Anda di halaman 1dari 74

Édi

siVI|
Apr
il2017

Jur
nal
Sas
traBal
iModér
en

Sua
raSa
kingBa
li

Car
maCi
trawat
i,Kut
angSayangGemelMaduil
anRancagé2017
•IW.Wikana
-Se
ray
a •Ng a
kanKasubSi
dan •Ge
déS
eranaAsthaS
idhi
•BudaAri
mbawa •Ali
tJu
lia
rth
a •Agu sMahar
dika
•IDKRa k
aKu s
uma •Wé daSanj
aya •IMa déSua
rsa
Gegu
rit
anBongk
li
ng;Sa
tuaKidangte
kénCek
cek;
Kar
tunPu t
raAri
awan
Édi
siVI|
Apr
il2017

Ra
haj
eng
DewaAyuCar
maCi
trawat
i
Sampunngamoli
hangHadiahSaster
a
Rancage2017ant
ukcakepannyanesanemamur
da
KUTANG SAYANG GEMELMADUI

&
IPut
uSupar
tika
Sampunngamoli
hangHadiahSaster
a
Rancage2017ri
ngwidangjasa
Édi
siVI|
Apr
il2017

Jur
nal
Sas
traBal
iModér
en

Sua
raSa
kingBa
li
KawedarAntuk Pe
rint
is
Pa
seme
tona
nSuar
aSakingBal
i Pa
semetona
nSua
raSa
kingBa
li

Penas
éhat
Alamat IDKRa kaKus
uma
GgMawa rI,Sambangan,
Singar
aja
-Bali Pemimpi
nRé daks
i
HP.085237966984 IPut
uSupar
ti
ka
e
mai
l:s
uar
a.s
aki
ngbali
@gma il
.com
Sékre
tar
is
Réda ksinerimar eriptanma rupapui si
,sat ua IGedéPutr
aAr
iawa
n
c
ut e
t, arti
kel,
r esénsibuku, wi a
dinna skaht e r
-
j
ema hanma basaBa li
. Reri
pt anpuni kama ngda
kaki rimr inge ma il:
Pangr emba
s
ua ra.
sakingbali@gma il.com Kar angasem:IWa yanPa i
ng,NyomanAgusSudi pta
,
Re riptansa neka kiri
m ma ngdaka dagingi n KetutSa ndi
yasa.Klungkung:Ma déSuar-Ti
muhun,
biodatac utet.Re ri
ptans anéka mua tr ing Ngaka nKa s
ubSi dan,Aryawa nKenc
eng.Gianyar:
jurnalpuni kinént enpolihhonor ,nangi ng Tudé kamatr
a.Dé npasar:GitaPur
nama,Ca r
ma
polihbukt iterbit(fi
le.pdf).Liananr ing Cit
ra wat.Tabanan:IMa
i déSugiant
o,AriDwijayant
i.
puni ka,rédaks ital
e rnerimapot réka nke gia- Bangl i
:IKoma ngAl i
tJul
iar
tha,I
GADa rmaPutra.
tans astraBalimodé ren,l
anpot r
éka népuni ka Buleleng:Wa hyaSa ntos
a.
ma ngdaka daginginul asanc ut et.
LayOut
Mani
kSudr
a

I
lus
tras
iCover
INyomanBudaAr
imba
wa

Il
ust
rasiI
si
INyomanBudaAr i
mbawa
IGedéPut
raAriawan
IPut
uSupart
ika

Suks
mamaj
engr
ing

Sua
raSa
kingBa
li
Édisi VI | April 2017

Daging Jurnal
Wawancara
Carma Citrawati, Kutang Sayang Gemel Maduwi, lan Rancagé 2017 2
Gatra
Carma Citrawati lan Putu Supartika Polih Rancagé 2017 6
Mligbagang Indik Ngawi Cerpén ring Batungsel 9
Buléléng: Tigang Rahina Féstival 100 Monolog Putu Wijaya; Pacang
Kalaksanayang ring Sajebag Bali Kantos Panguntat Warsa 2017 12
Satua Cutet
Panampahan Galungan (I Nyoman Buda Arimbawa) 14
Tawur Kasanga (I Gedé Agus Mahardika) 22
Sayang (I Komang Alit Juliartha) 29
Satua Bali
Kidang Tekén Cekcek 34
Prosa Liris
Ngakan Madé Kasub Sidan
-Tabuh Rah 39
-Nyelang Kalangan 40
Puisi
I Gst Bagus Wéda Sanjaya
-Pamegat Manah 42
-Candi Kuning 43
-Beratan 44
I W. Wikana-Seraya
-Tembang Kesanga 45
I Putu Gedé Serana Asta Sidhi
-Kanistan Urip 47
-Ngakak 48
Satua Masambung
Rasti ( IDK Raka Kusuma) 50
Pangawi
I Madé Suarsa: Makekawian, Ngangkat Isu Sosial 56
Artikel
Galungan Ping 1.135, Sampunké Dharma Sida Ngasorang
Adharma né? (Ngakan Madé Kasub Sidan) 59
Geguritan
Bongkling 65

Suara Saking Bali 1


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017
WAWANCARA

Carma Citrawati, Kutang Sayang


Gemel Maduwi, lan Rancagé 2017

WARSA 2017 puniki, Yayasan Kebudayaan Rancagé sané magenah ring Bandung,
malih ngicénin penghargaan majeng ring pangawi sastra daérah luiré Sunda, Jawa,
Bali, Lampung, Batak, lan Banjar. Ring sastra Bali modéren, pangawi sané
ngamolihang Rancagé 2017 wantah Déwa Ayu Carma Citrawati antuk
kakawiannyané sané mamurda “Kutang Sayang Gemel Madui.” Dané embas ring
Getakan, Banjarangkan, Klungkung, 24 Fébruari 1990, lan sané mangkin dados

Suara Saking Bali 2


Édisi VI | April 2017

guru ring SMPN 3 Dénpasar. Sadurungné dané sareng Gita Purnama taler naanin
ngamedalang cakepan sané mamurda Smara Réka (2014). Sapunapiké pamargin
nyurat dané kantos mersidayang ngamedalang cakepané punika (Kutang Sayang
Gemel Madui) lan ngamolihang Rancagé 2017? Rédaksi Suara Saking Bali
ngawéntenang wawancara majeng ring Déwa Ayu Carma Citrawati.

Ngawit saking pidan mbok sampun nyurat sastra Bali


modéren?
Yéning nyurat sastra Bali modéren ngawit saking kuliah, nanging sadurung punika
tiang sampun iseng-iseng nyurat cerpén nganggén basa Indonésia.

Reriptan Sastra Bali Modéren kapertama sané kakaryanin lan


kakawian kapertama sané kawedar ring média napi mbok?
Mimihh... napi nggih adi engsap tiang... mirib yén ten iwang satua cutet sané
mamurda “Aget” lan satua cutet punika kawedar ring Bali Orti (sisipan mabasa Bali
koran Bali Post)

Ring dija manten kakawian mboké naanin kawedar?

Ring Bali Post miwah Médiaswari (Pos Bali), lan cerpén mabasa Indonésia tiangé
wénten taler ring antologi “Dénpasar Kota Persimpangan, Sanur Tetap Ramai.”

Napi sané ngawinang utawi napi sané dados motivasi mbok


nyurat sastra Bali modéren?
Motivasi titiangé tuah rasa demen. Tiang mula seneng nulis, ulian ten ngelah gaé
masi. Lianan ring punika tiang taler tamatan Sastra Bali Unud, dadosné linéar
sareng jurusan tiangé.

Lanturang tiang mangkin indik Sastera Rancagé 2017.


Cakepan mboké sané mamurda Kutang Sayang Gemel Madui
ngamolihang Rancagé 2017, napi sané rasaang mbok?

Suara Saking Bali 3


Édisi VI | April 2017

Napi sané rasaang tiang ten lén rasa seneng duaning tumbén polih penghargaan
sangkaning nulis sastra Bali modéren. Kadén tiang ten polih, ulian saingané méweh-
méweh.

Dados tiang lan semeton Suara Saking Bali uning indik


embasnyané cakepan punika?
Cakepané puniki termasuk ngarét terbit, duaning tiang naanin ten mersidayang
nyurat. Nénten ja sangkaning tiang sibuk, sakéwanten sabilang nyurat setata buntu.
Tiang ampun dasdasan pasrah, untungné tiang manggihin cakepan sané mamurda
“Apresiasi Cerpen Indonesia Mutakhir.” Tiang lantas ngwacén cakepané punika, lan
saking irika tiang akéh polih inspirasi. Ngawit punika tiang majumu nyurat, sané
ngawinang cakepan puniki embas, sané kawedar antuk Pustaka Éksprési duwén
pangawi lan wartawan Madé Sugianto.

Sausan cakepané puniki, cakepan napi sané pacang


kamedalang malih?
Sampun wénten calon cakepan cerpén mabasa Bali nganggén konsép sané unik
(manut tiang) jagi terbitang. Mangkin kantun matapa niki mangda polih pencerahan.

Lianan ring cakepan sastra Bali modéren, napiké wénten


rencana jagi ngamedalang cakepan mabasa lianan sakadi
basa Indonésia?
Yéning basa lianan durung wénten, santukan tiang kantun mlajah niki. Sané mabasa
Bali manten durung midep baan tiang. Dumogi bénjangan prasida nyurat SBM
mabasa genep héhéhéhé....

Nyingakin kawéntenan sastra Bali modéren mangkin,


sapunapi pinampén mboké lan napi pangaptiné majeng ring
sastra Bali modéren bénjang pungkur?
Mangkin sampun akéh wénten pangawi anyar sakéwanten sané istri-istri durung
akéh sané nyihnayang raga ngawi. Pangaptin tiangé, mangda tiang maduwé géng
baru ring SBM lianan ring semeton lanang-lanang sakadi Madé Sugianto, Madé

Suara Saking Bali 4


Édisi VI | April 2017

Suar, Putra Ariawan, Putu Supartika miwah sané tiosan, pang wénten napi sané istri-
istri taler.

Pangaptiné majeng ring pangwacén sastra Bali modéren sané


arang pisan?
Sira sané nénten seneng ngwacén, utaminnyané SBM pastika pacang nyesel.
Bénjang ring kedituan, nak takénina sareng Sang Suratma: akuda ampun ngwacén
cakepan. Hukumané berat lamun ten seneng ngwacén... héhéhéhé.... (*)

SUARA SAKING BALI


GENAH NGARURUH LIANG, GENAH NGARURUH BAGIA, GENAH
MASATUA, GENAH KANGIN-KAUH, GENAH NUTURANG PISAGA
DURUS NGRANJING RING

www.suara-sakingbali.blogspot.co.id

Suara Saking Bali 5


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017
GATRA

Carma Citrawati lan Supartika

Carma Citrawati lan Putu Supartika


Polih Rancagé 2017

SUARA SAKING BALI –Bandung,

KALIH pangawi anom Bali ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2017. Makekalih
pangawi punika wantah Déwa Ayu Carma Citrawati lan I Putu Supartika. Carma
Citrawati polih hadiah Rancagé ring widang karya sastra antuk cakepan sané
mamurda “Kutang Sayang Gemel Madui.” Manut juri Rancagé sastra Bali modéren,

Suara Saking Bali 6


Édisi VI | April 2017

Nyoman Darma Putra, satua cutet sané dados murdan cakepan puniki maduwé
konflik sané kuat lan makulit. Lianan ring punika, daging satua cutet “Petani”
mabinayan pisan sareng kawéntenan ring kauripané sarahina-rahina. Yéning
biasané i rerama sané kukuh sumangdané pianakné dados petani, nanging iriki
ipianak sané kukuh mangda dados petani.

Supartika, ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé antuk yasa prawerti. Dané


mayasa antuk kalih margi, sané kapertama antuk kakawian, lan sané kaping kalih
antuk jurnal éléktronik lan blog mabasa Bali. Dané sampun ngamedalang kalih
cakepan inggih punika pupulan satua cutet “Yén Bénjang Tiang dados Présidén”
(2014), miwah pupulan puisi “Lelakut” (2015). Ring bulan Januari 2016 makarya
blog Suara Saking Bali lan bulan Novémber 2016 ngamedalang Jurnal Sastra Bali
Modéren Suara Saking Bali saréng pangawi sastra Bali modéren lianan.

