Anda di halaman 1dari 101

Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

i
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

ii
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Daging Majalah
Lawat-lawat
Yén Awak Ento Gumi (IGA Darma Putra) 2
Isin Lontar
Patapan Ai (Putu Eka Guna Yasa) 5
Pabligbagan
Standarisasi Sastra Bali, Perluké? 8
Satua Cutet
Madé Arak (IBW Widiasa Kenitén) 17
Tresna Kalangin Arta Brana (Ni Putu Asriani Putri) 23
Tresnané Kampih Ning Selat Bali (Pujangga) 28
Fiksi Mini Terjemahan
10 Fiksi Mini Ana Maria Shua 35
Satua Bali
I Juragan Anom 40
Artikel
PKB, Klingkang-klingkung Jalan Mula; Bayu Pramana Nincepang
Wirasa, Wirama lan Wiraga ring Awak (I Gedé Sarjana Putra) 48
Anyar (IDG Trinandita) 52
Puisi Bali
Puisi-puisi Ni Wayan Harik Wahyuni 55
Puisi-puisi I Kadék Darsika Aryanta 59
Puisi-puisi I Putu Supartika 64
Prosa Liris
Gitanjali (Rabindranath Tagoré) 71
Satua Masambung
Sang Boma (2) 74
Mawa Madui (1) -- Ketut Sugiartha 80
Geguritan
Bongkling 88
Gegonjakan
‘Nama Adalah Doa’ (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 91
Kamus
Kamus 94

1
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Lawat-
Lawat

IGA Darma Putra

Makejang anaké nawang yén gumi ento patuhanga cara awak. Di gumi
ada tanah, di awaké masih ada tanah. Daging koné paragayan tanah. Di
gumi ada yéh, di awaké masih ada. Peluh, getih, enceh, ento madan yéh.
Di guminé ada api, di awaké masih ada. Yén tusing misi api, to nguda
awaké bisa anget bisa kebus. Di gumi ada angin, di awaké masih misi.
Angkihan madan angin. Di gumi ada langit, di awaké masih ada. Langit
di awaké tusing kena baan ngorahang, kéweh. Kéwala ada ané madan
langit-langit.

2
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

B
uka kéto yén alih patuh gumi ajak awak. Di guminé liu ada gunung,
di awaké masih ada. Ané sakala, awak ento koné patuh cara gunung.
Apa buin yén negak misi mayoga, seken-seken gunung koné ento.
Di gumi ada sagara. Di awaké ada masih sagara. Basang koné sagara, sawiréh
makejang ané macelep uli aungan bibihé kemu maclempung. Peluh koné
orahanga sagara, sawiréh peluhé patuh pakehné.
Ada masih ané orahanga sagara tan patepi. Keneh koné ento. Sagara keneh
ento sajan tusing misi tepi. Kadénang tepin kenehé neked di langit, tau-tau
nagih tegehan ka bulan. Kadén saja tuah neked di bulan, buin nagih johan
neked di matan ai. Neked di matan ai, biin nagih johan neked dija kadén.
Lénan tekén keneh, di tengahan sirahé ada koné sagara. Yéh untek ento
koné adanina sagara. Untek ento yén cara di basa kapara madan polo. Yéh
untek ento cara sagara susu.
Kondén telah bacakan sagara di awaké. Ada buin besik sagara ané taén
tuturina tekén lingsir-lingsiré. Ento suba sagara idu. Ané madan idu, tusing ada
lén tekén paes. Paes koné tusing enyat-enyat cara sagara. Nah kéto malu.
Tukad masih ada di awaké. Tukad ento koné membah pepitu. Ada masih
ané ngorahang sia. Tukadé buka sia ento membah koné uli sagara untek.
Embahané nuluh tukad pitu ané paek. Buin dua sadah ejohan tukadé. Né tutur
mabading abedik. Yén di guminé, yéhé membah uli di tukadé ka sagara. Yén
di awak, uli sagara membah ka tukadé.
Yén gumi ento awak, di gumi ada jalan, di awaké masih ada. Jalané
patuhanga ajak tukad di awaké. Ada jalan ané tetelu. Sawiréh tetelu, orahanga
jalané ento marga tiga. Ada jalan ané méngkol uli kébot, ada jalan ané
méngkol uli tengawan. Ada masih jalan leser di tengah-tengah. Jalan ane leser
koné tongos anginé majalan menék tuun.
Kéto malu baan nyatuang yén awak ento gumi. Liu buin ada satua-satua
ané nyatuayang buka kéto. Pradé lakar ngalih-alihin, kanggoang adéng-adéng.
Pradé suba bakat, adéng-adéngin masih minehin. Eda kanti pati purug ngaku

3
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

paling dueg wiréh marasa suba makatang sarin-sarin tutur. Anak liu masih
shastrané ané nuturang apanga iraga bisa biasa-biasa dogén. Tusing mapi-mapi,
tusing ngaku-ngaku.
Tusing masih bedik satua ané nyekenang apanga iraga tau tekén gagunan
awak. Awak ento tuah tongosé idup. Wiréh awak tongos idup, ditu masih
patongosan mati. Tongos mati, lén ajak mati di patongosan. Kéto budang-
badingang baan ngitungin kruna. Nyak cara tukang tumbeg mudang-
madingang tanah.
Kadén tanah ento ané orahanga pretiwi. Kadén tanah ento masih ané
orahanga lemah. Lemah ento masih kadanin galang. Di lemahé ada galang. Di
galangé ada padang. Padang patuh artiné ajak galang. Galang katemu galang,
orahanga galang apadang. Yén padang ento artiné galang, tegarang takonang
apa sujatiné ané madan padang lantang, padang dawa?

IGA Darma Putra


embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang-
kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali,
miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan
“Bulan Sisi Kauh”

4
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Isin
Lontar

Putu Éka Guna Yasa

Manawi wantah ring Bali wénten tatagama sané nyaratang mangda


kramané ngaturang bakti nyabran rahina ring Ida Sang Hyang Surya.
Yadiastun nénten sami, para panditané tatkala prabhata satata nyurya
séwana nyeledihi kramané sané kantun leplep sirep ring tila puspané.

5
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

N
api ngawinang para panditané sami ngamargiang puja ring Ida
Batara Surya? Sami kramané uning, sangkaning surya wénten
kauripan ring jagaté. Yadiastun kénten, napiké surya ngranjing ring
pawilangan sarwa maurip? Sami taler pawikan, ring jagaté sané ketah kabaos
sarwa tumuwuh sané maurip kepah dados tiga inggih punika punyan-punyanan,
baburon, miwah manusa. Nungkalik. Surya sané kabaos nénten maurip ngicen
kauripan. Napi kawiaktiané surya punika?
Sané sampun ketah, surya wantah paragayan galang. Sané sida kapanggih,
endag ida saking kangin tur surup ring sisi kauh. Sangkaning surya miwah
pinceran jagaté wénten peteng lemah, rahina ratri, masan ujan, panes, miwah
sané tiosan.
Yéning selehin malih, wénten sujana sané maosang surya punika wantah
pupulan api ageng rikala Ida Sang Hyang Parama Kawi ngaréka sadaging
jagaté. Kocap, jagat, wulan, tranggana utawi bintang kareka antuk panca maha
buta: pratiwi, apah, teja, bayu akasa. Panca maha buta sami wénten ring
bhuwana agung, taler ring bhuwana alit. Punika ngawinang, ri kala ida Sang
Jiwatma lepas saking angga sarira, panca maha buta inucap mawali budal ka
pomahannyané: jagat. Pratiwi mawali ka tanah. Apah mawali masikian ring
toya. Bayu mawali mur manados angin. Sané mawit saking akasa, tunggil
malih ring langit. Téja agni, mawali ka Siwa Raditya.
Akéh pisan yasan Ida Sang Hyang Surya ring jagat miwah sadaging jagaté.
Ring sang sané pacang nangun tapa, Ida Mahaguru. Yukti Ida taler paragayan
Batara Guru, duaning wantah Ida sané polih gelar Siwa Raditya. Siwa taler
kabaos Batara Guru, ri kanjekan Ida ngicénin pangajah-ajah ring para
déwatané sami, pamekas ring rabin Ida: Déwi Parwati tatkala ngincepang
Tantrané. Ida taler Mahatapa, doning tan kahanan obah.
Maosang indik tapa, ketah kauningin sadurung Sang Panca Pandawa
maperang tanding ring wadwa korawané, Ida Sang Prabhu Kresna nganikain
mangda sami ngelarang tapa. Yudhistira katitahang nuju telenging wana

6
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

kasarengin rabin Idané Déwi Drupadi. Sang Bima tangkil ring Ratuning
Wanara Hanoman. Sang Nakula-Sadéwa ngelarang tapa ring tengah telagané
mangda molihang waranugraha saking Batara Aswin. Asapunika taler Sang
Arjuna ngelarang tapa ring Gunung Kailasa mangda polih kasaktian saking
Batara Siwa. Saking pratiwimba punika, akéhan jadmané ngelarang tapa
sangkaning perih, sangkaning wénten sané kaulati, wénten sané kaarepang,
pamekas wénten pinunas.
Doh pisan, ring kahanan Ida Sang Hyang Surya. Ida paragayan sunar, agni
tanpa wates. Matapa tan paprih tan papabuat. Yadyastun ri kala Ida masunar,
petaniné ngrenggengang ujan. Jadmané ring kota, ngortaang panes. Jadmané
ring kantor ngarémon opek. Sopiré ring mobil kebus, osek, sesek. Kéwanten
Ida tan obah, ida langgeng ngamargiang darma miwah tapa.
Sané mangkin yéning wénten anggota déwan lekig tan naenin rapet napi
malih masusupan ring désa-pradésa nyelehin kahanan masyarakat, sakéwanten
tatkala pacang pemilihan satata nganken angga paling sutindih, paling satia,
paling merakyat, miwah paling-paling sané lianan. Manawi, ipun patut
nuléngék menék, nakénang suksman tapa miwah yasa, ring sang mahatapa!

