sampun katami saking nguni ring
Bali. Drama tradisional puniki akéhan nyaritayang indik kawéntenan ring puri (istana sentris).
Lelampahan sané kaambil akéhan saking carita Panji sané kantun nganutin agem-ageman saking
Jawi. Drama tradisional puniki akéhan sané madaging gending utawi nembang sambil masolah.
Dadosné, tiosan ring wikan masolah, sekaa drama Bali tradisional puniki wikan taler ring
matatembangan.

Santukan sampun panglimbak jagat sané sayan modéren, drama Bali tradisional puniki
nénten malih kasenengin utawi sayan rered kawéntenannyané. Wénten makudang-kudang drama
Bali tradisional sekadi Arja, Gambuh, Prembon, Wayang Wong, miwah sané tiosan.

5.2 Cecirén Drama Tradisional


Drama tradisional madué makudang-kudang cecirén sané minayang ring drama modéren.
Cecirén ring drama tradisional inggih punika:

  Naskah merupa ringkesan ring asapunapiné nénten nganggén naskah

  Nénten nganggé sutradara

 Busana adat Bali

 Tabuh Bali tradisional

 Daging cerita ngeninin indik kahanan puri utawi aab jagaté nguni

 Basa sané kaanggén Basa Bali miwah Kawi

 Genah masolah (setting pamentasan): panggung tradisional


5.3 Anggah-ungguhing Basa Nyolahang Drama Tradisional

Santukan marupa drama tradisional sané kantun karaket antuk kawéntenan cerita-cerita panji
utawi cerita indik kahanan puri, sampun pastika anggah-ungguhing basa sané kaanggén nganutin
anggah-ungguhing basa Bali kadi tradisional. Makudang-kudang tata-titi basa s ané kaanggén rika-
la nyolahang drama tradisional, inggih punika:

 Parekan miwah parekan miwah panyeroan miwah panyeroan nganggé basa andap
miwah basa kasar 

 Parekan / panyeroan matur ring pepatih nganggén basa alus miwah madya

 Parekan/ panyeroan matur ring sang prabu nganggén basa alus

 Pepatih ring sang prabu nganggé basa alus

 Pepatih ring parekan nganggé basa andap

 Prabu ring parekan nganggé basa kapara miwah kasar 

 Prabu ring para sametoné nganggé basa alus miwah andap

 Rikalaning kroda sami sering nganggé basa kasar.

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang dagingin bebaosan saking gambar-gambar ring sor puniki manut improfisasi soang-soang.
Bebaosané sané kakaryanin mangda nganutin tata basa sané kaanggén ring drama tradisional.

3 1 2

1 ........................................................................................................................................................

2 ........................................................................................................................................................

3 ........................................................................................................................................................
BAB IX
PARIBASA BALI
Kompeténsi Dasar 
3.9 Memahami dan menerapkan
 Paribasa Bali (cecimpedan, ce-
cangkriman, wewangsalan, mi-
wah bebladbadan) dalam wa-
cana dan komunikasi
4.10 Memproduksi wacana singkat
menggunakan paribasa Bali se-
cara lisan atau tulis

Indikator 
3.9.1 Nlatarang teges paribasa Bali
3.9.2 Nlatarang soroh paribasa Bali
3.9.3 Ngrereh conto paribasa Bali
3.9.4 Makarya bebaosan sané
madaging paribasa Bali
4.10.1 Makarya wacana antuk pariba-
sa Bali
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah
Cecangkriman)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep ( Apersepsi )
Sajeroning kahuripan krama Bali, wénten bebaosan sa né katah kaanggén rikala magegon-
 jakan utawi mabebaosan sarahina. Bebaosané puniki kawastanin paribasa Bali, sané nénten ja
 banget matiosan sareng  pribahasa bahasa Indonesia. Rikala nganggén paribasa puniki, pastika
sampun kahanan mabebaosané nénten kahanan sané serius. Paribasa puniki akéh kaanggén rikala
magegonjakan utawi rikala mapalalianan ri pantaraning para yowana. Para alit-alit tale r nganggén
 paribasa pinaka silih tunggil piranti rikala madolanan. Akeh paribasa Bali sane ngranjing ring pla-
lianan tradisional, punika mawinan alit-alit sané seneng maplalianan pastika sampun uning ring
 paribasa Bali. Niki silih tunggil pamargi sané prasida ngawinang paribasa Bali setata kanggén,
nénten punah ring panglimbak jagat sané sayan nénten prasida katepasin.