Mangda kauningin, ring warsan 2016 embas 10 cakepan, kirangan malih 7


cakepan saking warsa sadurungné. Maka 10 cakepan punika wantah, 8 cakepan
satua cutet inggih punika “Pasamudaya Rasaning Bangli” (antologi pangawi Bangli),
“Ngantiang Ujan” (antologi pangawi Karangasem), “Raré Kumara” (Putra Ariawan),
“Makurenan Sareng Jin” (Djelantik Santha), “Éven Organizer” (Madé Sugianto),
“Luh Luh” (Madé Suarsa), “Daha Ayu ring Tengai Tepet” (Ngakan Kasub Sidan),
lan “Kutang Sayang Gemel Madui” (Carma Citrawati), 1 roman sané mamurda
“Satyaning Ati” (Alit Juliartha), miwah 1 cakepan puisi sané mamurda “Bali Melah
Bali Benyah” (Aryawan Kenceng)

Hadiah Sastera Rancagé warsa 2017, taler kaserahang majeng ring pangawi
mabasa daérah lianan inggih punika sastra daérah Sunda, Jawa, Lampung, Batak,
miwah Banjar. Ring sastra Sunda, sané ngamolihang Rancagé widang karya sastra
inggih punika Aan Amilia antuk cakepan sané mamurda “Di Antara Tilu Jaman,”
lan ring widang yasa prawerti inggih punika Komunitas “Ngejah”
Sukawangi, Singajaya, Kabupaten Garut, Jawa Barat.

Suara Saking Bali 7


Édisi VI | April 2017

Sané ngamolihang Rancagé 2017 widang karya sastra mabasa Jawa wantah
Moh Syaiful antuk cakepan sané mamurda “Agul-Agul Belambangan” lan ring
widang yasa prawerti wantah H. Abdullah Purwodarsono. Ring sastra Lampung,
sané ngamolihang Rancagé ring widang karya sastra wantah Udo Z. Karzi antuk
cakepan “Negarabatin,” nanging nénten wénten sané ngamolihang ring widang yasa
prawerti. Hadiah Rancagé sastra Batak, widang karya sastra kaaturang majeng ring
Tansiswo Siagian antuk cakepan “Sonduk Hela,” lan ring yasa prawerti inggih
punika Grup Tortor Sangombas. Majeng ring sastra Banjar, sané ngamolihang
wantah Jamal T Suryanata antuk cakepan “Pembatangan”. Hadiah “Samsudi”
kaserahang majeng ring Darpan antuk cakepan Nala.

Warsané puniki Yayasan Kebudayaan Rancagé taler ngaturang piagam


majeng ring Ir. H. Soekirman Ompu Abimanyu, bupati Serdang-Bedagai, warga
Jawa sané nyurat nganggén basa Batak. (sup)

Syarat:
1. Tema bebas
2. Nenten SARA lan
porno.
3. Minimal 10 cerpén
4. Maksimal 15 cérpen

Durus Kirim Cerpén


Duwéné
Sastra Bali
ngawinang Basa
Baliné AJEG!

Suara Saking Bali 8


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017
GATRA

Madé Astika, Wayan Artika, Putra Ariawan, Putu Supartika, lan Madé Sugianto
rikala acara pabligbaga ring Batungsel.

Mligbagang Indik Ngawi Cerpén ring


Batungsel
SUARA SAKING BALI –Tabanan,

TIGANG diri pangawi anom, Madé Sugianto, Putra Ariawan, lan Putu Supartika
kajodi dados narawakia ring Désa Belajar, sané magenah ring Désa Batungsel,
Kecamatan Pupuan, Tabanan, Redité (19/1). Makatiga pangawi puniki polih oleman
saking Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesia (JPBSI)

Suara Saking Bali 9


Édisi VI | April 2017

Universitas Pendidikan Ganesha, Singaraja ring acara Pelatihan Jurnalistik, silih


sinunggil program kerja Himpunan Mahasiswa Jurusan JPBSI. Acara punika nénten
ja kamiletin olih mahasiswa JPBSI kémanten, nanging karauhin taler sisia saking
SMPN 1 Pupuan.

Yadiastun makatiga pangawi punika sarahina nyurat sastra Bali modéren,


indiké punika nénten ja mabinayan pisan ring sastra Indonésia. Penyéketan
mahasiswa miwah sisia, seleg pisan mirengang materi sané kawedar olih para
narawakia. Acarané punika mamargi becik lan antar, napimalih katimpalin antuk
bebanyolan-bebanyolan pinaka penyeleh saking narawakia sané ngawinang para
pamileté kedék briyag-briyag. Para pamilet acara puniki teleb pisan mirengang
napimalih daweg dharmatula utawi tanya jawab. Wénten sané matakén indik carané
makarya murdan satua sané becik, utsaha ngruruh bantang satua, sapunapi carané
mangda produktif rikala makekawian miwah sané lianan.

Pamilet Pabligbagan

Suara Saking Bali 10


Édisi VI | April 2017

Madé Sugianto, pinaka narawakia kapertama nguningayang indik sapunapi


dané matemu sareng sastra Bali moderen. Saking nénten uning sastra Bali moderen,
raris dados juru ketik satua cutet duwén I Gusti Putu Samar Gantang, kantos
manados pangawi sakadi mangkin. Lianan ring punika, dané nguningayang indik
embasnyané penerbitan Pustaka Ekspresi, duwéné, sané ngawedar kakawian saking
pangawi-pangawi sastra Bali modéren. Wartawan silih sinunggil koran ring Bali
puniki taler nguningayang sapunapi carané sumangdané pangawi anom prasida teleb
rikala makekawian.

Putra Ariawan ngangkenin, dané polih rasa bagia sangkaning nyurat. Indiké
punika karasayang rikala dané naanin keni pikobet sané banget natunin kenehipuné.
“Nyurat punika nirgamayang titiang pinaka tamba rikala keni pikobet, sangkaning
nyurat manah titiangé manados galang,” kénten dané nguningayang. Sangkaning
nyurat dané taler prasida numbas bungkung rikala acara pawiwahan danéné,
duwaning daweg punika dané polih Rancagé 2015.

Punika taler, Putu Supartika pinaka narawakia kaping tiga nguningayang


majeng ring pamileté sumangdané nenten surud-surud malajahang déwek rikala
nyurat. Alumni Pendidikan Matematika Undiksha puniki ngangkenin yéning nyurat
punika nénten ja swadarma mahasiswa Jurusan Bahasa kémanten, nanging jurusan
lianan taler mangda sareng nyurat. “Titiang ngawitin nyurat daweg SMA, lan sayan
teleb rikala kuliah,” asapunika dané ngawewehin.

Wayan Artika, Dosen Undiksha sané dados pengelola Désa Belajar maosang
rutin nglaksanayang acara sekadi puniki anggén nincapang budaya literasi
yowanané. Irika taler wénten perpustakaan madaging cakepan sané becik tur adung.
Lianan ring punika, ketua jurusan JPBSI, Madé Astika, ngaturang suksma ring
narawakia sané sampun prasida rauh lan dané mapengapti dumogi napi sané sampun
kabligbagang maduwé pikenoh majeng ring pamilet acarané punika. (sup/anto)

Suara Saking Bali 11


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017

GATRA

Sumber: Facebook Putu Satria Kusuma

Buléléng: Tigang Rahina Féstival 100


Monolog Putu Wijaya; Pacang
Kalaksanayang ring Sajebag Bali Kantos
Panguntat Warsa 2017
Wénten napi tigang rahina puniki ring Buléléng?Wénten Féstival 100 Monolog
Putu Wijaya.
SUARA SAKING BALI—Buleleng,

RAHINA Buda (23/3) wengi ring Rumah Belajar Komunitas Mahima, Jalan Pantai
Indah Singaraja kalaksanaang pembukaan Féstival 100 Monolog Putu Wijaya.
Acara sané pacang kelaksanaang kantos panguntat warsa 2017 lan kelaksanaang

Suara Saking Bali 12


Édisi VI | April 2017

ring sajebag Bali puniki maduwé tetujon anggén ngaprésiasi kakawian saking
pangawi Taban, Putu Wijaya, utaminé sané marupa naskah monolog.

Rikala pembukaan punika, kapentasang tigang naskah monolog inggih punika


“Kemerdekaan” antuk Komunitas Mahima (aktor Julio Saputra lan sutradara Kadék
Sonia Piscayanti), “Ih” kepentasang olih Téater Kampung Seni Banyuning (aktor
Ayu Sri Damayanti, sutradara Putu Satria Kusuma), miwah AA Ngurah Anggara
Surya (Téater Kalangan) antuk naskah “Surat Kepada Setan” sané kasutradarain olih
Manik Sukadana. Lianan ring punika, taler kawacén orasi budaya saking Putu
Wijaya, sané kawacén olih penggagas acara Putu Satria Kusuma. Selanturnyané,
pementasan ring dina kaping kalih kalaksanayang ring Kampus Bawah Undiksha
antuk orasi busaya saking Hardiman, dosén Seni Rupa Undiksha. Rikala punika
taler kapentasang tigang naskah inggih punika naskah “Hari Ibu” antuk Téater
Kampus Seribu Jendéla (aktor Yusna Safitri lan sutradara Hardiman), naskah
“Mulut” antuk Komunitas Mahima (aktor Dési Nurani lan sutradara Kadék Sonia
Piscayanti), miwah “Tua” antuk aktor lan sutradara Arik Sariadi.

Ring dina kaping tiga, taler kelaksanayang ring Kampus Bawah Undiksha
antuk orasi budaya Cok Sawitri sané kawacén olih Kadék Sonia Piscayanti. Naskah
sané kapentasang inggih punika “Damai” antuk Téater Kalangan (sutradara lan
aktor Wayan Sumahardika), “Nol” olih Téater Puntung Rokok (sutradara Syahrul
Iman lan aktor Dhani Mahatma Gandhi), miwah “Anjing” antuk Téater Kampung
Seni Banyuning (aktor lan sutradara Putu Satria Kusuma).

Festival 100 Monolog Putu Wijaya puniki, pacang kalaksanayang kantos


panguntat warsa 2017 ring sajebag jagat Bali antuk rincian sementara, inggih punika
Buléléng 62 lakon monolog, Dénpasar 20 lakon monolog, Tabanan 8 lakon
monolog, Bangli 3 lakon monolog, Jembrana 2 lakon monolog, Klungkung 2 lakon
monolog, Karangasem 1 lakon monolog, Gianyar 1 lakon monolog, lan Badung 1
lakon monolog. (sup)

Suara Saking Bali 13


SATUA CUTET Édisi VI | April 2017

I Nyoman Buda Arimbawa

Suara Saking Bali 14


Édisi VI | April 2017

Anggara Wagé Wayan Dangin, kéto anaké ngaukin sawiréh


Dunggulan, pinaka umahné dangin jalan, semengan maseluk diwangan
rahina panampahan ngaba pasa. Ipun mapatung bé céléng aji satak tali
galungan. Semengan rupiah, ébek pasané misi bé céléng, boya ja ulian bé
suba pagoék céléngé céléngé liu, kéwala pasané ané abana mula cenik.
diwangan, kagorok olih Disubané maan duman bé céléng, lantas
krama témpékané. Wayan Dangin mulih. Teked jumah ipun nundén
Disubané kagorok laut kurenané meli lakar basa, bawang, kesuna, tabia,
kakoskos, buluné isén, jaé, cekuh, kunyit, mica, bebungkilan, lan don
kagediang. Disubané lima. Ipun masi nundén kurenané meli uyah, bumbu
buluné kedas, laut sup, miwah kopi, lan gula, sawiréh kopi lan gulané
céléngé katampah, ditu sané kaseduh sawai-wai suba telah.
lantas kramané Satondén majalan kurenané mabesen “Binjep
mapatung bé céléng. ingetang ancit kuskusané nah Bli, suba kanggo aru
baasé ento”, Wayan Dangin masaut sambil iteh
tekén bé céléngné “Nah Luh, tenang gén Luh”.
Lantas kurenané Wayan Dangin majalan
sambilanga ngenyang pianakné ané kantun matuuh
telung tiban tengah. Sinambi ngantosang kurenané
luas mabelanja, Wayan Dangin ngumbah bé céléng,
lan ngumbah talenan. Tusing engsap masih ipun
nyangih blakas, golok cenik, lan pangiris. Ipun taler
ngelasin nangka, mikpik don blimbing uli carangné
ané suba kaenteb. Sasubané nangkané makelas lan
don blimbingé telas kapikpik, lantas kaengseb tekén
Wayan Dangin.
Disubané lebeng, laut nangkané katektek olih
Wayan Dangin, disubané nangkané telah katektek,
ipun nglanturang nektek don blimbing. Sedeng

Suara Saking Bali 15


Édisi VI | April 2017

iteh ipun magarapan di arep paonné, sagét suba teka kurenané uli mabelanja.
Dapetanga pianakné ngeling kagéntét tekén kurenané.
Wayan Dangin matakon tekén kurenané “Kénkén adi kanti ngeling pianaké
Luh…?”, masaut kurenané “Ae Bli, tusing nyak orahin tuun, jeg sakit sajan
bangkiangé ngeyang… magenep pesan tagiha di tongosé mabelanja, suba beliang
kemanisan nagih jaja misi gula, inguh sirahé ngurusang”.