Putu Éka Guna Yasa


embas ring Banjar Selat Tengah, Bangli, 6 Januari 1990. Mangkin dados dosén
ring Jurusan Bahasa Bali Unud. Nerjemahang makudang-kudang lontar,
pemenang Pemuda Pegiat Literasi widang jasa saking Paguyuban Duta Bahasa
Provinsi Bali 2018. Kakawiannyané kawedar ring makudang-kudang média
masa, wiadin ring cakepan luiré Bali Post, Pos Bali, Prabhajnana (I, II, III),
Angripta Rum.

7
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Pablig-
bagan

D
ugas acara Pasamuhan Alit Bahasa Baliné ané kalaksanaang di
Hotél Puri Nusa Indah, Jalan Waribang 99 Dénpasar, di Komisi
Sastra Bali, dina Buda, 28 Agustus 2019, ada samar-samar
rarincikan lakar ngaé standarisasi Sastra Bali apaké sastra Bali purwa wiadin
sastra Bali modérn. Unduké totonan kapesuang di Ruang Anggrék lan ané
ningehang tuah pamileté ané liuné 25 diri, ada Penyuluh Bahasa Bali, dosén,
penulis, guru, wiadin budayawan. Tatujon standarisasi totonan tuah apang
sastra Baliné koné ngelah standar minimun. Baan standar minimuné totonan
lakar nyidaang koné ngadanin ené madan puisi, gegurtitan, cerpén muah ané
lénan.
Suara Saking Bali, pinaka silih tunggil média mabasa Bali ané digandrungi
generasi jaman now sekala niskala ané kondén ngelah standar minimum lan
tusing nawang kénkén standar minimum puisi, cerpén, satua masambung
wiadin tulisan lén ané kamuat lan suba pasti tusing lakar ngurusang standar,
ngidih pendapat (boya ja pendapatan) tekéning para penulis, budayawan,

8
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

pendidik, wiadin anaké ané demen maca karya sastra ngenénin indik rarincikan
standarisasi sastrané ené. Kéné pasautné rikala tim redaksi Suara Saking
Baliné nakonin.

Seni to lenyap yéning kastandarisasi. Standarisasi to untuk industrialisasi,


produk pabrik, seragam ia. Yén ada téks sing ngidaang ngadanin ento puisi
atau prosa, ento téks ané hébat. Tapi, da téks ané awag-awagan. Raga ngaé ésai
ané Bali-bali ento kan dotné kéto, gabungan antara fiksi ajak non-fiksi, kija
dadi aba, ngéndah. Ngaé ésai cara nyerpén asané, jeg demen sajan atiné.
Makané ngaé tulisan, ajakan, “Mari menulis bukan cerpen, bukan puisi.
Apakah itu? Apa saja, pokokne tulisan.” Danarto kan taén ngaé puisi
megambar ento. HB Jassin demen gati, pasanga di kantorné. To puisi, apa
kaligrafi? Danarto masé taén ngaé judul cerpén jantung mepanah. Nah, yéning
standarisasi, kréativitas ané kéto-kéto lakar kéweh pesu. Maksud raga, ané
demen ngaé cerpén, jeg gaé gén, ané demen ngaé puisi gaé gén. Ané demen
ngaé dong puisi, sing cerpén, jeg gaé. Seni tari, seni pertunjukan Bali jani kan
liu ané ngorahang berstandar ISI. Jeg patuh. Ipidan anak masing-masing désa
ngelah gaya pedidi-pedidi. Bali nak sugih dugasé to. Jani? Jeg ISI. Masak jani
ada standar puisi i anu. Beh…

Gdé Aryantha Soethama,


pangawi sastra Indonésia

Sastra distandarisasi? Nén malu, asané kéweh ngenehang. Basa Bali ané
anggona ngarya sastra, nak magenepan ada. Suba wikan-wikan anaké
ngenehang ento. Mirib yén kenehang ané anggona matuhang sastra Baliné tuah
basa ajak aksara. Yén basa anggon, ada sastra Bali ané mabasa Bali cara
kadinian, ada basa Bali cara kadituan. Cara kadinian, maksudné cara basa

9
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Baliné ané lumbrah ento. Yén ané kadituan, ada basa Bali ané kondén lumbrah,
cara basa sametoné di Kintamani, Nusa Penida, Pedawa, mirib ada buin ané
lénan. Ada masih basa Bali ané madukan ajak basa Malayu [cara geguritan I
Nengah Jimbaran], basa Indonésia, basa Inggris muah ané lénan. Yén ané
madukan ené éngkén lantas dadiné? Jejehin buin pidan ada anak Bali ané lakar
ngaé geguritan aji basa Inggris, apa adané ento? Tiang jeg buut kenehé
ngenehang ento. Yén aksara anggo, sinah suba masih kayunanga tekén para
wikané. Nak ada sastra Bali ané surata aji aksara Bali, tusing bedik ané aji
tulisan latin. Yén di lontaré, ada masih cara kakawin Dharma Sunya ané
maaksara merapi-merbabu. Ada masih cara prasasti-prasastiné ane maaksara
Kawi. Sagét buin pidan ada anak Bali ané nulis geguritan, puisi, cerpén,
nganggon aksara ané tawah-tawah, apa men to adané? Ané tusing kalah
lumbrah, ento gegendingan utawi satua ané tusing kasurat.

Cara gendingan baris dadap ané taén dingehang di Bangli. Ada masih gending-
gending lénan, ané tusing taén cateta mirib tekén pamrentahé. Mirib suba ené
ané madan sastra rerambangan? Yén rerambangan, anak tusing sinah apa ané
orahang, sakéwala né anak jeg seken krunané kruna Bali. Ento mawinan, nak
mulan kéweh ngurusang sastra Bali. Yén éngkén kadén carané ngadanin, tiang
tusing masih nawang. Miribang adan-adan sastra Baliné ené, lakar anggona
nyelasang tekén murid-muridé ané malajah basa, sastra, aksara Bali. Kéto
masih mahasiswa ané jurusan basa Bali, apang nawang sepat siku-siku sastra
Bali. Yén sagét ada patakon, apaké ané madan sastra Bali? Ento apanga
nyidayang nyautin baan pasaut ané pasaja. Nak Mulan kéweh ngadanin sastra.
Apa buin sastra Bali. Liunan sastra Bali ento mulan mategul baan sepat siku-
siku, sakéwala tetujoné tuah apanga cara anak majapa meték-meték genitri.
Disubané bakat baan seken meték, apang nyidayang lepas, cara kedis tuhu-
tuhu ané lepas uli kranjangné. Ditu kéwehné ngadanin sastra. Apa ané

10
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

makada? Mirib mulan sangkan sastrané tusing ngelah adan. Patuh cara
ngadanin embang, sakéwala tusing tawang ané madan embang. Kéto kéwehné.

IGA Darma Putra,


pangawi sastra Bali modérn

Jelas aku sing setuju. Penulis tetap ngelah standar pedidi. Yén ané gaé raga di
luar standar ané gaéna, lan sing orahanga cerpén wiadin puisi, lan ngaé génré
baru hahahaha

Madé Adnyana Olé,


pangawi sastra Indonésia modérn, pangremba tatkala.co

Jelas sing setuju, krana sastra mula sing perlu standar lan bersifat dinamis,
apaké pengarang wiadin karyané sifatné indepénden. Yéning ada intervénsi
standar, ento makada nada kelas di sastrané, ené berbahaya untuk dunia sastra
yéning stadarisasi kanti makada ada kelas. Iraga ngaénang sastra dadi égalitér
baan ngaé sastra ané tusing ada sekat, kecuali klasifikasi bentuk. Standarisasi
tuah ngaénang dunia sastra Bali ané sepi dadi nyansan sepi, krana penulis baru
lakar ngekoh nulis utawi ngédéngan karyané krana harus nuutin standar.