Pinaka pangawit paplajahan paribasa Bali puniki ngiring alit-alité nyawis pitakén ring sor
 puniki:

1. Ring dije naenin mirengang paribasa?

2. Paribasa napi manten sané naenin kapirengang?

3. Napiké paribasa kantun patut lestariang?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Tosning Dadap Tosning Presi

Kocap wénten katuturan satua Jero Dukuh ring Kadampal. Dané madué ra bi kekalih, rabin-
né sané duuran madué oka akutus, asapunika taler sané alitan taler madrebé oka akutus. Okané
sané duuran kawastanin I Tosning Dadap, sané alitan kawastanin I Tosning Presi olih ajin danéné.
Sampun pada duur, makasami okan-okan Jero Dukuh Kadampal kaanggén ilén-ilén sesolahan
antuk ajin danéné. Duaning asapunika, kocap Jero Dukuh Kadampal makéhan madué ilén-ilén
sesolahan yén bandingang ring Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung.

Kasuén-suén, wénten arsan Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung pacang ngarsaang
okan Jero Dukuh sané mawasta I Tosning Dadap kalih I Tosning Presi mangda ngayah ngaturang
ilén-ilén sesolahan ka gunung. Sampun kantos ping kalih Ida Betara Mahadéwa madedauhan pa-
cang ngarsayang okan Jero Dukuh mangda prasida ja ngayah ngaturang ilén-ilén taler nénten
kaaturang okan danéné antuk dané Jero Dukuh. Wau ping tigané wau raris kaaturang okanné ring
Ida Betara turmaning madaging sarat gumanti Ida Betara micayang Kumalageni ring Jero Dukuh.
“Yén wantah Betara ngarsayang pianak titiangé maka nembelas, ilén-ilén Paduka Betara sané
maparab Kumalageni taler pacang pamitang titiang, yén nénten Betara lédang titiang taler nént-
en pacang ngaturang pianak titiang!” Atur Jero Dukuh ring Ida Betara Mahadéwa. Betara raris
muwus, “Yén tuah kéto, jalan anggon toh, né ada raos pingit, yén tuah bakat baan I Dukuh nebag
tur prasida Dukuh ngasahin gunung palinggihan Manirané, juang ento Kumalageniné. Sakéwa-
la yan tusing bakat baan Dukuh nebag daging pakayunan Manirané, pianak Dukuhé makadadua
 juang Manira tur gunung Dukuhé lakar punggel Manira buin apangked.” “Inggih titiang ngiring,
sakéwanten mangda Ida Betara taler lédang micayang linggih Idané ring titiang dipét titiang prasi-
da nebag cecimpedan Palungguh Betara,” asapunika atur dané Jero Dukuh. Ida Betara raris ngan-
dika, “Nah, yan tuah kéto Manira cumpu, jalan jani kawitin tetebagané. Dukuh maluan mesuang
raos, Manira lakar nebag!” Asapunika pawuwus Ida Betara ring Jero Dukuh Kadampal.

Jero Dukuh Kadampal raris ngaturang      /


     E
     N
cecimpedan ring Ida Betara Mahadéwa, “Inggih      U
     i
     U
     Q
Ratu Palungguh Betara, lédangang Ida muwus     w
     J
     G
     T
     T
atur titiang, napi sané mawasta béngkot ping      /
     I
     S
     E
     A
kalih, bunter apisan?” Dados kamemegan Ida      A
     A
     A
     A
Betara Mahadéwa wau polih atur sakadi baos      A
     A
     A
     /
     I_
dané Jero Dukuh, sué Ida nénten medal pangan-     p     g
    p
    m     j
     i
    c  .
     Y     4
dika. Gelisin crita, rauh Ida Begawan Wrespati      6
    n     5
    q     c
    g     c
     V
     /      3
saking singid pisereng pacang ngaturang un-      8     d
    m     7
    e
    u     8
teng artos baos Jero Dukuh Kedampal ring Ida      H     5
    s     8
    r
     2     7
    o     d
    c
    g     0
Betara, “Inggih titiang nguningang ring linggih      G     3
     A      8
   -      0
     /
Ida Betara, punika sané mawasta béngkot ping     m     d
    o     7
 .      9
    c
     t      2
    o     6
kalih, bunter apisan, sasih punika  Ratu. Ri     p     2
    s     8
    g     d
    o     3
     l
     b
 .      0
tatkala tanggal, béngkot apisan, ri tatkala pan-     p     7
 .      7
     b
    c
     4      /
     /      0
gelong, béngkot malih apisan. Dadosnyané ping      /
    :      0
    p     6
     t
     t      1
     h     s
kalih sampun béngkoté. Samaliha, bunter apisan
 punika ri tatkala purnama.” Déning asapunika, lédang pakayunan Ida Betara ring Gunung Agung
santukan wangdé kakaonang olih I Dukuh. Raris Betara ngwastanin baos I Dukuh, “Dukuh, yan
kapikayun baan Manira, kéné artin cecimpedan Dukuhé totonan. Ento sing ja ada lén unduk sasih
lan bulan. Tanggal béngkot acepok, pangelong béngkot acepok, dadi pindo béngkoté, bunter ace-
 pok di purnamané.” Miragiang pawuwus Ida Betara kadi punika, I Dukuh Kadampal kamemegan
duaning sampun majanten antuk Jero Dukuh ragan dané pacang kakaonang macecimpedan antuk
Ida Betara Mahadéwa tur ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan.