“Anak cerik adané, kudiang men…” Wayan Dangin masaut mélanin


pianakné.

Disubané ngejang lakar basa lan belanjaan sané lénan, lantas kurenané
Wayan Dangin macelep ka paon. Mara akijapan méng, kurenané Wayan Dangin
makesiab.

“Bliiiiii… nak nguda tusing ancit kuskusané? Nasin iragané puun, telah nyat
yéhné…”

“Yéh, saja.. engsap Bli tungkul iteh nektek nangka..”

“Mimiiiiiiiiihh… suba amonto seken tiangé mabesen, berjeg dadi tuara


rungu nang abedik Bli, apa dogén kenehang Bli..?”.

Wayan Dangin bangun uli tegakané sambil ngasgas sirah nuju ka paon,
“Biihh,, kudiang men Luh, ba kadung engsap.. jumunin naké nyakan buin”.

Kurenané nyebeng jengis, payuké ané badeng ulian makelo mapunpun di


bungut paoné katingting laut kacekolang sada bangras di arepné Wayan Dangin.

“Aiiiss.. adéng-adéng naké Luh, das batis Bliné teteh payuk kebus.. sabar
naké malu, katimbang iraga uyut ulian nasi puun, adaan nyakan jumunin”.

Masaut kurenané Wayan Dangin, sebengné jengis, bibihné bujuh, “Tong ba


ja kéto, sakéwala pedalem baas iragané makutang-kutang. Lagut nu liu sajan
utang iragané di warung ulian nganggeh baas ajak lakar basa.”

Suara Saking Bali 16


Édisi VI | April 2017

“Nah nah Luh, eda naké ngambul kéto, nyanan suudan Galungan lakar
lunasin Bli utang iragané makejang”. Buin masaut kurenané, “suba pang kuda
kadén Bli ngomong kéto, sakéwala tusing taén mabukti munyin Bliné.”

“Sabar naké Luh, Bli kondén maan gagaén ané cager… katimbang
magerengan, adaan seduhang malu Bli kopi, suba kebet-kebet sirah Bliné uli
semengan kondén maan ngopi..”

Sagedeg-gedeg atin kurenané Wayan Dangin, tusing taén kanti mapuikan,


apa buin makeneh lakar magedi ngalahin pianak kurenan. Uli sukat matunangan,
ipun suba masamaya lakar nyaga tresna saidup samati, yadiastun tiwas nékték,
lacur nglidig, duka lara kapanggih, ipun lakar satya nyalanin sareng-sareng.

Sagét kopiné masisa tuah buin agerosan, kéto masi nangka lan don
blimbingé suba makejang katektek olih Wayan Dangin, jani Wayan Dangin
nglanturang nektek bé céléng, ngaé basan lawar lan basan timbungan. Kurenané
ngintuk bé céléng lakar kaanggon saté. Pianakné maplisahan di natah arep
paonné, sambil mapalalianan madagang-dagangan. Pianakné Wayan Dangin lua,
sakéwala gobané maong makodong, pipiné uap téngés, bokné gading seming ulian
tusing taén mambuh. Yén alih sujatiné, pianakné jegég pisan. Bibihné tipis,
sabilang makenyem sujénané ngenah maka duang anéh. Ento koné ulian méméné
jegég lan bapané bagus, yadiastun idupné tusing sajegég lan sabagus gobané.

Lawaré suba pragat, bon timbungané suba murbur kanti ka pisaga. Wayan
Dangin jani nglanturang ngaé saté. Disubané saténé lebeng, lawar suba pada
maurab, timbungané suba gebuh, lantas kagampilang lan katekepin tekén
kurenané Wayan Dangin, “Bli, sambil ngantos nasi lebeng, gorok malu siapé ané
lakar anggon aturan buin mani. Ingetang lantas goréng basangné miwah atiné,
apang ada baang pianaké”, masaut Wayan Dangin, “Nah Luh, jani suba lakar
tampah Bli siapé”.

Suara Saking Bali 17


Édisi VI | April 2017

Siapé suba kagorok, kabutbutin, kabasangin, laut kapanggang. Ati lan


basang siapé kagoréng tekén Wayan Dangin. Sasubané suud ngoréng basang siap,
sagét nasiné suba lebeng, ditu lantas kurenané Wayan Dangin nyemak anduk lan
sakancan perlengkapan manjus sambilanga ngenyang pianakné.

“Bli, tiang lakar luas kayeh manjus sambilang ngalih yéh anyar, melah-
melahang nekepin dadaarané jumah nah, méong pisagané pasliwer, nyanan apang
tusing plaibang méong dadaarané”, sinambi mudang madingang siap mapanggang
di natah arep paonné, Wayan Dangin masaut, “Nah Luh… panjusin pianaké masi,
apang tusing maong buka silapin méng gobané”.

Bé siap sané kapanggang suba lebeng, Wayan Dangin ngaba bé siapé ka


paon laut kaslekakang di lenggatan kurin paonné. Kopi sané masisa tuah buin
agerosan lan suba émbon buin kagerosin tekén Wayan Dangin. Ipun nyeluk
kantong nyemak bungkus roko, masisa tuah duang katih, mirib suba makelo
tusing maan meli roko baru. Wayan Dangin slaksak-sliksik ngalih-ngalihin korék,
sawiréh tusing maan, payu baa api ané di bungut paonné anggona ngenyit roko.
Mara aklepusan nyiup roko, Wayan Dangin luas pesu lakar nulungin nyama
brayané ngaé pénjor. Teked diwangan dapetanga suba ramé brayané magarapan
ngaé pénjor.

“Suba suud nglawar Yan?” sinalih tunggil pamanné matakon.

“Suba Pak Tut, kanggoang nglawar tuah abedik, tusing nyidaang meli bé liu-
liu. Lakar basa kanggoang nganggeh tuni,” Wayan Dangin masaut sada
maselselan tekén kawéntenan déwékné.

Wayan Dangin negak laut bengong, sakéwala tusing engsap nyiup rokoné
kanti telah. Ipun ngentungang pungpungan rokoné lan kajekjek apang apiné mati.

“Yan, katimbang ditu bengong, ngidih tulung jemakang ja linggis anggon


ngaé bangbang tongos nyujukang pénjor, ditu mémén Pak Tuté tagihin,” sawiréh
enu bengong, Wayan Dangin sada makesiab ningeh munyin pamanné.

Suara Saking Bali 18


Édisi VI | April 2017

“Nah nah Pak Tut,” Wayan Dangin bangun uli tegakané, lantas ipun majalan
mulian lakar nyemak linggis.

“Dadong, tiang orahina nyemakang lengis tekén Pak Tut,” kéto munyiné
Wayan Dangin tekén méméné Pak Tut. Méméné Pak Tut pesu uli paonné ngaba
pucung misi lengis nyuh, laut jemakina tekén Wayan Dangin.

Disubané teked diwang, Wayan Dangin maekin Pak Tut, “Niki Pak Tut…”

“Apa né? Ngudiang ngaba pucung?” Pak Tut makesiab tekén unduké Wayan
Dangin teka ngaba pucung misi lengis.

“Koné nyemak lengis, né suba lengis ané baanga tekén i dadong…,”


makejang brayané pabriyag kedék, ngedékin Wayan Dangin ané teka ngaba lengis
wadah pucung.

“Yan, ci kondén bangun apa kénkén né? Pak Tut ngorahin nyemak linggis
ngudiang lengis jemak?” Wayan Dangin kilang-kileng, kajengat-kajengit
nyaruang lek ati.

“Tusing seken dingeh tiang munyin Pak Tuté mara,” Wayan Dangin mélanin
déwékné sambilanga majalan mulian lakar ngejang lengis lan nyumunin nyemak
linggis.

Gelis carita, jani pénjoré suba majujuk. Ditu lantas katingalin tekén Wayan
Dangin kurenané teka uli kaja nyuun émbér misi yéh, matimpal ngenyang pianak.
Wayan Dangin nyagjagin kurenané, pianakné jemakina, gandonga ajaka mulih.
Teked di arep paonné, Wayang Dangin nulungin kurenané nuunang émbér uli
pasuunané.

“Aduuuuuhh… jeg sakit san bangkiangé majalan nyuun yéh matimpal


ngenyang pianak,” kéto kurenané Wayan Dangin manyunyi.

“Bli, ajak malu pianaké, tiang lakar maturan malu di sanggah” pangidih
kurenané tekén Wayan Dangin.

Suara Saking Bali 19


Édisi VI | April 2017

“Nah Luh…” Wayan Dangin masaut sinambi ngenyit roko ané masisa tuah
buin akatih.

Kurenané Wayan Dangin macelep ka paon lakar nyemak wadah canang.


Mara suud ngampakang kurin paon, kurenané bengong, sebengné nadak galak laut
mamunyi jengat.

“Bli…. Mai malu.. éncolin bedik!!”

“Kénkén Luh, ngudiang dengkak-dengkik kéto?”

Wayan Dangin maekin kurenané.

“Tolih….!!!” Kurenané galak, matungked bangkiang anéh sambilanga


nujuang méjané di paon.

Dapetanga tekén Wayan Dangin dadaarané mabrarakan, pasa wadah lawaré


malingeb, saténé pasléngkat duur wadahné, tekep panci wadah timbungané
pagluluk di natah paonné, bé siap ané lakar angona aturan betén katimpalin baan
méong duang ukud sedeng ngusapin bungut, mirib suba betek basangné ngamah
bé siap aukud. Wayan Dangin tusing nyidaang ngomong apa, ipun kajengat-
kejengit lantas malaib pesu apang tusing maan munyi ané jelék-jelék uli kurenané.

Kubutambahan, 27 Novémber 2016

I Nyoman Buda Arimbawa embas ring Banjar Selat Peken, Kecamatan


Susut, Kabupatén Bangli-Bali, ring rahina Buda Wagé Warigadéan, 21
Oktober 1998. Ngranjing ring SMA Bali Mandara warsa 2014. Ngawitin
malajah nyurat cerpén miwah puisi mabasa Bali wiadin basa Indonésia
rikala ngranjing ring kelas 3 SMA. Polih inspirasi nyurat cerpén mabasa
Bali rikala ngwacén cakepan “Tutur Bali” kakawian Wayan Wésta.

Suara Saking Bali 20


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017

SATUA CUTET

I Gedé Agus Mahardika

Suara Saking Bali 21


Tawur Kasanga
Édisi VI | April 2017

Matan ainé suba tegeh, "Mé... mé... apa gaé mémé daarang nasiné?" kéto
kéwala I Lengut enu I Lengut kauk-kauk, sambilanga ngungkab-
masih kliad-kliud di ngungkaban kekebé di paon.
pasaréané, mirib enu
"Mé... mé... mémé... kija I mémé né nah?"
luwung karasaang ipiané
kéto I Lengut buin makaukan, makaengan
ibi saja ngaénang baat
pedidina wiréh tusing ada né nyautin munyiné.
pesan kenehné
Méméné uling tuni semeng suba luas tedun di
ningtingang sirah
banjar, kéto masih bapané suba luas magaé.
ngedatang peningalan.
Buin kesepné méméné teka uli rurungé,
Sujatiné ia suba enten,
ngaba surat édaran bacakan caru kasanga uling di
wiréh munyin montor lan
banjar. I Lengut enu di paoné, ngalih-ngalihin
anaké mentas suba ramé
daaran nasi, mekejang ungkabanga nanging tuara
pesan di rurungé. Jani
ada apa.
ulian basangé suba
marasa seduk mara "Yih Wayan jumah?" kéto méméné
makinkinan ia bangun, matakon, sada tengkejut.
ngusap-ngusapin
"Jumah, men ija buin! Apa daarang nasiné
paningalan lantas ia
mé? Basang tiangé seduk san," kéto pasaut I
masugi.
Lenguté bawak.