I Gedé Gita Purnama Arsa Putra,


Dosén Bahasa Bali Unud, pangawi

Yén dalam lomba perlu ada standar anggon patokan. Kéto masi yén nak nu
mlajah, perlu ada standar. Tapi rikala proses berkréativitas ané lebih utuh

11
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

standarisasi bisa memasung kréasi. Contoné standar kakawin secara tradisional,


ipidan secara isi pasti nuturang Ramayana lan Mahabrata. Nanging dalam
perkembanganné, para pangawiné tusing ja terpatok tekén standaré ento.
Pangawi totonan berkréasi ngaé kakawin baru cara kakawiané Mpu Prapanca
contoné. Artiné uli kréativitasné ada standar ané liwatina. Justru ento ané
kearepang apang ngaénang sastran iraga unggul.

Putu Éka Guna Yasa,


pangwacén sastra Bali purwa, Dosén Bahasa Bali Unud

Standarisasi apané? Tiang inget tekén zaman Balai Pustaka, standarisasi atas
kepentingan penjajah. Acuané? Sastra Modérn? Da, kecuali bentuk-bentuk
tradisional ané suba ada. Standarisasi bentuk, bisa dadi belenggu beréksprési,
pasti dilanggar. Baang ento dadi gagaén peneliti, lan kajian akademik, da kanti
ngaénang senimané terbelenggu.

Putu Oka Sukanta,


pangawi sastra Indonesia, akupunturis

Yéning tuah maang penjelasan bahwa cerpén Bali cara kéné, novél, roman cara
kéné, prosa liris cara kéné, yén sabates ento tusing masalah. Nanging yéning
kanti menyangkut pembatasan berimajinasi, berkréativitas rikala mengarang
muah gerak kreatif ané lénan raga sing setuju. Krana pengarang, penulis, patuh
tekén pencipta lagu. Pang sing iraga saling kadén, luungan ané ngusulang

12
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

orahin ngaé draft standarisasiné malu, apang para penggiat SBM-é nawang lan
nyidaang nyeléksi, nguangin wiadin ngimbuhin apa ané kaanggep perlu.

I Komang Alit Juliartha,


pangawi sastra Bali modérn

Wénten hal-hal sané ten nyidaang kastandarisasi, krana justru drika kekuatan
sastrané.

Mas Ruscitadéwi,
pangawi

Ngamilunin genré sastra Indonésia manten, yéning konteksné sastra Bali


modérn.

Ari Dwijayanti,
dosén, pangawi lan redaktur Médiaswari (Pos Bali)

Titiang durung cumpu sareng standar sastra Bali. Soang-soang pangawi


maduwé ceciri sané nénten kadruénang pangawi lianan. Kadang-kadang, karya
sastra nika ngenahné saderana, sakéwanten maduwé artos sané dalem sané
nénten prasida kalacalaca.

IBW Widiasa Kenitén,


pangawi, pengawas pendidikan

13
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Soléh niki. Sastra napiké puisi Bali modérn wiadin sané lianan sampun wénten
saking suwé. Sastra nika (sastra modérn) kebébasan, sané bébas saking standar.
Cingakin puisi kakawiané Sutardji Calzoum Bachri, napiké wénten standarné,
nanging ring Sastra Indonésia kasungkemin nika puisi. Punika taler cerpén-
cerpén Danarto ring Godlob, ring sastra Indonésia taler kasungkemin nika
cerpén. Sira sané pacang moyanin cerpéné Pak Manda nganikaang nénten ja
cerpén, moyanin puisiné Pak Sanggra tur nganikaang nénten ja puisi. Napiké
nika durung masuk standar? Sané nganikaang standar nika durung tatas uning
ring sastra. Sastra nénten ja baju sané wénten ukuran standar, nénten ja hélm
sané wénten standar. Yéning sampun wénten standar jagi anggén napi? Standar
nika pacang memasung kebébasan kréativitas. Cingakin prosa liris kakawiané
Dharma Putra, nika sampun ngalawan prosa liris Indonésia antuk ngranjingang
unsur tradisi. Yéning wénten standar, sastra punika pacang tetep maduwé pola
konvénsional. Rikala pangawiné mangkin mapikayunan pacang berkréativitas
tan kawatesin, nguda mangkin kawatesin malih. Standarisasi nika pemasungan
karya sastra.

IDK Raka Kusuma,


pangawi sastra Bali miwah Indonésia modérn

Sing setuju. Standarisasi seni, apalagi sastra sing nyidaang, sastra sing
nyidaang ngukur. Karya sastra ento tuah imajinasi nganggon olahrasa lan
estetika uli penulisné ané sifatné personal. Dalemné rasa sing nyidaang ngukur
nganggon standar. Tuah nyidaang kaukur nganggon pangrasa lan makejang
pada ngelah pangrasa ané tusing patuh.

I Gedé Putra Ariawan,


pangawi lan guru

14
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Sing ngerti tentang standarisasi

I Madé Sugianto,
pangawi, perbekel Désa Kukuh, Marga, Tabanan

Yéning tiang setuju manten, sabates standarisasi punika mersidayang ngicén


pikenoh becik miwah memotivasi mangda sastra Bali modérn sayan nglimbak,
mangda nénten standarisasi punika mengkerdilkan miwah ngwatesin ruang
gerak saking sang sané seneng, penggiat miwah penulis sastra Bali Modérn.
Mangkin standarisasi punika sedek kaperluang napi nénten
ring panglimbak sastra Bali Modérn puniki, mangda nénten standarisasi
punika wantah “konsép proyék” sané kawacanaang tur kaanggén
ngaruruh keuntungan perseorangan utawi kelompok tan pa tetimbang lan
nguratiang indik éksisténsi sastra Bali sané wénten lan nénten wénten upaya
anggén mendorong lan membina mangda sastra Bali sayan nglimbak lan
prasida katerima miwah kawacén olih kramané sami.

I Nyoman Agus Sudipta,


pangawi sastra Bali modérn

Yén menurut raga, bahasa Bali asané sing ngidaang kal standarisasi kéto. Yén
alasané hanya untuk membédakan cerpén modérn jak satua, kan suba ada
kaidahné. Geguritan jelas ada guru dingdong, yén puisi kan sing. Yén jani
uling bahasa ané anggona misalné, yén standarisasina, misal bahasa modérn

15
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

tuah anggo puisi modérn, bahasa Bali let anggo geguritan dkk, kan sukeh. Bisa
mematikan kréativitas penulis geguritan ané ngawi geguritan di zaman jani.

Danu Tanaya,
pangwacén sastra Bali

Kirang pas yéning standarisasi nika anggén minayang puisi, cerpén, wiadin
geguritan. Nika sampun galang. Sané dados patakén, saking dija polih idé
sakadi punika. Substansi masalah SBM boya ja ring standarisasi, sakéwanten
sapunapi carané sumangdané dados tuan rumah ring Bali, lan polih
penghargaan layak ring genahnyané embas. Daripada makarya standarisasi
kakawian, becikan makarya desain sapunapi carané mangda SBM punika
sayan nglimbak. Yéning Madé Sugianto mersidayang ngawinang SBM
semarak antuk Gerip Maurip, Ajip Rosidi antuk rancagé mangkin sapunapi
Pak Koster antuk Nangun Sat Kerti Loka Bali punika.

I Ketut Sandiyasa,
pangawi sastra Bali modérn

Standarisasi sastra Bali? Méméh déwa ratu…. sing ngelah ga

I Putu Supartika,
pangremba Suara Saking Bali

16
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Satua
Cutet

IBW Widiasa Kenitén

Tiang kendel gati dugasé niki. Suba uli makelo, tiang tusing macunduk
ajak timpal tiangé. Ia ajak tiang uli cerik di Karangasem. Dugas gunung
Agungé meletus, ia ngungsi ka Beléléng. Ditu maan ngalih tongos.
Sinambi nyakap tanah di pisagané ané nyelametang déwékné. Baan
selegné magaé, kanti ngelah umah di Beléléng. Maan somah masi uli
Beléléng. Jegég masi somahné. Lénan tekén maubuh-ubuhan, ia masi
ngulak-ngulak madagang. Uli tanggun kangin Beléléngé kanti madauh
neked tongosné I Jaya Prana Layonsari mati, ia ngalih pangupa jiwa,
baan meledné apang magenti pajalan idupné. Dugasé ajak di Karangasem,
dong pragat ngenepang jukut murab tekén jukut paku masambel. Yén
diageté, maan misi lengis a kecritan, kendel suba ia.