Duaning Jero Dukuh ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan, Ida
Betara raris ngamedalang cecimpedan, “Nah, apa madan I Dakah mabuah I Dikih, I Dikih
mabuah I Dakah?” Ten keni kocap antuk dané Jero Dukuh ngartos cecimpedan Ida Betara, saha
dané matur nguningayang ragandané sampun kaon. Ida Betara ring Gunung Agung ngandika,
“Nah, lamun kéto kalah I Dukuh, Manira jani ngadanin, I Dakah totonan madan gedé, I Dikih
madan cerik. Dadinné, I Gedé mabuah cerik, madan bingin. I Dikih mabuah I Dakah ento i cerik
mabuah i gedé ento tabuan adané.”
Jero Dukuh Kadampal nénten prasida matur malih tur gelis nyawis pawuwus Ida Betara
ring Gunung Agung saha atur, “Déning titiang sampun kaon, nénten pras ida titiang nyawis pawu-
wus Betara, mangkin lédang Ida ngambil pianak titiang I Tosning Dadap Tosning Presi pacang
aturang titiang sangkaning manah suci nirmala ring bukpadan Betara.” Ida Betara ngandika, “Nah
mapan suba Dukuh kalah Manira lakar nganggon pianak I Dukuhé ilén-ilén ri tatkala ada pioda-
lan di pura,” asapunika pawuwus Ida Betara Gunung Agung ring dané Jero Dukuh. Duaning I
Dukuh Kadampal sampun kaon, sané mangkin kacritayang Ida Betara ring Gunung Agung mung-
gel Gunung Kadampal punika, mawinan banget soran ring Gunung Agungé. Samaliha, I Tosning
Dadap kalih I Tosning Presi kambil antuk Ida Betara. Tosning Dadap Tosning Presi kantos man-
gkin dados ilén-ilén Ida Betara.

Olih Wayan Suardiana

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
 pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. ilén-ilén
2. madedauhan
3. lédang
4. apangked
5. singid
6. pawuwus

Kegiatan 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor puniki manut wacana ring ajeng!

1. Napi sané kaarsayang olih Ida Betara Mahadéwa ring Jero Dukuh Kadampal?

...........................................................................................................................................................
2. Akuda akéhné Jero Dukuh Kadampal madué putra?

...........................................................................................................................................................
3. Napi sarat Jero Dukuh Kadampal rikala pacang matoh matebagan cecimpedan sareng Ida
Betara Mahadéwa?

...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Ida Betara Mahadéwa mresidayang nyawisin pitakén Jro Dukuh
Kadampal?

...........................................................................................................................................................
5. Sira sané pamuputné kaon ring matebagan cecimpedan punika?
GLOSARIUM

 Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplaja-


han, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané
siosan.
 Aksara : pralambang suara.

 Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa,


mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upaka-
ra keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

 Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
 jangkepin antuk panguntat carita.

Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa),


sané pamargin caritannyané cutet sané nyaritayang
indik kawéntënan kahuripan i manusa ring jagaté
puniki antuk pamargin carita sané madaging wica-
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajang-
kepin ring sajeroning pangawit carita nyantos ring
kapanguntat carita.

Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.

Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket


olih pada lingsa.

Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik),


ring pamargin karya sastra sané kacaritayang olih
sang kawi ring jeroning karya sastrannyané.

Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring


pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-
tan ental.

Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental


sané sampun puput.

Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan


(afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking
kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna
tiron punika tiruan saking kruna lingga.

Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.

Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lin-


tangan sané madué ririgan sané pasti tur madué
arti.

Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun ka-


proses antuk reramon , sané dados anggén nyurat
aksara bali.

Murda :  judul .
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.

Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajero-


ning genah pasantian, mabebasan, miwah lomba.

Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara lege-


na mangda prasida kawacén sajangkepnyané.

Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangu-


tik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyurat-
nyané

Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara bali.


Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-
ten dados kaobah.

Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm,


sané kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mang-
da nénten goyah ri kala nyurat.

Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang


kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak ti-
osan.

Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané


kasatuayang antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua.
Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berba-
hasa bali , nganutin genah lan sapa sira sané pacang
nyarengin mabebaosan.

Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané


kanggén nyangkepin ental sané sampun puput
mangda becik macakep.

Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.

Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.

Tokoh carita : manusa utawi i beburon sané pinaka pragina (tokoh)


sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra olih
sang kawi
Usada : daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu
kedokteran tradisional).

Wariga : waging lontar indik pangaweruhan palelintangan


(astronomi) pinaka dasar nguruh déwasa hayu.

Anda mungkin juga menyukai