"Mémé kondén maan ngaé daarang nasi apa,


mara mémé teka tedun di banjar yan, nah jani
mémé ker ngaé darang nasi, antiang malu!" kéto
méméné masaut banban. Sing masaut I Lengut
lantas macelep ka meténé, nyemak HP, kasak-
kisik ngaé status di facebook, "Perut laper ceg
enggak ada darang nasi !!" misi emoticon nak
nyembé papat masambung nak ngeling lalima.
Sambilanga nektek bé céléng méméné buin

Suara Saking Bali 22


Édisi VI | April 2017

nyambungin munyiné, "Yan... kadén mémé Wayan di banjar men, truna-


trunané ramé ditu, nak mara maan duman nasi peda, nak ngudyang to?", ningeh
munyin méméné buka kéto mara makleteg I Lengut, "yih, nak nyananin ogoh-
ogohé jani, be jam kuda ya né?", kéto ia makaengan pedidina, HP-né masih
mamunyi klenang-maklening timpal-timpalé ngomén statusné, "ije ci Ngut, mai
ka banjar ceg lengit san cai," kéto ada abesik isin komén timpalné, ada masih ané
lénan ngomén sada galak. Prajani gagéson ia malaib mabaseh, laut nyemak blakas
lakar luas ka balé banjar.

"Ka kija Wayan né gagéson?" kéto méméné nakonin.

"Ah mémé ceg sing nundunin tunian, lek atin tiangé jak timpal-timpalé
masan nyananin ogoh-ogoh tiang sing kemu," kéto pesautné sada bangras.

"Men mémé nyén nawang, sing madaaran malu, né ba lebeng daaran


nasiné?"

"Ndén !!" kéto pesautné bawak laut nyemak montor.

Di balé banjar truna-trunané suba ramé, suba pada negak malingser sambil
magénjékan, tingalina ogoh-ogohé masih suba masanan tekek, wiréh suba uling
semengan, mara nyumu endag ainé trunané suba nedunin.

"Yih Wayan Lengut mara teka, mara tuwun penginané uling bengbengané?",
kéto abesik trunané nguyonin. Diduri ada masih ané griang-grieng ngamikmik,
"ba suwud gaéné mara teka, sepalanan da ya mai!!" kéto krimikané. Barak biing
muan I Lenguté, ngusap-ngusapin sirah, kejengat-kejengit tusing ngidang masaut.

"Nah... sing éngkén, mai dini negak! Jani harus bareng ci", kéto abesik
terunané ngomong. Cara siamin yéh, lega pesan keneh I Lenguté, ningeh munyi
trunané mara, prajani tis kuping lan kenehné, lantas ia negak. Nyumu slukiané
pinceranga, kéto masih munyin tipé geluranga, saka besik trunané teka, nyansan
ngeliunang tetabuhané teka. Nyansan makeloan pinceran selukiané nyangsan

Suara Saking Bali 23


Édisi VI | April 2017

nyaenang karasaang, guminé milu mapincer kenehé nyansan ngedénang. Munyiné


ngedénang kayang engkigan milu jani ngedénang.

Ainé jani suba badauh, galahé nyaluk sanja kéto masih banjaré saka besik
suba pada ngaba aturan ka catus phatané, jro mangkuné masih suba makiré rauh,
kéwala munyin tipé enu ngelur, truna-trunané enu masih cegak-cegik di balé
banjaré, gruak-gruék ngiteran slukian. Mén Lengut inget tekén pianakné, lantas ia
nyagjag ka balé banjar. Dapetanga ditu panakné sedek ancog-ancog gendang-
gending cara nak buduh.

"Yiih Yan suwud monto malu, pabedikin awak enu cerik, I Pekak mangku
imang rauh, banjaré ba masih ramé, lek atiné suwud monto malu!!", kéto Mén
Lengut ngorahin, sambilanga ngedeng liman pianakné. Mara ningeh munyin Mén
Lenguté teruna-terunané prajani masuryak.

"Ngut... Ngut muh mulih malu, manyonyo malu Ngut!!".

Ningeh munyin trunané ceg menék getih I Lenguté, mirib ba nyusup


tatabuhané.

"Apa alih mémé mai, mulihang ragané éngkén, ceg sepeg nasné!" kéto
munyin I Lenguté bangras, sambil ningtingang blakasné. Prajani méméné ngetor,
lantas ngeling malaib mulih nyagjagin muaniné.

"Bli neng ja orahin panaké ditu di balé banjaré, tiang ngorahin beneh-beneh
nagih sepega!!"

Pan Lengut tengkejut ningeh munyin kurenané, dadi wanén kakéto panakné
nagih nyepeg méméné, kéwala Pan Lengut suba nawang mirib panakné suba
punyah, sangkan munyiné kangin kauh ngulah pesu.

"Depangin ba Luh, panak suba karasukan buta kala bakat runguang!!", kéto
pasautné banban.

Suara Saking Bali 24


Édisi VI | April 2017

"Ah bli adi buka kéto, lek atiné ngajak banjaré, masan maaturan panaké milu
uyut di balé banjar!", kéto buin Mén Lenguté nyambung munyiné sada jenget.

"Nak éngkén to Luh nguda mauyutan mara teka li rurungé?" kéto matuané
muani matakon banban.

"To pa cucuné I Wayan ceg sing dadi orahin, masan banjar lakar maaturan ia
mamunyah misi nguyut di balé banjaré, né bapané ba orahin masih tusing nyak
jagjagina panakné!" kéto Mén Lengut nyautin petakon matuané sambilanga
maelingan.

"Nah..nah, jani bapa kar nelokin kemu!" kéto matuané nyautin, lantas
majalan ka balé banjar.

"Nak ngudyang-ngudyangan cai né Yan? Kaden ba ramé banjaré lakar


matawur di pempatané, mulihang ibané, suwud nyemak gagaén kakéné!!"
Bangras pekakné ngaukin I Lengut ané sedek nyelélég sambilanga angut-angut di
sakané.

"Mai kak, dini negak, né alih asluki anggon ngangetang tangkahé!" kéto
masaut I Lengut, sambilanga blekak-blekuk, uak-uék sing dadi ngutah.

"Cai mulan nak cerik tusing karesep tekén munyi, kakéné gén amah nganti
slekak-slekék, biin misi gaak-giik, reramané jumah maelingan jani! Mulih-mulih
makejang, ba ker imang ngarap ogoh-ogoh, né kéné gén daar, bin kesep injun
batisé ngidaang ningtingan ogoh-ogoh!" Kéto Pekak Lengut ngomong jenget,
alisné ba mapecuk wiréh suba gedeg pesan ngajak cucuné.

"Éh kak, da pekak uyut dini, néh amen demen siup, amen sing demen siep,
ajak cucun pekaké mulih! Anak ba masana jani kakéné, nak ba tradisi né!!"

"Mara méméné mai ngorahin manyonyo, jani pekakné nagih ngenyang!!"


kéto munyin trunané saling timpalin.

Suara Saking Bali 25


Édisi VI | April 2017

"Mulih-mulih kak, ka uma dadi masih sampiné aritang, da cang urusanga!!"


kéto I Lengut nimpalin munyin trunané mara. Pekak Lengut kitak-kituk tusing
percaya tekén pasaut cucuné, tusing masaut buin lantas mulih. Mara pesan neked
jumah saget suba takonina tekén mantuné, "men éngkén pa, nyak I Wayan
mulih?"

"Bapa sing ngelah cucu kakéto, tusing dadi petain, kalingké nyak ajak mulih,
waké tua mara ngomong suba suryakina, campahina, to sing ja jelema, buta kala
mara kakéto tingkahné," mara amonto pasaut matuané prajani maklieb muan Mén
Lenguté, buin ia masasambat ngajak né muani, "bli, neng jani bli tegarang kemu
alih panaké, kalud ia tusing maan madaran uling semengan". Kondén pegat
munyin Mén Lenguté sagét suba ramé trunané uyut dirurungé, kéto masih ada tua-
tua teka nyambatang I Lengut pungkat, ngutahang getih di balé banjar. Prajani
ngadebras bapané bangun malaib, kondén nengok ka rurungé sagét suba teka
trunané ngarap I Lengut ané suba lemet tuara inget, uli bibihné enu sisan-sisan
getihé ané utahanga.

"Mimih déwa ratu pianak titiangé, nak éngkén to Yaan..?" kéto Méméné
malaib nyagjagin pianakné sambilanga ngeling grang-gerong.

"Pan Lengut enggalin ajak panaké ka rumah sakit, ba ngutahang getih


mara!!" kéto munyin pisagané, gagéson Pan Lengut nyemak pipis, ada masih
pisagané olas nyemak mobil ngatehin panakné karumah sakit.

Neked dirumah sakit I Lengut tondén masih inget, makelo préksana tekén
dokteré di IGD, sugin-suginina muané tekén méméné, buin kesepné gradap-gridip
ia nyumu inget.

"Aduh mé, pa basang ajak tangkahé sakit san guminé mapincer kéné adi,"
kéto petelan ia ngomong, misi blekak-blekuk. Bapané suba gedeg pesan, kéto
masih méméné diastun marasa sebet nanging kenehné enu gedeg tekén panakné.

Suara Saking Bali 26


Édisi VI | April 2017

"Pak, bu malam ini anaknya harus di observasi satu kali 24 jam," mara
monto dokteré ngomong, timpalina tekén Pan Lenguté, "néh, masan anaké
nyalanan tawur kasanga di catus phatané kanggoang dini di rumah sakit jani
matawuran."

"Men éngkénan bli, dini buta kalané nyelémpang jani, mara mai garapa toh."

"Sajaba enjutin jani né mara ya, apang tenangan kenehé," kéto reramané
makaengan saling sautin, I Lengut kijap-kijap tusing pesu munyi, kéto masih
perawat jak dokteré ané mréksa milu ia kajengat-kajengit ningehang.

Buin kesepné ada pisagané teka ngaba orta, di désa truna-truna témpékané
masih mauyutan ulian saling sengeg ngarap ogoh-ogoh, nganti majaguran saling
tangtangin.

"Ah suba biasa to, yén sing uyut si sing pangrupukan adané nak pang
magupuk suba tradisi koné, patuh cara mamunyah di pangrupukané nak ba cara
tradisi, yén sing punyah sing somia buta kalané, pang nganti ngrasuk di awaké
kalané malu mara beneh pailehé, sing kéto Ngut?" kéto Pan Lenguté ngomong
masasambat. Sambilanga nyekenang munyi tekén panakné.

Satondén nyomiang Buta Kala ané di Buana Agungé, jalan somyaang Buta
Kala ané ada di Buana Alité padidi apang sida rahayu jagaté.

I Gedé Agus Mahardika embas ring Démulih, 17 Agustus 1991, tamat


ring Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama IHDN warsa 2013. Mangkin
meneng ring Ds. Demulis, Kec. Susut, Bangli.

Suara Saking Bali 27


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017
SATUA CUTET

Suara Saking Bali 28


Édisi VI | April 2017

Magegéson Mén Karta "EDA manying, Ngah. Mendep!" Mén Karta


majalan sambilanga ngorin pianakné ané mara matuuh telung tiban pang
ngenyang Nengah Rasti. sing buin ngeling.
Magrénotan wiréh ipun
Pisagané pada saling takonin ngudiang Mén
masi ngaba tas krésék
Kartané luas maénggal-énggalan ngandong pianak
misi panganggo.
saha ngaba pangganggo. Muanné toliha telah sebuh.
Pianakné ngeling
Nu ada tampak laad getih. Matanné bengul.
gerong-gerong tan
"Nak kénkén Mén Kartané, Yan?" Nyoman
parérénan.
Sudarta matakon tekén Wayan Darmana.
Makadadua pisagané Mén Karta.

"Sing tawang tiang, Bli Nyoman. Uling tuni


sing maan tepuk. Maan dibi gén mapapasan."

"Sing miyegan jak kurenané Yan?" Nyoman


Sudarta cucud matakon.

"Sing tawang tiang, Bli. Pang sing pelih nyen


tiang ngomong."

Sing pelih pisagané narka unduké ané makada


Mén Karta magedi uli jumahné wiréh makejang
suba nawang kénkén kahanan kulawargané Mén
Karta kéwala makejang siep, mendep.

"Nah, Yan. Bli masi tusing bani bas sanget


ngurusang keluargan anak wiréh ento pribadi pesan.
Jejeh masi," Nyoman Sudarta masaut.