17
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

J
ani lén, ia suba nganggon hapé android. Tiang iseng marengin di pisbuk
baan panaké ngaenang. Yén tiang dong tusing bisa ngujang-ngujang.
Orahina tekén panak tiangé mecik niki-niko. Tuutang tiang dogén,
yééééé sagét tiang bareng cara anak buka jani, kabanda baan hapé. Dikénkéné
sampi sépanan ngayehang baan demené ngulik hapé. Nakonin somah kapah-
kapah cara anak tusing masomah rasané. Tiang pragat ngorta kangin-kauh.
Buina apa kadén bakat ortawang sagét suba sanja buina matané suba kubil
baan nelektekang tulisanné ane cenik-cenik.
Liu ané matimpal ajak tiang. Sagét ada anak madan Madé Arak nagih
matimpal tekén tiang. Iseng tiang nerima. Telektekang tiang, rasa-rasanang
tiang mesib cara timpal tiangé ajak di Karangasem ipidan, Madé Raka.
Ngujang dadi adanné balikanga? Ento maan takonang tiang. Kéné pasautné.
“Aké suba uli kudang taun kadén tusing kena arak Karangasem. Baan
meled akéné tekén arak, kabalikang tebongné adané. Sahihang gelek-gelek
dogén adéken suba apang adané dogén miri arak.”
“Ooooooooooooo. Dong kéto. Dadiné nani ené meled tekén arak kéto? Béh,
nani mula jail. Suba katawang nani meled abaang arak ané melah. Nani
nyimbingin aké.” Tiang mamunyi cara beléléngan apang anut satuané. Yén
tiang nganggon kruna matiang nika, sing suba nyak anut. Pejang tiang cara ka
Karangasemé.
“Nani lamun ka Beléléng abaang arak, nah!” Ia ngorahin tiang buka
ngorahin panakné padidi baan leketé ngranayang.
“Aké sing nyak!”
“Dadi kéto?”
“Aké sing nyak ngoyong di bui. Yén aké mabui nani paling mantas nekain
a minggu cepok. Suud kéto, aké padidi ngurik tanah lan mabalih langit-langit
buiné.”
“Hahahahaha! Tusing katangkep. Ngaba mantas a botol akua dogén masak
tangkepa? Orahang lakar anggon matabuh.”

18
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

SSB/ Manik Sudra


19
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Nani dueg dogén ngajahin aké. Ngajahin mogbog adana ento. Tusing dadi
bogbog.”
“Bah, sinah suba nani pepes ningehang darmawacana?”
“Tusing.”
“Man kénkén?”
“Aké suba dadi pamangku.”
“Miiiiih Déwa Ratu. Sing dayanin, dong suba dadi pamangku. Béh malah
ja mamunyi cara dugasé ipidan.”
“Sing kenapa. Aké pamangku nuju ada odalan dogén di pura. Yén sing ada
karya, tusing dadi pamangku. Neka-neka aké dadi pamangku. Kéwala sasukat
aké dadi pamangku nyak tegtegang rasané buin abedik. Dugasé kondén
ngamangkuin pragat inguh dogén.”
“Macihna suba kaswécanan adana.”
“Madak ya.”
“Akéto malu nah, sayan jejeh aké mamunyi jani. Uli tuni ngorahang suba
dadi jan banggul. Sing caah-cauh aké mamunyi. Legaang nah.”
“Sing kenapa. Ajak timpal.”
“Suba ya. Pawintenané ento ané tusing baninin aké. Yén Nyoman, dong
sing kénkén.”
Prajani timpal tiangé, Madé Arak tusing buin nélpun tiang. Mirib baan
tiang ngaku suba mawinten ngranayang. Ia masi suba nawang yén suba anak
mawinten tusing dadi nayub arak. Ia taén nyambat. Araké ento anak manggon
matabuh. Buina taén nyambat patabuh ané adepa jani liunan arak tusing melah.
Yén kariang jeg bisa bengu. Mirib yéh anggona, macampuh arak a bedik. Nyak
lantas bhutha kalané baangin ané tusing arak seken? Nyandang suba ngrubéda
dadiné. Yén alihang, arak ané gumanti melah anggon patabuh. Lek atiné yén
lakar anggon nglolohin kolongan ané melah. Yén lakar anggon matabuh, ané
dadi-dadi.

20
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Maan tiang selah tusing gulgula tekén timpal tiangé, Madé Raka alias
Madé Arak. Tiang tasing pati ngrungang buin. Iseng-iseng tiang nganggur ka
dagang araké. Sagét ada anak marérén mamunyi kéné.
“Om Swastyastu, Jro.”
Kipekin tiang. Sagét I Madé Arak. “Dadi suba mawinten nongosin dagang
arak?” kéto ia mamunyi.
“Eda anaké mamunyi kéto. Adéng-adéng malu. Eda nyambat arak jani.
Suba tusing dadi sambat-sambat araké. Suba pepes té katangkep anaké ngadep
arak.”
“Suba katawang, ngorahang ngalih panganget. Jatiné apang kanti punyah,
kanti tusing inget tekén awak padidi. Nah alihang malu a sloki dogén.”
Tiang nyemakang ia arak a sloki. Kendel baongné liwatin arak.
“Suksma. Segeeeeeeeeeeeeeeeeeer! Aik! Aik! Aiiiiiiiiiiiiiiiiiik!” Ia lantas
ngenjuhang botol akua. Tiang suba ngerti. Orahin tiang dagang araké ngisinin.
“Bayahin malu, sesari ngantebé anggon mayah.” Ia lantas magedi. Tusing
med-med ia jail tekén tiang.
Sayan ngliunang anaké teka ka tongos tiangé nganggur. Dagang araké
sayan inguh tepukin tiang. Sasukat madagang arak tumbén jani liu anaké
mablanja meli arak. Tiang nepukin anak gondrong-gondrong. Telektekang
tiang cara wig anggona. Takonin tiang kéné, “Seneng ring arak Pak?”
“Seneng nika Pak. Tiang indeng-indeng ngalih dagang arak. Bapan tiangé
demen tekén arak. Rasané melah gati anggon anget-anget. Dikénkéné boréhné
turuhina arak ané melah. Uli sasukat maboréh arak, rematikné kapahan
ngentah. Ngelah ramuan arak bapan tiangé, kudang kepasilan kadén misi,
kepasilan kélor, kepasilan delima, mimbuh ramuan anget-anget. Mirib araké
ngranayang tetep seger dogén bapan tiangé? Man Bapa Mangku demen tekén
arak?”
“Dadi tawanga tiang dadi pamangku anyar? Sinah suba pepes ngintipin
tiang,” kéto tiang makeneh-keneh. “Nyén sujatiné anaké ené?”

21
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Ten tiang kapah-kapah. Bes kaliwat meledé mara ya ngalih arak.”


“Yén suba dadi pamangku ngalih arak?”
Tiang tusing masaut krana suba tawang isiné. Ia jatiné nakonang sesanan
tiangé dadi pamangku. Nyaru-nyaru tiang nyautin. “Baan dinginné ngranayang,
sangkan ngalih arak.”
Buin jebosné buin ada anak teka. “Ngujang ngliunang anaké meli arak?”
Sakéwala, ia tusing liunan patakon. Mémé Ketut tepukin tiang cara jejeh buina
énggal-énggal ngunebang warungné.

IBW Widiasa Kenitén


embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra
Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané
kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga,
Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang
Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh
Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka
antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

22
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Satua
Cutet

Ni Putu Asriani Putri

Kanti lepah Luh Ayu ngantosang hujané nget, nanging ten nyurudang
kenehné lakar ketemu ngajak gélanan ipun Kadék Bayu. Sawatara jam 7
guminé sampun peteng damar di jalan né suba masunar galang serasa
nguin Luh Ayu matemu tekén Kadék Bayu. Luh Ayu laut mekikén lakar
matemu sareng gegélan ipuné, Luh Ayu tusing sanget mapayas, mepupur
melipstik sampun jegég. Sedeng iteh mesuah HP-né Luh Ayu memunyi,
wénten SMS saking Kadék Bayu ngorahang sampun nyantosang ring
taman. Ten lali Luh Ayu mapamit sareng reraman ipun, “Mé tiang lakar
ngaé tugas dumun sik umahné Sari.” Mesaut méméné, “Nah Luh da
mulih bes peteng.” Luh Ayu bog-bog tekén méméné ngorahang lakar
ngaryanin tugas, nanging sujatiné ipun ketemu sareng Kadék Bayu,
sawiréh Luh Ayu sareng Kadék Bayu ten restuina metunangan, ento
mekada Luh Ayu mogbog.

23
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

A
déng-adéng pejalan motorné Luh Ayu sawiréh jalané belig wawu
wusan sabeh. Ri sampuné neked ring taman, sagetan Kadék Bayu
sampun sayaga ngantosang negak di kursi tamané. Mekenyem
manis Kadék Bayu tekén Luh Ayu ngaénin Luh Ayu milu mekenyem. Setata
bengong Luh Ayu nepukin Kadék Bayu sawiréh kenyemné manis
menganyudang manah, apa buin Kadék Bayu anakné pangus pesan. “Mai
negak samping beli Luh,” kénten Kadék Bayu ngorahin apang Luh Ayu negak
disampingné. Mesaut Luh Ayu “nggih beli” sambilanga negak. Kesir-kesir
anginé serasa nampingin tresna Luh Ayu tekén Kadék Bayu. Santukan dingin
pesan, tekek Kadék Bayu ngelut Luh Ayu. Galang keneh kerasa Luh Ayu
mangkin. “Luh, Luh.....” kéto Kadék Bayu nyeritin, mesaut Luh Ayu, “nggih
punapi beli?”
“Luh sampun 5 tiban iraga metunangan, liang sebet suba kerasayang
bareng-bareng, keneh beli tusing ja guyu-guyu ngajak I Luh, jinah sampun
sadia, nyak I Luh ngantén ngajak béli? Kéwala kanggoang beli tusing ngelah
apa, beli tuah sopir taksi lan jani beli nu masuk nempuh S1 Teknik Sipil,
bandingan tekén I Luh, I Luh jani suksés dadi dokter.” Mesaut Luh Ayu
kenehné demen nanging sebengné layu, “Beli tiang nak tresna ngajak beli,
kéngkén suba taén kaasanin ngajak beli, tiang nyak nampingin beli nanging
beli kan suba nawang reraman tiang sing ngerestuin hubungan niki beli,”
ngetél yéh peningalan Luh Ayu ngingetin hubungané tusing restuina.
“Luh sampunan I Luh sengsaya, yéning unduké ento suba beli pikirin,
keneh beli suba seken ngajak I Luh, bin mani beli lakar ka umah I Luh ajak
reraman beliné ngeraos tekén reraman I Luhé,” kéto Kadék Bayu masaut
sambilanga ngusap yéh peningalan Luh Ayu. “Nggih beli yin mula kéto
dumogi Ida Sang Hyang Widhi suwéca ngicénin iraga pemargi,” kéto pesaut
Luh Ayu sambilanga ngelut Kadék Bayu. Ten kerasa galahé wengi, hujan
malih tuun ngeripis Kadék Bayu ngajak Luh Ayu lantas mulih.

24
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

SSB/ Manik Sudra

25
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Siapé makruyuk, suryané sampun endag di bedangin. Rikala guminé


sampun galang sawatara jam 9, Kadék Bayu mekikén lakar ka umahné Luh
Ayu. Kadék Bayu nyagjagin reramané sedek negak di ambén paoné.
“Mé, Bapa meriki dampingin ja tiang ka umahné Luh Ayu jagi ngeraos
tekén reraman ipuné, keneh tiang suba seken ngajak Luh Ayu ngantén, jinah
sampun siap, metunangan masé sampun mekelo meriki ja dampingin tiang.”
Bapané lantas mesaut, “nah Dék yin suba kéto keneh Dék é, bapa ajak mémé
siap nampingin.” Tusing kanti tengan jam Kadék Bayu lan rerama ipunné
sampun neked ring umahné Luh Ayu. “Om Swastyastu,” kénten Kadék Bayu
ngucapang salam, mesaut méméné Luh Ayu,” nggih Swastyastu wénten napi
niki nggih?”
“Puniki buk tiang meriki sareng kurenan tiang nampingin pianak tiang jagi
ngelamar okan ibuké, sawiréh Luh Ayu sareng Kadék nak sampun mekelo
metunangan kéto raos bapané Kadék Bayu. “Apa?! Kadék Bayu nagih ngajak
panak tiang ngantén? Tiang sing setuju panak tiang ngantén kemu, ngelah apa
awaké ngajakin panak tiang ngantén? Gaé tuah dadi supir jumah sing ngelah
apa, apa kel baang panak somah disubané mekurenan? Dadi baang dakin gigi
gén? Kéto pesautné méméné Luh Ayu bangras. Lantas Kadék Bayu mesaut,
“ampura bu tiang sareng Luh Ayu sampun pada tresna jani mula tiang ten
meduwé napi, nanging tiang lakar ngebuktiang Luh Ayu ten ja kanti makenta
hidup sareng tiang.” Méméné Luh Ayu mesaut sambil nuding Kadék Bayu,
“Éh cai awak tuah dadi sopir taksi, ngidang ngejamin hidup panak tiang luung
ditu? Tiang nyekolahang Luh Ayu kanti dadi dokter keneh tiang apang ya
maan pasangan hidup né melah tusing cara cai lacur!”
Sebet keneh reramané Kadék Bayu ningehang munyin méméné Luh Ayu,
krana merasa déwék sing metampi lantas Kadék Bayu lan reramané mulih.
Mekebyos yéh peningalan Luh Ayuné tresnané sing maarti ulian méméné
tusing ngerestuin hubungané. Tusing ngidang ngorang apa, Luh Ayu nguberin
nyagjagin Kadék Bayu sambilanga ngeling sigsigan. “Beli, beli... ngoyong ja

26
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

malu,” kéto Luh Ayu nyeritin sambil ngeling sigsigan. “Punapi Luh? Beli suba
sing ngidang ngorang apa mémén I Luhé sing ngerestuin beli dadi kurenan I
Luh (sambil ngetél yéh peningalan né), beneh munyin mémé I Luhé yin I Luh
ngantén ngajak beli apa baang beli? Beli sing sugih, tuna kén harta. Lacur I
Luh nyen makurenan ngajak beli,” kéto pesautné Kadék Bayu sambil ngusap
yéh peningalané.
“Tiang nak tresna ngajak beli sampunang tiang kalina,” kéto pesaut Luh
Ayu sambil ngelut Kadék Bayu.
“Luh yin orang beli tresna ngajak I Luh, seken keneh beli ngajak I Luh
nanging tresnan beli kalangin harta brana. Beli nak sing ngelah apa Luh
sampunang Luh sebet, ngeling, men suba kéné pejalané beli sing ngidang
ngorang apa kanggoang malu ked dini gén hubungan iragé, tresna yin sing ada
restu orang tua sing ja luung pejalané Luh, nanging Luh sampunang sengsaya
tetep percaya yin suba jodoh pasti sing kel kija.” Kéto pesautné Kadék Bayu
lantas magedi. Sebet kenehné Luh Ayu mangkin, ngeling sigsigan.

Ni Putu Asriani Putri


Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Agama, Fakultas Dharma Acarya,
Institut Hindu Dharma Negeri Dénpasar

27
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Satua
Cutet

Pujangga

“Puuuuuuuuuuut, puuuuuuuuut, puuuuuuut,” munyin bél kapal Feri di


pelabuhan Gilimanuk lakar ka Ketapang pinaka tanda tresna iraga. Uli
duur dék kapalé Adi ningalin Bli nyambil madadaan, misi ngusap yéh
peningalan, jelas katingalin Adi ngeling. Saget kapalé suba joh ngalain
dermaga déwéké nu masi majujuk bengong serasa sing medaya tekén
unduké ané mara gati. Kerudung barak nguda, marupa kenangan-
kenangan tekek baan déwéké ngisi, nu mebo miik awak Adiné di kalungé
ené. Setata Adi nu merasa dini. Kija kadén telah bayun déwéké ané jani.

28
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

29
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

C
ara sing ada semangat idup. Jani mulih déwéké ka Badung serasa tan
panyawa. Makejang kenangan né ipidan uli mara kenal sampai iraga
dadi gegélan ingetang déwéké, dugas ento déwéké nyemput di
Pelabuan. Adi ngirim BBM, “Bli, njaluk tulung susulen aku ning pelabuhan
Gilimanuk. Aku pengin kerjo ning Bali, Wong tuoku wis ngijinin. Aku kangen
banget karo Bli.”
Mih, jeg runtag bayu mekapang-kapangan déwéké ban keliwat demené
lakar ketemuan. Prajani magegas ngumbah motor, nerik baju, mecukur bok,
kumis jak jénggot trus meluncur ka Gilimanuk nyemput Mbak Yu uli
Banyuwangi. Tusing inget tekén jani ada ayahan. Seka truna-truniné ngias
panggung ngadaang ulang tahun misi Lakar ngundang Bupati. Déwéké ngacir
pedidian ka Gilimanuk.
Dugas déwéké nyemput di Pelabuhan, kondén pastika pedas baan cara apa
kadén muané jak bodiné né seken, yan tingalin di fotoné jegég ja, putih buin
langsing kénkén ja cara Luna Maya. Nyak ya saja cara kéto. Déwéké nyaga ia
di terminal sambilang ngetug-ngetug bayuné. Nyak bodo kal pelaibin ndasné.
Déwéké sing ja sombong, goba déwéké nak baguslah oraang.
Sagét mekesyab bayuné ada nundikin uli siduri, “Bli Madé, pie kabare?
Aku Retno Pangastuti Bli.” Bih munyiné lemuh sajan, ngolét cara jaja uli mara
suud metebuk. Mabelengek déwéké sing ngidayang ngomong. Seken jegég,
tumbén nepuk nak luh jegég kéné. Mekelo bengong nolih serasa sing
ngidayang makiba. Sudap-sudap ngusap peningalan. “Bli.. Bli Madé kan? Ini
aku Retno,” buin anaké luh to ngomong nyekenang. Nyak cara di fotoné, bani
ba jani ngajak kundangan. Sambil mapeluh telapak limané nyalamin
makenalan.
“Ia gék, ia luh, ia néng, mbak,” aduh déwéké kabibil mekejang bakat cacab.
“Panggil saja aku Retno Bli,” buin ia mamunyi. Ngénggalangan déwéké
nyauitin, “ia baiklah, senang ketemu Retno,” sambil nu ngisi limané. Sing
tawang kudang menit kadén suba bakat gisiang liman anaké. Jeg suargan