Kénkénang sing jejeh, kurenané mara pesu


uling penjara suud matahan ulian majaguran di
kalangan tajené. Ada orta Pan Karta masi milu

Suara Saking Bali 29


Édisi VI | April 2017

bareng ngamatiang anak dugasé ené. Kéwala neked jani tondén ada ané bani
mastikayang. Liu ipun ngelah timpal préman. Kéto masi pergaulané soroh préman
ané demen mégal, matajén, majaguran, minum, ada masi ané laad dadi bogolan
ulian ngamaling, marikosa muah ngamatiang anak. Ulian ento pisaga-pisaga sing
pati sanget matakon ajak Pan Karta, jejeh. Tuah bisa makrimik dogénan di duri.

Sujatiné Pan Karta pidan nak luung. Sayang jak kulawarga. Diapin uling
pidan demen majaguran kéwala ipun sing demen nyemak gaé mamati-mati.
Nanging sesukat pianakné ané pinih duur Wayan Karta mati ulian pugpugina laut
orosa aji sepéda montor kén musuhné, ulian ento ipun malénan. Timpal-timpalné
kaukina ajakina bareng ngamatiang anak ané ngamatiang panakné. Alih-alihina
tusing katemu. Pamuput polisi payu ané makatang malunan. Suba mapenjara
anaké totonan ajaka 6 ané makemul ngamatiang Wayan Karta.

Sesukat pianakné paling kelih kalud muani aukud mati, Pan Karta cara
jelema paling. Sing taén ipun ngoyong jumah. Somah jak pianakné ané
manengahan sing taén runguanga. Geginané tuah matajén jak majaguran. Suba
ping kuda kadén dingeha ipun miyegan. Kéto masi dingeha maan pipis liu tur
orahina bareng ngamatiang anak. Malénan bikasné kén ané pidan. Mulih abulan
cepok paling makelo nganti sanja laut buin luas.

Mén Karta ban sayangné ngajak kurenan, mara tawanga Pan Karta mulih
ipun jumujug pesu meli darang nasi. Prajani nyakan pang ngelah nasi anyar turin
anget. Kéto masi darangné ané jaen. Kenehné tuah abesik Pan Karta nyak seleg
madaar apabuin nyak nengil di jumah tusing buin ideh-ideh.

"Bli, madaar malu. Nasiné suba lebeng. Kéto masi darangné. Ada pindang
demenan Bliné," Men Karta ngajakin kurenané madaar.

Pan Karta pesu uli kamarné. Matianga rokonné ané nu bin atugel. Kéto masi
siupa kopi agerosan satondéné bangun. Ungkabanga tekep darang nasiné. Seken
ada pindang mabasa bawang matah demenan ipuné.

Suara Saking Bali 30


Édisi VI | April 2017

Negak ipun sambilanga madaar. Men Karta bagia nepukin muaninné seleg
madaar. Diapin kudiang jelékné, Pan Karta wantah kurenan ipuné. Bapan pianak-
pianakné yadiastun pianakné nu bin adiri.

"Bli, jumah kal masaré?" Mén Karta matakon.

"Sing tawang!"

"Jumah masaré nah, Bli. Tiang kangen masaré bareng jak Bli," Mén Karta
ngalemesin.

Pan Karta mendep.

"Bli lakar mandus? Tiang suba ngangetin yéh."

"Binjep mandus," Pan Karta masaut bawak.

"Bli.."

"Hmm.."

"Yén dadi tiang ngidih ajak Bli, suud ja Bli bareng-bareng dadi préman.
Suud matimpal ngajal timpal-timpal Bliné ané jani. Tiang jejeh kadung joh Bli
maenceban, nyansan nyelékang pajalan Bliné. Tiang ngomong kéné ulian tiang
sayang kéto masi ulian pianak iraga. Diapin Wayan suba malunan ngungsi ka
genah wayah, kéwala iraga nu ngelah Nengah Bli. Diapin maawak luh, Nengah
Rasti tetep pianak iraga," lantang Mén Karta ngomong. Pan Karta mendep
dogénan.

"Bli, dadi tiang matakon?"

Pan Karta tuah matolihan tusing masaut.

"Saja Bli bareng ngamatiang anak ané dugas aminggu tepukina di telabahé
ento?"

Pan Karta mendep.

Suara Saking Bali 31


Édisi VI | April 2017

"Bli, sautin patakon tiangé!" Mén Karta nesek.

"Saja apa tusing?"

Pan Karta majujuk laut magedi. Kutanga nasiné ané tondén telah daara. Mén
Karta nguber kurenané. Gisianga liman kurenané laut kedenga tusing baanga pesu.

"Bli.. sautin patakon tiangé? Tiang sing nyak Bli nganti malaksana buka kéto.
Ingetang pianaké Bli. Pang sing tulada mani puan."

Bes liu mirib Mén Karta mamunyi, belbelan otakné Pan Karta. Ping keti
matakon ngaénang ipun pedih. Mimbuh matakon unduk anak ané mati dugas
aminggu ento. Prajani Pan Karta ngantem somahné. Getih pesu uli bibihné Mén
Karta.

"Endepang awaké! Awak lua eda pati milu-milu urusan nak muani. Panaké
gén itungang."

Mén Karta ngeling sambilanga naenang sakitné. Jejeh kenehné nepukin


muaninné nganti bani nyagurin.

"Tiang tuah matakon, Bli. Pelih tiang matakon kéto? Tiang somah Bliné."

"Nyai mula somah icangé. Kéwala eda nyai pati sanget ngatur-ngatur icang
apabuin nganti matakon kéné-kéto unduk pajalan icangé. Tengilang ibané jumah.
Sekenang ngempu panaké. Kuangan pipis ané baang icang?" Keras munyinné Pan
Karta nyautin patakon somahné.

"Sing kuangan. To buin besik lakar takonin tiang, uli dija tekan pipisé ané
baang Bli kén tiang? Magaé apa Bli nganti ngelah pipis bek? Sing ulian bayaha
kén anak pang nyak ngamatiang anak?" wanénanga raganné matakon yadiastun
ipun nawang Pan Karta nyangetang kal mamedih.

Bin cepok, muanné Mén Karta kena bogem. Pan Karta tusing nyautin
patakon somahné. Mén Karta pungkat. Nyangetang ngeling. Sebet kenehné tusing
nyidang naenang. Liangé dugas nyiagayang dedaaran baang Pan Karta, prajani

Suara Saking Bali 32


Édisi VI | April 2017

ilang. Kaliwat sakit keneh ipuné maan munyi kasar mimbuh kena antem.
Madéngan ipun bangun laut macelep ka kamar. Celepanga bajunné muah bajun
pianakné. Jumujug pesu laut nyemak pianakné ané sedeng iteh madagang-
dagangan ngajak timpal-timpalné. Pianakné ngeling gerong-gerong wiréh nu
demen maplalianan suba paksana luas magedi nuju umah bajang méménné. Mén
Karta ngusap-usap yéh paningalané kéto masi getih ané pesu uli bibihné.
Tindakané ngambang kéto masi kenehné lakar cerai apa lanturang.

Tlektekanga pianakné. Nengah Rasti ané makada ipun makeneh ping siu kal
nyemak keputusan.

"Suud ngeling, Ning!"

Cozumel Méksiko, 2017

I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni
saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan
meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli.
Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring
surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali).
Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané
mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra
Rancagé warsa 2016 tur “Satyaning Ati” (novel 2016).

Suara Saking Bali 33


Édisi VI | April 2017

Édisi VI | April 2017


SATUA BALI

Suara Saking Bali 34


Édisi VI | April 2017

Ada tuturan satua I DUANING kakéto, dadi brangti I Kidang kéné


Kidang tekén I Cekcek. munyinné, “Yéh né iba cekcek, dadi kaliwat langgia
pesan iba tekéning kai. Dadi iba ngencehin kai tur
Kacerita I Kidang
bani iba ngungkulin kai masangkepan. Buina budi
nyangkepang timpal-
kénkén ento iba, saking iba mabudi matiang kai. Apa
timpalné. Di duurné I
iba mabudi nandingin karirihan kainé. Indaang jani
Kidang nyangkepang
dini pesuang karirihan ibané, apang kai nawang!”
ada cekcek abesik
Kéto pamunyin I Kidangé, lantas masaut I Cekcek,
ngepil di langit-langit
“nah iba kidang, bas liwat-liwat iba nyakitin kuping
umah pasangkepanné.
pamunyin ibané tekén kai. Kéné sujatin kainé, saking
Di sedek I Kidangé
kai mabudi nawang karirihan ibané.”
nguntul, laut ngenceh
ba duur, kenaina I Mara kéto munyin I Cekceké, lantas masaut I
Kidang baan enceh Kidang, “Ih iba Cekcek, lamun iba mabudi nawang
Cekceké. karirihan kainé, jalan jani magangsar-gangsaran
malaib, tur né tampul umah pasangkepané anggon
pasuryakan, nyén ja malunan neked di tampulé né, ia
menang. Tur yan awaké kalah lautang awaké tampah
ajak nyaman ibané makejang!”

Déning kéto munyinné I Kidang, lantas masaut


I Cekcek, “nah Kidang yén bantas kéto, kai
nandingin karirihan ibané nanging da jani, ané buin
mani kawitin patandinganné.” Kéto munyin I
Cekceké lantas I Kidang nyak ajaka buin maninné
matanding.

Kacrita jani déning suba pada pragat


pasubayanné, lantas I Cekcek makenéh-kenéh, kéné
kenéhné. “Béh jani kénkénang nayanang, déning ia
mula gancang mlaib. Ah melah jani kéné abeté

Suara Saking Bali 35


Édisi VI | April 2017

madaya, alih timpalé, kumpulang ajak makejang, ditu lantas i déwék


mapitungan ngajak timpalé.” Disubané suud makenéh I Cekcek, lantas ataga
timpalné makejang. Buin kejepné teka lantas timpalné makejang, lantas ngomong
I Cekcek tekén timpalné. “Ih cai pada jani beli kéné tekén cai, sawiréh beli ané
buin mani lakar matanding ngajak I Kidang malomba, mapasuryakan tampul
umah pasangkepé, nyén ja malunan teked di tampul umahé, ento ané menang.
Déning I Kidang mula gancang mlaib, yén jani tusing indrajalaang, janten beli
kalahanga, yén kalah baan I Kidang, jalan tampah ajak makejang, déning ia I
Kidang masubaya kéto. Cendekné, jani kéné dayan beliné, cai Cekcek dini nongos
di tampulé beli nongos, di punyan kayuné di lakar tongosé nyumunin mlaib. Yan
pradé I Kidang makaukan lantas cai masaut. Kéto masi di mlipetané beli nyautin
pakaukanné I Kidang.” Kéto parembugné I Cekcek.

Gelisin tuturan satua, jani teka dina pasubayanné, tusing makelo lantas teka I
Kidang tur ngomong, “Ih Cekcek, jani suba payu muber-uberan.”

Masaut I Cekcek, “nah payu, sakéwala jalan ngawitin uli di punyan kayuné!”

“Jalan,” kéto I Kidang. Déning kéto madabdaban lantas I Cekcek tur


ngingetang parembugné ané ibiné. Jani malaib lantas I Kidang tur kauk-kauk,
“suba Cekcek?”

“Suba, jani payu,” kéto I Cekcek. Béh palaibné I Kidang masepuk baana
buké. Jani crita das nganteg di tampulé I Kidang mlaib lantas makaukan, “ih,
Cekcek cai dija?”

Masaut I Cekcek ané di tampulé, “Kai dini di tampulé Kidang.”

Mara kéto ngomong I Kidang, “béh, saja ririh cai Cekcek. Nah jani buin
mlaib mlipetan.” Ngulahang pesan I Kidang mlaib kanti bungkut-bungkut
déwékné. Kéto masih mara das neked di punyan kayuné, makaukan lantas I
Kidang, “neked dija cai Cekcek?”

Suara Saking Bali 36


Édisi VI | April 2017

Masaut I Cekcek di punyan kayuné, “Kai suba dini di punyan kayuné.” Di


subané neked di punyan kayuné ngomong lantas I Cekcek, “ih iba Kidang, jani
sawiréh makapindo iba kalah malomba, men kénkén iba inget tekén pasobaya?”

Masaut I Kidang, “Nah cai Cekcek, kai inget pesan tekén janji, déning kai
saja kalah baan iba, da iba nampah kai. Cendekné kai ngidih témpo tekén iba. Nah
Cekcek, mani puan kai mati, dinumitis kainé buin acepok, kai manadi siap biing
selem miananan, tur yan cai mati disubané cai numitis, manadi siap buik kuning
rajah kebek, ditu mara patut cai ngalap jiwan kainé.”