30
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

nyekala sané idup. Padahal tunian bedak jak seduké kaliwat. Jani saget wareg.
Ngénggalang déwéké ngajak ka parkir nyemak sepéda motor, laut berangkat
ka Badung.
Di tengah jalan sengaja déwéké ngadéng-ngadéng sajan nyalanang motor,
pang mekeloan neked di Badung. Madak pang hujan, macet kéto pengidih
tekén Betarené. Liu ané dadi ortaang di jalan cara jak dua sané ngelah jalanné.
Jalan jalur tengkorak, ngesai ada nak ulung di margané, jalané cupit mobil liu.
Aget dugasé ento lancar, buina énggal neked di Badung. Lanjut déwéké ngateh
Retno ka umah misané di Dénpasar. “Bésok Bli ke sini jemput Retno, Bli
ngantar Retno ka tempat kerja.” Sambil ngisiang limané, cara kelet sané
ngelésang. “Ia Bli Retno tunggu.” Sambil makenyem manis ningalin ka muan
déwéké. Karasa suba ada perasaan lén ané karasaang jani.
Dugas ento sing merasa sagét suba duang tiban iraga kenal. Ia suba anggo
gagélan seken yadiastun béda agama. Sing ngitungan kéné kéto. Munyi di sisi
pakrimik. “Énggal Madé ngungsi dauh tukad jani.” Sakéwala munyi-munyi
kéto ba biasa déwéké dingeh. Krana sesenggaké “tresna sing ada né pelih, né
pelih to né ngadanin.” Ia suba nyak lakar nuutin sepolah palih budaya déwéké.
Jani ngantosang persetujuan reramané jak dua. To né sanget kenehang déwéké,
setuju ya sing mémé bapan déwéké ngelah mantu uli Jawa. Yan mun né té
jegégné abaang mantu, jemet magaé pasti nyak. Déwéké yakin seratus persén
setuju.
Sedek hari libur déwéké mulih ka kampung lakar nyambatang unduké ené
tekén mémé bapa. “Retno, Bli pulang minta ijin untuk meminang dedari dari
Banyuangi,” sambil maguyonan. “Éh gombal, tyang perlu milu sing Bli Bagus,”
ia melajah mabahasa Bali, munyiné medok. “Jangan dah dulu, tunggu kalau
nanti orang tua bli setuju, Rétno bli ajak pulang sekalian kenalan.” Sambil
ngusap bokné né selem malengis. Ia ngelut tekek déwéké laut mamunyi,
“terserah Bli, tyang ikut-ikut saja, tyang sayang tekén Bli” Mih sing mekita
mulih bana.

31
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Teked jumah tepuk mémé jak bapa negak di saka pat, kebetulan gati pas
lakar ngoraang ngidih nak luh. “Madé, libur jani, sing megaé? “I bapa girang
matakon, “dini negak da, gaénanga kopi, né ada jagung barak malablab, mémé
ngunuh di samping umahé ada ngalap jagung,” munyin i mémé ngarenceng
sambil ka paon nyeduh kopi.
“Mé, pa... ada né oraang tyang jani,” kéto déwéké ngaraos adéng, sedek
pada ngopi matimpal jagung. “Apa to dé, gawat sajan asané? I bapa nyeseh.
“Kéné pa, sebilang tyang pesu ada duén timpalé nyandénin, adi uliang
kurenané dé, kanti memerag ngesikang pengina sing ngeranaang, sing
ngeranaang bedag poléng wak bagus, éngalan kiamat cai ngantén, kanti ping
dasa maganti buku seka trunané nu masé adan tyangé menék ditu. Timpalé
suba pada ngelah pianak déwéké kondén meragatang apa.” I bapa mekenyem
laut masaut, “cié cié, Madé pasti lakar metari ngantén ae.” Lantas mémé
mesaut cara munyin blabar, “seken to Dé, nah éngalin naé, sing sabar mémé
ngantiang cucu, pidan ento, enyén nak luh to, uli dija, nyén bapané, dija magaé,
sugih apa sing.” Mémé cara céncéng kebés mamunyi sing ada jedané. “Wééé
Luh adéngan bedik, baang panaké mamunyi, kuda petakoné to kanggoang
abesik metakon,” i bapa gerimutan.
“Kéné pa, tyang lakar ngantén mumpung ada né demen jak tyang, adané
Retno uli Genténg,” kéto sautin déwéké.
“Dija to Dé, Tabanan, tumbén ningeh Désa Genténg,” i mémé héran
maimbuh penasaran.
“Uli Banyuwangi mé, pa, nak Jawa. Tyang sanget demen jak ia, tyang
ngidih olas mémé jak bapa pang setuju,” kéto raos déwéké sambil ngetug. I
bapa makesyab bedik, “Buiikk Madé, joh gati, kadén ja uli Bali, men to né
ajak mulih dugas né nyén sing to ajak ngantén.”

32
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Sing pa, to timpal kuliah kal nyilih surat lamaran.” I mémé sing kalah
tengkejutné, “mih té Madé kadén ja dija, men uli Mengwi koné tunangané, ada
ngoraang uli Selat Duda, ada uli Jimbaran, ade ngoraang uli Buléléng. Men
sing to salah satuné juang naé, joh joh guminé ngalih kurenan, kalud sing bisa
makapalan, takut kelem mémé.” Adéng-adéngin déwéké nyelasin pang sing
salah paham reramané, “oo to mé né uli Mengwi to timpal magaé, né uli Selat
Duda timpal kuliah pidan, né uli Jimbaran ba ngantén, né uli Buléléng sing
cocok sané jak tyang, agak bergaya bedik, yan né Retno seleg mé, magaé
jemet, sing pati bergaya. Nyak cara kenehé. Ia nak suba nyak lakar nuuitin
dresta raga di Bali, sing masalahang budaya.”
Laut i bapa nimpalin, “nah yan suba kéto, bapa jak méméné setuju gén, yan
suba pada demen, bapa lakar maitungan ajak paman-pamané malu.”
“Tapi pa, ia kondén metari jak keluarganné di Jawa.”
“Lamun kéto maling lah, surat gén kirim ka Jawa,” i bapa ngénggalang
masaut. Lantas déwéké masaut sambil héran, “ngamaling pa, Dé lek atiné,
amun né té bagus tyangé misi ngemaling nak Luh, Dé lek atiné, uyaka jak
timpalé nyanan, soalné ada timpalé tukang cacad di kantor.”
I bapa ngakak kedék, “yéé nak biasa ngemaling, i pidan méméné bakat
maling, pelaibang bapa. yan sing kéto sing bakat anggo mémé cai jani, to pa
ada di pertigaan Abang umah gedong to kana nyuang méméké, nu memindon
koné, jeg pelaibang bapa, urusan belakangan, cinta nomor satu.” Mesaut mémé,
“éé wanééé suud ngungkit-ngungkit masa lalu lek tyang, kayang jani nu
ortaanga to jak pisagané. Luh Jepun nak malingan Jak Wayan Keplig tawang
sing, kéto pada anaké ngorta.” I bapa ngawalék, “kadén bapak I Luh nundén
ngemaling, pang sing cemburu sosial nyaman-nyaman Luhé ané demen jak
Luh, petek ba ada lima lelaki né siap nganténin iluh kiksss, nyaak ya Bli
ngemaling bes jegég kéné té méméné. Kalud ujan bis bis, cara penjahat kelas
kakap Bapa Dé, mejanji di tukadé nyaru kayeh, langsung pelaibang Bapa.” I

33
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

mémé mesaut, “suud-suuud nuturang kéto lek atiné, serius jani,” akhirné mémé
bapa ba setuju, jani tinggal ngajak gagélané mulih kenalan.

Catetan: Satua cutet punika wantah paletan kapertama kémanten, kantun


wénten sambungané.

Pujangga,
madué aran asli I Madé Edy Juniawan. Magenah ring Désa Tulamben, Kubu,
Karangasem. Makarya dados guru.

3 Cerpen Sapardi Djoko Damono

34
Fiksi
Mini
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Terje-
mahan

Anak Muani di Karpété

Luis ningalin di karpété ané makebat di batarané anaké ento kadéna mati.
“Ia mati.”
“Sing,” méménné masaut. “Ia masaré.”
“Sing ada anak masaré nylempang buka kéto,” Luis nimbalin.
“Ia leleh gati. Di kénkéné mémé meled: apang nyidaang kéto.”
Luis miwah méménné patutné adéng mesuang raos wiréh anaké ento sing
masaré utawi mati nanging magambar di bukuné, tur ningeh déwékné
tuturanga.

35
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Lega Atiné

Tiang milih mati padaang masiksa. Aji belahan kaca gorok tiang baongé.
Tatuné sanget tur dalem gati. Atman tiangé das malecat sibarengan ajak
kebioran getihé. Lega atiné dugas rasaang awaké puyung. Dugasé inget, aget,
engsap tekén kénkén tiang satondéné.

Meték Bintang

Apang dadi masaré tiang meték bintangé makejang. Patpat ané sing nu,
abesik ané pinih maaji barengang tiang ngadéang anggon meli obat tidur ané
sing ngranaang kiap.

Misan Miwah Dadong

Nora, misan tiangé, beling. Panyamaan tiangé makejang demen ningeh


gatrané ené, sawiréh suba uli makelo ngagenang tur tusing sabar ngantiang.
Tiang nakonin I Dadong demen apa tusing ningeh gatrané ené. I Dadong
makenyem di tongosé saru, di tengah sayongé. Seken né, lega rasaang tiang
pasautné I Dadong, bagia ningeh gatrané ténénan sing di pangipian. Embatan
sayongé nges tur lantang gati, paliatné I Dadong ngreresin ati.

36
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

37
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Petékan Pang Liu

3452, 3453, 3454 ... apang dadi masaré ia metékin liun anaké muani (sarwi
ngarawatang makejang ngecosin obag-obag umahé) ané sing taén dadi
gagélané.

Piteket Jelék

Nuutin piteket balian, ia ngaé kemplong muané mirib muan musuh


kapituinné. Laut borbora di tegalé, galang bulan dugasé ento. Inguh tekén
lekahan apiné ané ngabar-abar, musuh kapituinné nekain tur ngojog déwékné
ditu ia matianga aji lembing.

Enjekan Ané Ngranaang Bungeng

Anaké ané pedidina sing ngenah sakéwala tepukin idéwa enjekané. I Déwa
nyidaang nututin ulian ngetut. Soléh. Di pempatané enjekané sempiar. Anaké
ané ajaka liu sing ngenah nanging tepukin idéwa enjekané. I Déwa nyidaang
nututin ulian ngetut. Di pempatané enjekané makejang sempiar.

Dugas Reraman Muridé Sangkep

Dugas reraman muridé sangkep di sekolahan, makejang ngrincikang daya


apang nyidayang ngukum mati guruné. Mén Konuna ngaduk kopi aji jerijinné
ané kadirasa sekabedik ilang serepa baan cangkiré. Napkala tiang masekolah

38
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

ipidan, guruné macahcah, ané nyahcah muridé. Di alun-alun buka ané suba-
suba, madingehan anak mageluran.

Van Gogh II

Ada anak ngorahang Van Gogh ngetep kopingné baanga anak luh jalir. Ané
lenan kumuh nyambat kopingné pegat ulian masiat ajak Gauguin. Makudang
kudang ilmuwan nyambat ia kakéto ulian ngraksa sindrom méniére sing sida
naanang kopingné makuing peteng lemah. Tiang nu bajang cerik dugasé ento,
ngéténg ngéténg ningalin, pastikaang tiang ia kaketo ulian kopingé anggona
winih, mabukti anak luh tua uli Arles ngraos, bagia nujuang tetaruan apuun
nged misi woh buka bekécot misi bok lan magenyelan.

Rumah Sakit

Keledai, jatma, jelati, sarwa batu gedé lan klesih majeljel di rumah sakit.
Ngaé lek pamréntah dogén apa ya ténénan yén sing tongos macladukan sing
karuan. Sing ada perban, sing ada ubad, sing ada perawat, sing ada sarana
anggon ngoprasi sirah, sing ada ambulan, sing ada ranjang, sing ada dokter,
sing ada laboratorium, sing ada plasma, sing ada panyuntikan, sing ada tongos
operasi, sing makejang anaké matatu miwah gelem, jeg ngaé lek, miribang té
tongosé ténénan sing Rumah Sakit.

Katerjemahang antuk IDK Raka Kusuma sakéng fiksi mini sané mamurda
Pria Di Atas Karpet, Dengan Lega, Menghitung Bintang, Sepupu Dan Nenek,
Jumlah Besar, Nasehat Buruk, Jejak Membingungkan, Pertemuan Orang tua,
Van Gogh II, Rumah Sakit Kaketus sakéng Pemburu Aksara, Penerbit Marjin
Kiri.

39
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Satua
Bali

Ada koné tutur-tuturan satua I Juragan Anom. Kacrita Ida Sarg Prabu
Daha madue putra kakalih lanang istri. Ané duuran lanang, ané alitan
istri. Kari alit-alit putrané, Ida Sang Prabu buin ngambil rabi panawing,
adina tekén I Patih madan Ni Liku. Sekat ento koné Ida Praméswari
miwah putrané makadadua tan kalinguang antuk Ida Sang Prabu, réh
ida takut tekén Ni Liku. Sakéng patuduh Ni Liku, Ida Sri Praméswari
kalih Ida Radén Galuh kakutang di alasé wayah, kakaryanang pondok
cenik. Tan kabekelin apan-apan. Ida Radén Mantri, I Patih koné ngadep
tekén wang prau, tur anggona pianak sayanganga gati tekén juragan
prauné ento, kaadanin I Juragan Anom. Kija ja juragan praune ento
mlayar madedagangan, ajaka dogén koné I Juragan Anom.

40
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

K
acrita Ida Praméswari peteng lemah koné ida sedih di tengah alasé
sambil ida ngemban putra tur tan mari ida mapasihin putrané.
Sedek ida nangis, lantas teka koné dedari tetelu, kautus antuk Ida
Betara Guru, maktaang Ida Sri Praméswari kalih Radén Galuh rayunan, dadi
mara koné ida pada nepukin rayunan. Sausan ida ngrayunang, ngandika koné
dedariné.
"Inggih Biang Praméswari, mangkin usan I Déwa Sungsut, réh tiang
mangkin kapangandikaang antuk Ida Betara Guru sai-sai maktaang I Déwa
rayunan mriki, kalih ngembanang Ida Radén Galuh."
Kéto koné pangandikan dedariné. Uling sekat ento koné dedariné sai-sai
semeng-semengan suba rauh ngaba rayunan, suba peteng mara koné ida
mantuk ka suargan. Kasuén-suén gelising satua suba koné Ida Radén Galuh
duur, lantas ida makarya tetamanan sareng dedariné di tengah alasé, nandur
punyan bunga soroh ané miik-miik, tur énggal gati koné punyan bungané pada
nedeng mabunga.
Ditu lantas dedariné ngandika tekén Ida Radén Galuh, "Adi Galuh, Adi
Galuh, jani suba nedeng bungané, jalan ja alap! Adi ngadep ka peken Koripané,
embok ja ngatehang Adi. Baanga ja Adi baju, né anggon bajuné, apang Adi
bisa ngenah ilang!"
Kéto koné pangandikan dedariné, lantas ida pada ngalap bunga, kapilihin
sabantas ané melok-melok tur miik. Buin maninné semengan gati koné Ida
Radén Galuh suba mamargi ngadol bunga ka peken, kasarengin dedariné,
nanging Ida Radén Galuh dogén koné ngenah mamargi ngraga. Suba koné ida
rauh di peken lais gati koné ida madolan. Agelindengan koné suba telah sekar
idané, lantas ida mantuk ka alasé. Mara ida rauh di bancingah, ngatuju Ida
Radén Mantri Koripan mlinggih di balé bengongé kairing baan I Punta.
Mara Ida Radén Mantri nyingak Ida Radén Galuh, jag prajani koné ida
buduh tekén Ida Radén Galuh, lantas ida ngandika tekén I Punta, "Paman

41
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Punta, Paman Punta, anak uli dija sé anaké nyuun sok ento, dong aéng ja
jegégné."
Matur I Punta, "Béh, I Ratu bes lédat lelengeran pisan, sabarang anak luh
raosang I Ratu jegég, dagang tendakan taler buduhang I Ratu, mirib kirangan
Putran Sang Nata Ratu sané pacang anggén I Déwa rabi."