Kéto pasobayan I Kidange tekén I Cekcek krana I Cekcek sing ja payu


nampah I Kidang dugase ento.

Kéto katuturan siapé biing kalahanga baan siap buik kuning rajah kebek kala
di patajénan. Don klampuak don kunyit, satua bawak buin kincit.

Kaketus Saking:
Kembang Rampé Kasusastraan Bali Purwa sané kapupulang antuk I Gusti
Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

Suara Saking Bali 37


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017
PROSA LIRIS

 TABUH RAH
 NYELANG KALANGAN

Ngakan Madé Kasub Sidan,S.Pd.M.Pd., embas ring désa Satra Klungkung nemonin
Saraswati warsa 1959. Ngawit warsa 1982 ngunggahang reriptayan marupa: puisi,
cerpén, artikel, sekar alit, lan éssai ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bhakti,
Satwa, Canang Sari, tur nglimbak ring Anita Cemerlang lan Zaman (Jakarta), Mimbar
Masyarakat (Samarinda). Ngamolihang makudang-kudang jayanti, lan penghargaan
sekadi anugerah “Widya Kusuma” (Tokoh Pendidikan Bali ) saking Gubernur Bali
warsa 2010. Sané mangkin, ngayah dados pengawas SD/MI Kecamatan Klungkung

Suara Saking Bali 38


Édisi VI | April 2017

Tabuh Rah

I/ Panyapa

Yadnya bébék putih jambul/ miber genah kalér kangin/ ngareresik dasa mala/ sor
akasa duur pertiwi/ nglikub bayu apah téja/ yumiratang sunya resik/ ring ginati
tembangnyané.

II/ Panglintih

Duh Hyang, matedoh tiding nyakupang nunggilang manah, durus najeg ngentér
ring siwa dwara. Mangda sida netesang sapangrauh catur bhuta. Lampahé sida
masahang butha anggapati saking butha mrajapati, banaspati, lan banaspati raja.
Saking Ning ngawi Ning titiang sida ngedat. Hyang, pasahang kabyahparan sané
kalikub buta bendu agung karaksasan antuk japa mantra, nasi a kepel maulam
bawang jahé. Hyang, tujuhin ja titiang kandha pat panyaman titiang sané durung
sida tatas antuk titiang genahnyané.

III/ Panyengker

Om durga patuh bhuta patuh kala patuh dengen patuh léak patuh sing masyung
pada patuh. Patuh patuh patuh.

Suara Saking Bali 39


Édisi VI | April 2017

Nyelang Kalangan
(Katur ring: Sang Momo Angkara, Duratmaka)

Suling sunari sané miber prasida ngiter akasa gumanti wit metu saking siwa dwara.
Tabuh gagambelan sampun andel ring gambelannyané suang-suang. Giing ugal
ngaruruhang sasuluh margi. Petuk nuut mangda pamargine anut. Gedigan
kendang masangsih cecepolan céngcéng sahasa nimpalin candet réong. Gong
sapisan, sapisan tetabuhan janggel, tan pa suara. Arangsukan panganggo pragina
sampun karangsuk. Stéwel akit ngiket cokor ngawi tandang tangkep mangda sida
lampah lumampah kadi tanjek tabuh. Wastra angkeb raga ngardi sané tan wenang
cingakin tan kacingak sang mapanyingakan jalir, ngulurin momo. Kampuh lan
awir ngawinang dada tan makanten nanging kakantenang asri, alep alus. Badong
sumringah maka depdep, pakanyohnyoh gumanti nudut nuut sunari ampehang
4itian masikian ring tembang macapat pragina, tan lémpas ring lelintihan carita.
Gelungan, gelang kana, lan panyangkepnyané nyakepin patitis sregep paripurna
sayaga nangkepin pangantos tetabuhan. Nanging dados maéndahan tapel
kaanggen 40 itian 40 é prerai? Dados langsé durung katanjebang, napiké
sangkaning pangresikan durung resik? Dados kalangan durung kagelar napi tan
kelingan malih yadiastun carun kalangan sampun kagelar? Rarisang saur ninaurin
mangkin mangda tan kasép, mangda beriuk sapanggul! Nyelang kalangan genah
ngetohang nyolahang sesolahan. Titiang nyantos. Jantos 40itian. Tan ajerih. Tan
makirig atampak!

Suara Saking Bali 40


Édisi VI | April 2017

PUISI

 Pamegat Manah
 Beratan
 Candikuning

I Gst Bagus Wéda Sanjaya, dados guru Bahasa Bali ring SMA Bali
Mandara

Suara Saking Bali 41


Édisi VI | April 2017

Pamegat Manah
: Candikuning, Ngiring Druénang

Angin dibi nylisik


Ring selagan wengi
Makta gatra saking selat bukit
Masuara kerug
Masunar tatit

Sang miragi lipia ring wengi,


Utawi tulak ngulayang manahipun,
mawali ring wengi sane ilu
Sakéwanten, malianan.
Wengi punika, wengi sang kabutan semara
Anyud ring blabur kaulu kama
Ngulati nistaning tél, salah ulah

Sang istri, angin makisi aran Ida


Wenginé sampun apadang
Galang maglimuran
Medal saking lawaté samar
Saking wenginé ilu, sané tan paipian

Sang miragi mawali ring angin


Kenyung punika,

Suara Saking Bali 42


Édisi VI | April 2017

kenyung tepining Danu Beratan,


Dosa sirna jelenging arsa,
Sang istri manggih pamargi.

Candi Kuning, ngiring saling druénang.


Wasananing karma titiang nampedang.
Iwang patuté, wantah legawa nyinebang.
Sinampura.
Rahajeng.

Sunar punika druwén I Ratu.

Candikuning

Dingin angkihan I Déwa


Ring selag taru cemara
Ngusap sayong ring tapak telapak
Ngeberang manah sulit-ibuk makilit
Saking Kuta nuju Dénbukit….

Pedungan,
Soma Wagé Perangbakat
3 Oktober 2011

Suara Saking Bali 43


Édisi VI | April 2017

Beratan

Yéning demdem punika druwén titiang


Minab jaga setata kagelut
Nyandingin bukit-bukit teeb
Lan tegeh méru ulun danu
Ngengkebang manah iseng
Ring kenyung manis stroberi….

Pedungan,
Soma Wagé Perangbakat
3 Oktober 2011

Suara Saking Bali 44


Édisi VI | April 2017

Puisi I W. Wikana-Seraya

Tembang Kesanga

Suryak masriak saling tangtang,


kulkul kagebug masuara lantang,
gambelan katepak oncoré galang,
asu magending nyalung matembang.

Sandikala kesanga guminé lantang,


dina duén I Bhuta ngisi makejang,
caling rénggah nelik bokné lantang,
gedé gangsuh tur landung kaciriang.

Caru agung ring lebuh kaunggahang,


katur ring Bhuta sané manyantosang,
punika katur antuk kenehé galang,
nunas ampura ring sakancan iwang.

Warsa anyar sayaga kajantosang,


sepi kadi jampiné jagi kalaksanaang,
catur beratané jagi kamargiang,
kesangané riin sané katembangang.

(25-03-2017)

Suara Saking Bali 45


Édisi VI | April 2017
PUISI

 Kanistan ring Urip


 Ngakak

I Putu Gedé Serana Asta Sidhi, masekolah ring SMKN 3 Dénpasar Jurusan Tata
Boga. Alumni SMP Dharma Wiwéka

Suara Saking Bali 46


Édisi VI | April 2017

Kanistan ring Urip

Tan sida ring padéwékan,

Manah lega tan sida kapanggih,

Galah tan nemu galang,

Ngulaping gumi sarining puspa.

Titiang ring raga,

Maurip tan sukla ring angga,

Sangkaning kalah anut ucap,

Tan marupa déwa ngulati sekala,

Panemu papa susut ring manah,

Sida angucap Bhuta ngrabéda.

Durus cingak.

Jadmané kalintang corah,

Angrasukin kiwa kalawan tengen,

Ngusak asik sahananing pikayun,

Suara Saking Bali 47


Édisi VI | April 2017

Lebur,

Dharmanyané tan sida kapanggih.

Lali tekéning padéwékan corah,

Kanistan maidehan,

Sampun rasuk ring sarira.

Lali,

Lémpas,

Pejah.

Tanggun Désa, 18 Novémber 2016.

Ngakak

Kadi solah,

Tan pegatang,

Nglimurang manah,

Tan sida ilang.

Suara Saking Bali 48


Édisi VI | April 2017

Kadi solah,

Tan pegatang,

Ruangé ngucak,

Encak-encak.

Bibih makobar.

Tuara sayan,

Prasida masuryak,

Uyak,

Encak,

Lipia kadi kebyar,

Ngebyat sarwa kebat,

Déwéké,

Lemah.

20 Agustus 2016

Suara Saking Bali 49


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017

SATUA MASAMBUNG

Suara Saking Bali 50


Édisi VI | April 2017

Rasti
(6)

A
nggara. Jam kutus semengan. Rasti lan timpal-timpalné di
kelasé sing ada bani makrisikan. Ané ngranaang palajahan ané
teranganga tekén guruné di malun kelasé. Palajahané,
palajahan Matematika. Guru ané ngajahin galak tan kadi. Di
nujuné nerangang, yén ada murid makrisikan tur tawanga, muridé orahina ka
malun kelasé. Teked di malun kelasé orahina nyongkok-majujuk pang selaé. Suud
kéto tulisanga soal ané ketil gati tur tundéna nyawis. Sing di bangkuné orahina
nyawis. Di papané. Wiréh soalé ketil, ané orahina sing lakar nyidaang nyawis.
Ditu, guruné ané ngajahin Matematika neldel aji raos sing sida baan ningehang.
Mimbuh milus, nyapingin, di kénkéné nanjungin.

Timpal-timpalné Rasti ané jernat ngadanin guru Matematikané Pak Macan.


Wiréh awakné bulénan, timpal-timpalné Rasti ané jernat ngadanin guru
Matematikané Pak Macan Bulénan. Ané jailan ngadanin Pak Macan Poléng. Ané
gedeg ngadanin Pak Macan Lad Koréng.

Suara Saking Bali 51


Édisi VI | April 2017

Suud nerangang, suud ngorahang buin aminggu ulangan, suud ngorahin


mangaso, guruné majalan pesu. Satondén ilang tundun guruné, murid-muridé sing
ada makrisikan uli tongosné negak. Nyeh kasengguh bani piwal tekén tata tertib
sekolahan.

Di mangasoné, di kantin sekolahané, Méi Chu maang Rasti surat. Rasti


ngadén suraté ento surat titipan. Surat lakar baanga Madé Mudita, gagélané Méi
Chu, misan gelahné. Ento awanan, Rasti, suud nyemak surat ané baanga tekén
Méi Chu, nyelepang ka kantong bajunné.

Sakéwala, kisi-kisi Méi Chu ngorahin déwékné, “Nyanan jumah baca.” Das
Rasti simpatan ningeh raosné Méi Chu ento.

“Lénan tekén Rasti, da kanti anak lén maca,” buin kisi-kisi Méi Chu
ngorahin. Buin Rasti das simpatan.

Méi Chu ngalahin Rasti, satondén Rasti nyekenang suraté ento.

Sanjané, sarwi mebahan di pasaréané, Rasti maca suratné Méi Chu.

Ibi Suéni maan ngorahin iang. Koné Rasti maan ngorahin ia unduk Rasti
lakar ka umah iangé. Suéni ngorahang, Rasti tombaanga. Aget Rasti buung ka
umah iangé. Yén payu sing buungan Rasti ulaha tekén tiah iangé. Wiréh dugas
Rasti ngrencana malali ka umah iangé, tiah ngentah inguhné.

Takeh iang, Suéni suba ngorahin Rasti apa ané ngranaang tiah iangé kéto.
Suéni sing takonin iang. Suéni sing ngorahang tekén iang. Uli klisatné iang
nawang, Suéni suba ngorahin Rasti. Iang sing gedeg yén Suéni suba ngorahin
Rasti.

Krana I Suéni suba ngorahin Rasti unduk tiah iangé, jani Rasti lakar orahin
iang unduk ané lénan. Ané takonang Rasti. Sing lén, ngudiang Yap Wai Shing
nyambat iang singkék totok enceh ratun Gerwani. Sakéwala, Rasti, makejang ané

Suara Saking Bali 52


Édisi VI | April 2017

lakar orahang iang kapining Rasti sig suraté ténénan ulian anak lén ngorahin iang.
Anaké lén ento nu mapagelahan ajak iang. Adin tiah iangé ané muani.

Manguing legu di kopingné, ngranaang Rasti majadengan maca suratné Méi


Chu. Di subané mati baana leguné, suratné Méi Chu buin bacana.

Anaké Cina ané teka ka kotané ené ada duang soroh. Cina uli Tiongkok
daratan lan Cina uli Taiwan. Iang soroh Cina uli Tiongkok daratan. Yap Wai
Shing, soroh Cina uli Taiwan. Engkong iangé, kaki yén anak Bali nyambat, PKI.
Engkongné Yap Wai Shing PNI. Iang maan nakonang ajak adin tiah iangé ané
muani, ngudiang paturu Cina mabinaan parté. Pasaut adin tiah iangé: mula kéto
uli pidan.

Sawiréh engkong iangé PKI, niok iangé, dadong yén anak Bali nyambat,
dadi krama Gerwani. Lantas kapilih dugas pamilihan pengurusé dadi bendahara.
Adin tiah iangé ané muani ngorahang, niok iangé barés pesan tekén Gerwaniné.
Sakancan ané perluanga tekén Gerwaniné, ané penting ngorahang, jag kisinan.
Baan barésné, pengurus lan krama Gerwaniné sing bani tulak tekén pangidih niok
iangé. Makelo-kelo ngenah, niok iangé kuasa pesan tur dadi prakanggo. Lawan
politikné, kéto adin tiah iangé ané muani ngorahang, nyambat niok iangé ratun
Gerwani. Tur kaimbuhin aji kruna: singkék totok. Ento awanan, kéto adin tiah
iangé ané muani, yén lawan politik niok iangé nyambat, sing adan niok iangé ané
kasambat. Ané kasambat, singkék totok ratun Gerwani.

Ané jani lakar orahin iang Rasti. Uli pidan Yap Wai Shing nyambat iang
singkék totok enceh ratun Gerwani. Mirib Rasti makesiab yén orahang iang uli
masekolah di SD. Yén sing pelih uli kelas lima. Apa krana Yap Wai Shing
nawang déwék iangé cucun ratun Gerwani? Unduké ené taén takonang iang tekén
adin tiah iangé ané muani. Orahanga ané ngorahin, engkongné. Engkongné Yap
Wai Shing. Sing takonin iang, adin tiah iangé ané muani nerangang ngudiang ia
bani ngadanin engkongné Yap Wai Shing. Engkongné Yap Wai Shing taén nyilih
pipis tekén adin tiah iangé. Wiréh engkongné Yap Wai Shing nyelametang

Suara Saking Bali 53


Édisi VI | April 2017

engkong lan niok iangé dugas panumpasané, adin tiah iangé ané muani maang
ngidih. Sing maang nyilih. Mirib marasa nyelametang, ngamolas lemeng
engkongné Yap Wai Shing nagih pipis. Marasa liu maang, adin tiah iangé ané
muani, sabilang tagihina ngorahang sing ngelah. Tawang Rasti, anggona gena
pipisé? Anggona matajén. Sekaté sing baanga pipis, engkongné Yap Wai Shing
gedeg. Satondén magedi, engkongné Yap Wai Shing nuding adin tiah iangé ané
muani sarwi nengkik.

“Yén buin pidan ada panumpasan buin, cang sing nyak nyelametang singkék
totok enceh ratun Gerwani!”

Yap Wai Shing, sayanganga gati tekén engkongné. Uli ditu adin tiah iangé
ané muani ngorahang: engkongné ané ngorahin Yap Wai Shing.

Dugasé nu di SD iang sing bani nglawan Yap Wai Shing sabilang sambata
kéto. Ngawit SMP iang makita nglawan. Dugas adin tiah iangé ané muani orahin
iang, tombaanga iang nglawan. Kéné adin tiah iangé ané muani mesuang raos
nombaang.

“Da nyangetang raos jalema buduh. Yén Méi Chu nyangetang, Méi Chu
milu buduh. Depang bungutné mapeta. Da sangetanga. Da sangetanga.”

Suud maca suratné Méi Chu, Rasti bengong. Sing aséna, raos sambung-
sinambung di kenehné. Buka benang layangan maundrusin tan parérénan.

Mabukti jani ané baosanga tekén Pak Kenitén ipidan. Anak ngelah nasib
jelék lakar kacunduk ajak paturu anak manasib jelék. Kapin jelék nasibé sing
patuh. Sulasmi, méménné Gerwani. Méi Chu dadongné Gerwani. I déwék kapin
tondén seken, masi pianak Gerwani, yadiapin ulian kadalih. Kadalih baan I
Sudiasih.

Yén padaang, nasibné Méi Chu pinih melaha. Nasib iragané pinih jeléka.
Sulasmi méménné Gerwani. Juang anak. I déwék kadalih ngelah mémé Gerwani,
sakéwala sing tawang. Sing tawang, kénkén jujukné tur jenengné. Méi Chu, kapin

Suara Saking Bali 54


Édisi VI | April 2017

lumpuh laut ngalahin, taén ngasanin tresnan mémé minakadi wélangan mémé ané
madasar ulian sayang tekén pianak. Méi Chu taén ngasanin kénkén rasané dadi
pianak piara mémé.

Nadaksara ujan ngripis buka sambehang uli langité. Rasti macebur uli baléné.
Ngojog jendéla. Ngampakang. Tur nlektekang panginané ngawangsitin pianakné
apang nyagjagin déwékné lakar ajaka masayuban. Nadaksara uli kenehné membah
raos. Déwa Ratu! Nasib iragané jelékan tekén pitik. Pitik nawang tur ngrasaang
tresnan méménné. I déwék?

Rasti bengong. Ngunjal angkihan. Nlektekang pitiké ané kubkuba baan


inanné, Rasti sing asén ngemikang bibih. Sakéwala tuah Rasti ané nawang apa ané
raosanga di kemikan bibihné.

Ujané ngripis endang. Matan ainé masunaran uli selagan gulemé tipis.
Guminé seka bedik ngalangang. Pitiké liang nututin inanné ngesik. Rasti, nu
bengong. (Pacang Kalanturang......)

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan Klungkung, 21 Novémber 1957


lan sampun seneng nyurat satua saking ngawitin dados guru ring Sekolah
Dasar. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé warsa 2002 antuk jasa, lan
warsa 2011 antuk cakepan prosa liris Sang Lelana. Warsa 2012 dané
ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Bégal. Kakawian
dané sané mabasa Bali wiadin basa Indonésia sampun kawedar ring
makudang-kudang média sakadi Bali Post, Pos Bali, Pikiran Rakyat, Suara
Karya, Républika, miwah sané lianan.

Suara Saking Bali 55


Édisi VI | April 2017
PROFIL PANGAWI

I Madé Suarsa:

Makekawian, Ngangkat Isu Sosial

I
Madé Suarsa wantah pangawi sastra Bali modéren sané embas ring
Banjar Gelulung, Désa Sukawati, Kecamatan Sukawati, Kabupatén
Gianyar, 15 Méi 1954. Dané wantah oka saking pangawi sastra Bali
modéren I Nyoman Sanggra (almarhum), putra kaping kalih saking pitung raka rai.

Dané masekolah ring SPG Negeri Dénpasar warsa 1972, lan sausan punika
dané nglanturang masekolah ring PGSLP Negeri Dénpasar warsa 1974, raris

Suara Saking Bali 56


Édisi VI | April 2017

masekolah ring Fakultas Sastra Universitas Udayana Jurusan Sastra Indonésia


warsa 1975 kantos lulus dados sarjana sastra Indonésia warsa 1981. Warsa 1986
ngalanturang masekolah ring Jurusan Humaniora Fakultas Pascasarjana
Universitas Gadjah Mada Yogyakarta tur tamat warsa 1988.

Ngawit warsa 1983 dané dados dosén ring Fakultas Sastra Universitas
Udayana. Dané nyurat makudang-kudang satua cutet, puisi, ésai, geguritan,
miwah prosa liris. Kakawian-kakawian dané akeh kawedar ring surat kabar
minakadi Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), miwah sané lianan.

Lianan ring punika, dané taler dados pembina ring makudang-kudang


sekaa santi. Dané ngamolihang rancagé ping kalih, inggih punika ring warsa
2005 antuk pupulan puisi “Ang Ah lan Ah Ang”, lan warsa 2007 antuk pupulan
puisi “Gdé Ombak Gdé Angin”.

Dané nyurat makudang-kudang cakepan sastra Bali modéren, luir ipun:

Amanat Geguritan Purwa Sangara (1985)

Orang-Orang di Sekitar Pak Rai (1995)

Prastanika Parwa lan Swarga Rohana Parwa (1999)

Oka Susharma: Pendidik Pejuan, Pejuang Pendidik (2001)

Geguritan Sastradoyana Tattwa (2002)

Geguritan Udayanotama Tattwa (2002)

Geguritan Pura Dalem Segara Petasikan (2002)

Geguritan Sakuntala (2002)

Ang Ah lan Ah Ang (Pupulan Puisi, 2004)

Geguritan Kebo Tarunantaka (2005)

Gunung Menyan Segara Madu (Pupulan Puisi, 2005)

Suara Saking Bali 57


Édisi VI | April 2017

Gdé Ombak Gdé Angin (Satua Cutet, 2006)

Kunang-Kunang Anarung Sasi (Pupulan Puisi, 2007)

Geguritan Kén Arok Kén Dédés (2008)

Geguritan Kanakaning Kanaka (2008)

Merta Matemahan Wisia (Satua Cutet, 2008)

Téks Kotéks, Kontéks (2008)

Geguritan Sandhyakalaning Majapahit (2009)

Pura Pandé Catur Lepas Tamblingan (2009)

Kama Bang Kama Putih (Prosa Liris, 2011)

Nguntul Tanah Nuléngék Langit (Satua Cutet, 2013)

Basa sané kaanggén Madé Suarsa rikala makekawian akehan nganggén


purwakanti, sané ngawinang setata puitis. Lianan ring punika, bantang (téma)
rikala makekawian wantah isu-isu sosial sané wénten ring masyarakat, saking
politik, kantos warga sané tiwas. Rikala ring média santer gatra indik korupsi,
dané nganggén téma korupsi, punika taler rikala Ida Pedanda Madé Gunung lebar,
dané makarya satua cutet sané mamurda “Da Gaénanga Bapa Badé.” Cutetné,
dané urati ring isu sosial sané kantun santer rikala makekawian. (*)

Suara Saking Bali 58


Édisi VI | April 2017

ARTIKEL

Ngakan Madé Kasub Sidan

Galungan Ping 1.135,


Sampunké Dharma Sida Ngasorang
Adharma né?

Suara Saking Bali 59


Édisi VI | April 2017

K
easrian jagat Baliné nemonin Galungan yukti tan wénten samén pada.
Pénjor majéjér kajangkepin makudang-kudang payasan katon asri
gumanti sida nutdut kayun. Lanang istri mabusana adat lan alit-alit
mabusana sarwa bungah nyihnayang pakayunannyané taler bungah égar.

Nemonin Buda Kliwon Wuku Dunggulan, pinanggal 5 April warsa 2017


puniki, wantah Galungan sané rauh kaping 1.135. Kruna Galungan wit saking
basa Jawa Kuna sané mateges ”menang” utawi ”maperang” pateh taler kruna
Dunggulan sané mateges ”menang”. Sangkan punika olih umat Hindu Galungan
kabawos rahina kamolihang (kamenangan) Dharma (kapatutan) kawonang
Adharma (tan patut utawi kamomo angkaraan). Raris ring manah wénten pitakén
napi sané kabawos dharma lan napi adharma? Sapasira sané kasengguh dharma
lan sapasira taler sané kasengguh adharma. Kawiyaktiannyané dharma punika
pikenohnyané wantah nunggilang jiwa pramana antuk pikayun ning. Matunggilan
jiwa lan pikayun ning puniki wantah sekala dharma ring padéwékan iraga.
Pikayun sané ruwet byahparaning idep punika wantah sané matemahan adharma.

Éédan Galungan-Kuningan

Mangda sida ngardi lan ngamolihang dharma wénten makudang-kudang


éédan sané patut laksanayang sadurung lan sesampuné Galungan. Sedurung
Galungan wénten mawasta Sugihan Jawa lan Sugihan Bali. Kruna Jawa iriki
pateh kadi Jaba, artin ipun ring sisi. Sugihan Jawa pikenohnyané wantah nyuciang
bhuana agung (jagat) sané wénten ring sisi manusa. Sugihan Jawa kalaksanayang
ring rahina Wraspati Wagé Wuku Sungsang, nem rahina sadurung Galungan.
Ring lontar Sundarigama kabawosang rahina Sugihan Jawa inucap wantah
panyucian Déwa Kalinggania Pamrastista Batara Kabeh (Penyucian Déwa,

Suara Saking Bali 60


Édisi VI | April 2017

penyucian Bhatara sami). Pamargin upacara malarapan antuk mersihang sekancan


genah lan prabot upacara ring suang-suang genah suci.

Arahina sesampun Sugihan Jawa, nemonin Sukra Kliwon Wuku Sungsang


kawastanin Sugihan Bali: Kalinggania Amretista Raga Tawulan, tetuwekné
wantah nyuciang bhuwana alit (raga suang-suang), malarapan pikayun sané ning,
neng lan matirta gocara. Ring Redité Paing Wuku Dungulan kabawos
Panyekeban . Ring rahina puniki Sang Kala Tiga Wisésa tedun gulgul manusa.
Mawastu ring rahinané punika iraga sami mangda sida ”anyekung jñana” artin
ipun: negdegang utawi nunggilang pikayun mangda ten sida kagoda olih Butha
Galungan. Ring lontar punika taler kaunggahang nirmalakena (sapa sira wong
sané pikayunnyané setata suci) ten pacang sida kagulgul olih Butha
Galungan. Bénjangnyané ring Soma Pon Dungulan kawastanin Penyajaan. Ring
rahina punika iraga mangda tetep nyuciang raga bilih-bilih sida nincapang
pikayun ayu malarapan yoga semadi.

Selanturnyané ring Anggara Wagé Dungulan kawastanin Penampahan ,


yuktin ipun wantah ngamargiang bhuta yadnya ring catuspata utawi ring lebuh
natah umah, mangda Sang Kala Tiga Wisésa nénten sida ngulgul iraga.
Bénjangnyané ring Buda Kliwon Dungulan sané kawastanin rahinan ageng
Galungan, iraga sané maagama Hindu, ngamagiang astiti bhakti ring Ida
Sanghyang Widhi Waca manut prabawa Ida. Wrespati Umanis Dungulan sané
ketah kawastanin Manis Galungan, iraga sareng sami éling lan mulat sarira antuk
pamarginé nem sasih tur kalanturang ngamargiang sima krama, nunas
mangampura majalaran saling rauhin ka umah suang-suang. Selanturnyané ring
Saniscara Pon Dungulan sané kawastanin Pamaridan Guru, wantah galah
ngalaksanayang tirta gocara. Bénjangné ring Redité Wagé Kuningan sané
kawastanin Ulihan, rahina sawatek Déwa Pitara mewali ka kahyangan.

Selanturnyané Soma Kliwon Kuningan kawastanin Pemacekan Agung,


Déwa Pitara mawali malih ka genah suang-suang. Ring Sukra Wagé Kuningan,

Suara Saking Bali 61


Édisi VI | April 2017

mawasta Penampahan Kuningan galah nyayagang nyanggra Kuningan. Arahina


sesampuné penampahan Kuningan, duk Saniscara Kliwon Kuningan, kawastanin
rahinan ageng Kuningan. Ring galah puniki raga sami teleb ngaturang bakti ring
Ida Sanghyang Widhi Waca manut prabawa Ida. Upakara mangda kamargiang
sadurung nincap tengai tepet, sahantukan manut pitutur panglingsir ngawit nguni,
para Dewa, Bhatara kairing olih para Pitara wantah tedun ngantos sadurung tengai
tepet. Ring tengai tepet Ida sampun mewali malih ka swarga.

Sesajén ring rahinan Kuningan: ring palinggih utama inggih punika tébog,
canang meraka, pasucian, canang burat wangi. Ring palinggih sané alitan katur
nasi selangi, canang meraka, pasucian, dan canang burat wangi. Ring kamar suci,
ngaturang pengambéyan, dapetan madaging nasi kuning, ulam sajangkepné. Ring
wewangunan sami (pelangkiran) kadagingin gantung-gantungan, éndongan,
tamiang, lan kolem. Éndongan pinaka simbol aturan ring Hyang Widhi. Tamyang
pinaka simbol panolak malabaya. Kolem pinaka simbol genah malingih Hyang
Widhi, para Déwa lan leluhur. Suang-suang paumahan makarya dapetan,
madaging sesayut prayascita luwih nasi kuning lan ulam bébék utawi ayam.
Tébog madaging nasi kuning maulam ulam segara, adéng dadar, lan wayang-
wayangan mawit saking daun timun. Tébog punika nganggé tatakan taledan sané
madaging tipat nasi kekalih, sampiannyané kepet-kepetan. Yaning ten polih tébog,
kangkat kagentosin antuk piring.

Ring Buda Kliwon Pahang sané kawastanin pegat uwakan, pinaka pewarah
Déwi Durga mantuk ring Sri Jaya Kasunu sané kacihnayang pamargin ngabut
pénjor raris kageseng, abunnyané kagenahang ring kelapa bungkak gading tur
ketanem ring pekarangan suang-suang. Wewantenan sané katurang ring pegat
uwakan sesayut dirgayusa, panyeneng, tatebus mantuk ring Ida Sanghyang Widhi.
Pegat uwakan wantah galah pinih ungkur ngamargiang éédan Galungan-Kuningan
selami asasih pitung rahina ( 42 rahina) mawit saking Sugimanik Jawa.

Suara Saking Bali 62


Édisi VI | April 2017

Pénjor cecirén Galungan

Ngalaksanayang upakara ring éédan Galungan tan sida pasah ring


kawéntenan pénjor. Pénjor pinaka sinalih tunggil srana upakara ring Galungan,
tan lian wantah simbol naga basuki. Naga Basukih tetuwekné wantah cihna
lohjinawi gemah ripah tata tentrem kerta raharja. Sangkan punika srana makarya
penjor mawit saking pikolih ring sawah, minakadi plawa (daun-daunan), palawija
(biji-bijian: padi, jagung), pala bungkah (umbi-umbian), lan pala gantung (kelapa,
pisang, timun).

Kawéntenan srana pénjor punika pastika maduwé tetuwek ageng. Manut


daging lontar Tutur Déwi Tapini, sané ngindikang kadi ring sor:

“Ndah Ta Kita Sang Sujana Sujani, Sira Umara Yadnva, Wruha Kiteng
Rumuhun, Rikedaden Dewa, Bhuta Umungguhi Ritekapi Yadnya, Dewa
Mekabehan Menadya Saraning Jagat Apang Saking Dewa Mantuk Ring
Widhi, Widhi Widana Ngaran Apan Sang Hyang Tri Purusa Meraga
Sedaging Jagat Rat, Bhuwana Kabeh, Hyang Siwa Meraga Candra, Hyang
Sadha Siwa Meraga “Windhune”, Sang Hyang Parama Siwa Nadha”

Kirang langkung artin ipun : Uduh sang wijaksana, sané ngamargiangn yadnya,
mangda sareng sami uning ring tata titi ngulati kadéwataan, sangkan punika sang
Bhuta manadi genah/tatakan/dasar yadnya punika, raris Déwa samudya manadi
intisari bhuwana agung, mangda saking Déwa sami mawali ring Ida Sanghyang
Widhi. Widhi widhana, tetuweknyané mangda sang Tri Purusa sida pinaka
daging bhuawana agung, Hyang Siwa manadi Bulan, Hyang Sadha Siwa manadi
windu (titik O), Sanghyang Parama Siwa manadi nadha (kecek), yan tunggilang
sami pinaka simbol Ong Kara.

“Sang Hyang Iswara maraga Martha Upaboga, Hyang Wisnu maraga


Sarwapala (buah-buahan), Hyang Brahma maraga Sarwa Sesanganan
(bambu lan sanganan), Hyang Rudra maraga Kelapa, Hyang Mahadewa

Suara Saking Bali 63


Édisi VI | April 2017

maraga Ruaning Gading ( janur kuning), Hyang Sangkara maraga Phalem


(buah pala), Hyang Sri Dewi maraga Pari (padi), Hyang Sambu maraga
Isepan (tebu), Hyang Mahesora maraga Biting (semat).”

Saking lontar punika, srana makarya pénjor :

 Bambu
 Plawa (dedaunan)
 Palawija (biji-bijian minakadi padi lan jagung)
 Palabungkah (umbi-umbian)
 Palagantung (kelapa, pisang, timun)
 Sanganan (Jaja-jaja)
 Uang képéng 11
 Sanggar Ardha Candra simbol Ong Kara.
 Sampian pénjor sanée madaging porosan (mako, basé, apuh, buah,
gambir) lan sekar.

Tetuwek Galungan

Yaning telehing gumantin ipun Galungan wantah pamargin krama sané


maagama Hindu sida nelehin pamargin sané kabawos adharma lan budhi atma
(dharma = kapatutan) ring angga sarira suang-suang. Rumasa bagia sida
kapangguh yaning iraga sida memargi ring margi dharma. Yaning ring upacara,
wantah galah krama Hindu setata éling ring spiritual lan ritual mangda sida
ngasorang adharma lan ngajegang dharma mawit saking diri suang-suang.
Tetuweknyané Galungan wantah srana nunggilang dharma ring pikayun,
mawastu iraga sami molihang pikayun ning, maka dasar ngametuang bebawos lan
laksana becik, pinaka lingga dharma ring angga sarira.

Raris sané mangkin wénten, pitakén, ”Sampunké Dharma sida ngasorang


Adharma né? Panyawisné wantah mawali ring iraga suang-suang. Dumogi ! (*)

Suara Saking Bali 64


Édisi VI | April 2017
GEGURITAN

Kaketus saking manuskrip duwén


Ida I Déwa Gdé Catra Karangasem

/6/
Bawu madhem ibi sanja,
njahan tityang maresihin,
déning tityang mula totos,
mangaskara saking nguni,
tityang tan wénten huning,
ring banten punika ratu,
malih kirangan ngarap,
makadi kirangan daging,
dwaning hibuk,
tityang mangkin ngamanahang.

Suara Saking Bali 65


Édisi VI | April 2017

/7/
Wawu polih maangkuwan,
tityang wawu roras tali,
yan tan tityang sanangkahon,
malih limang dina mangkin,
ngutang raris mangirim,
asapunapi sasantun,
sané krawos uttama,
parandha hégar nyahurin,
da jwa hibuk,
yadyan kakurangan ngarap.

/8/
Lamun suba ada gelar,
né rowang kahiné dini,
ya pencad manggawé kénto,
nanding banten sahi-sahi,
kema iba delokin,
banten tatandingan puput,
banten anak ngaskara,
lén nto banten maresihin,
jani bangun,
Pan Bongkling hiju natasang.

Suara Saking Bali 66


Édisi VI | April 2017

/9/
Tatas banya mapawasan,
lawut malipetan gelis,
parandha kari mangantos,
di pamrajan gending-gending,
matur Pan Bongkling kenying,
inggih sampun tityang ratu,
natas banten punika,
wénten hémeng tityang kidik,
déning durung,
tityang nahen mangawasang.

/10/
Wénten nika mwadah dulang,
meka waja miwah lengis,
menuh sikapa asoroh,
boya tingkah banten suci,
punika anggén napi,
parandha ngandhika halus,
data takonang iba,
pipisé jwa haba mahi,
malih matur,
Pan Bongkling macitta nawang.

Suara Saking Bali 67


Édisi VI | April 2017
Édisi VI | April 2017
KARTUN

Suara Saking Bali 68


Édisi VI | April 2017

Suara Saking Bali 69


RahajengNyanggraRahi
na

N
yep
iSa
ka1
939
(
28Ma
ret2017)

Ga
lun
gan
(
5Apr
il2017)

l
an
Ku
nin
gan
(
15Apr
il2017)
Jur
nalSastraBaliModéren
SuaraSakingBali
édisi1,2,3,4,& 5

RarisangDownloadri
ng:
www.
suar
a-sakingbal
i-
donl
ud.
blogspot
.co.
id

GangMawar1,Sambangan,Si
ngar
aja-
Bal
i
085237966984
Suar
aSaki
ngBal
i
s
uar
a.s
aki
ngbal
i@gmai
l.
com
www.
suar
a-s
aki
ngbal
i.
blogs
pot
.co.
id

Anda mungkin juga menyukai