42
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Buin ngandika Ida RadenMantri, "Béh, Paman Punta, da té Paman


ngomong kéto, yadin ja liu ada putran ratu, lamun nira sing demen. Yadin ja
dagang tendakan buin wang tani kelen, lamun jegég tur nira demen, ento lakar
anggon kurenan. Cendek, buin mani jalan jaga di jalan, juk anaké ento," kéto
koné pangandikan Ida Radén Mantri, sing dadi pamunguina baan I Punta. Buin
maninné semengan gati koné Ida Radén Mantri sareng I Punta suba medal ka
bancingah lakar nyambangin Ida Radén Galuh. Buin akejepné, rauh koné Ida
Radén Galuh nyuun bunga asok, lantas Ida Radén Mantri ngandika.
"lh Jero dagang, Jero dagang, Jeroné anak uli dija, apa ento kasuun?"
Matur Ida Radén Galuh, "lnggih Ratu Radén Mantri, titiang kaulan Cokor I
Déwa sakéng gunung, titiang jaga ngadol sekar ka pasar."
Buin ngandika Ida Radén Mantri, "Nah, da suba adepa bungané ka peken,
nira meli makejang." Ditu lantas makejang koné tumbas ida bungané, tur
lantas ida ngalemesin Ida Radén Galuh, kagét suba joh gati koné mara aksi ida
lantas Ida Radén Mantri mawali mantuk ka puri. Rauh di puri, lantas ida
ngandika tekén I Punta.
"Paman Punta, Paman Punta anak luh kénkén ya en to dadi bisa ngenah
ilang, mirib sing ento jlema tember-tember apa ento, méh dedari jenengna
ento? Nah mani jalan ajak liunang gati nyaga, apang bakat ja baan ngejuk."
Buin maninné Ida Radén Mantri ngandikaang parekan majaga sabilang dangka
lakar ngejuk Ida Radén Galuh, nanging makejang koné tusing makatang, wiréh
Ida Radén Galuh ngenah ilang. Déning kéto, dadi sengitan gati koné kayun Ida
Radén Mantri, lantas sai-sai ida ngandikaang parekan majaga, nanging masi
tusing ada nyidaang makatang ngejuk Ida Radén Galuh. Déning sai-sai kéto,
jejeh koné kayun Ida Radén Galuh, lantas ida matur tekén biangé, nguningang
indiké kéto lantas Ida Praméswari ngandika.
"Nah yén kéto, suud suba Cening madagang, lamun nyen sai-sai Cening
sing bakat juka, jalané bakatanga, apa ya dadin méméné padidian di tengah
alasé," kéto koné pangandikan Ida Praméswari, lantas usan koné Ida Raden

43
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Galuh madolan ka pasar. Déning Ida Radén Galuh suba usan madolan, dadi
osek kayun Ida Radén Mantri, tur makayun ida pacang ngumbara, ngruruh Ida
Radén Galuh, lantas ida mireng pangandika ngambara, "Cening, Cening
Mantri Koripan, da Cening sanget duhkita makayun lakar ngumbara. Yadiapin
jani Cening ngumbara, masih lakar sing bakat baan Cening ngalih anaké luh
ento. Nah mani puan yén suba teka gantinné, sinah Cening lakar matemu tekén
anaké luh ento, tur ditu lakar Cening tatas nawang kamimitannyané." Kéto
koné pangandikané pireng ida, lantas wangdé koné ida ngumbara.
Tan critanan Ida Radén Mantri, kacrita jani I Juragan Anom, suba koné
mati bapanné, lantas ia nimbalin madedagangan malayar maileh ngaba prau,
lantas malabuh di pesisi Koripan nuunang dagangan. Mara neked di pesisir,
teka koné anaké pagrudug mablanja, agelindengan telah koné daganganné
makejang. Yadin suba telah daganganné, masih tusing koné ia makeneh
malayar buin ngalih dagangan, réh ia nau gati ditu, tur sai-sai koné ia malali ka
bancingah. Lemah-lemahé, semengan koné ia suba tuun ka daat, suba peteng
mara koné ia menék ka prauné. Sedek ia mlali di bancingah ngatujuang Ida
Radén Mantri medal kairihg baan I Punta, dadi kacingak koné I Juragan Aom,
lantas Ida Radén Mantri ngandika, tekén I Punta, "Paman Punta, Paman Punta,
anak uli dija sé ento dadi aéng bagusné, kemo koné kaukin tundén mai!"
Suba kaukina I Juragan Anom tekén I Punta, lantas Ida Radén Mantri
ngandika, "Jero, Jero, Jeroné anak uli dija, tumbén ja tepukin tiang Jeroné,
nyén adan Jeroné?"
Matur I Juragan Anom, "Inggih Ratu Radén Mantri titiang jadma
pangumbaran, titiang jadma pangumbaran, titiang panak juragan prau, wastan
titiang I Juragan Anom. Titiang meriki makta prau gumanti madolan,
dagangan titiangé sampun telas durus, nanging titiang demen iriki."
Buin ngandika I Radén Mantri, "Nah, yén kéto, jalan ja suba dini nongos
ajak Beli, Beli anggon cai nyama-nyamaan."

44
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, ngiring koné I Juragan Anom.
Sekat ento koné ia seken mamarekan di puri, tur kaeman antuk Ida Radén
Mantri, sing taén palas peteng lemah. Praunné muah isinné pakidianga tekén
timpalné, tur tundena timpalné buin malayar madedagangan.
Kasuén-suén ia mamarekan ditu kacrita Ida Sang Prabu Koripan sungkan
raat, tur kanti telah baliané wewengkon Koripan ngaturang tamba, makejang
koné sing ada mintulin. Ditu lantas ada juru tenung, nenungin panyungkan
idané, patut matamba aji bé kedis manuk déwata. Déning kéto lantas Ida
Radén Mantri ngandikaang I Juragan Anom luas ka alasé ngalih kedis manuk
déwata, tur yén tondén maan, tan kalugra buin matulak. Tan critanan di jalan,
teked koné di alasé maileh koné ditu, masih tusing nepukin kedis kéto. Suba
koné peteng, neked koné ia sig pondok Ida Praméswari, lantas ia kema nyilih
dunungan, lantas matakon Ida Praméswari, "Jero, Jero, Jeroné anak uli dija,
nyén adan Jeroné?"
Matur I Juragan Anom, "Inggih Jero Istri, tiang parekan Ida Radén Mantri,
wastan tiangé I Juragan Anom. Mangkin tiang kautus antuk Ida Radén Mantri
ngrereh kedis manuk déwata, pacang tamban Ida Sang Prabu, tur yén durung
polih, tan kalugra tiang matulak ka puri. Niki ragané sapasira, dados
pakekalihan paturu istri malinggih iriki?"
Ngandika Ida Praméswari sambilang ida nangis, "Apa ja kéto nira neken
cai, nira praméswari di Daha, nanging nira lacur kakutang dini ajak nanak
Galuh, réh Ida Sang Prabu kalimburan. Pianak nirané ané muani nu di puri,
nanging jani yén kénkén kadén, yén nu idup apa suba mati."
Mara kéto pangandikan Ida Praméswari lantas ngeling koné I Juragan
Anom, sambilanga ngaturang undukné sakadi-kadi. Ditu lantas ida sareng
tetiga saling gelut saling tangisin, réh sami éling ring kasangsaran.
Kacrita buin maninné semengan, buin koné rauh dedariné kemo, lantas Ida
Praméswari midartaang indik idané kapanggih ring putrané lanang, tur
kapidartaang putrané kautus ngrereh kedis manuk déwata, pacang tamban Ida

45
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Sang Prabu Koripan. Ditu lantas dedariné buin tulak ka suargan, nunas kedis
manuk déwata tekén Ida Betara Guru. Suba kaicén, lantas buin matulak kalasé,
tur kapaicaang kedisé ento tekén Ida Radén Mantri Daha. Suba koné kéto,
lantas I Juragan Anom mapamit tekén biangé kalih ariné, lakar tulak ka
Koripan, tur sumanggup ida pacang sering matetinjo ka alasé. Rauh di puri,
lantas katurang kedisé ento tekén Ida Radén Mantri Koripan. Ditu lantas
kapangandikaang panyeroané nampah nglantas ngrateng kedisé ento, lakar
rayunan Ida Sang Prabu, tur di subanné rateng, lantas katur tekén Ida Sang
Prabu. Sausan Ida ngrayunang bé kedisé ento, lantas ida kénak prajani, waluha
buka ané suba-suba. Sekat ento koné I Juragan Anom sumingkin kaéman di
puri.
Kacritang geising satua, sesukat Ida Sang Prabu kénak, pepes gati koné I
Juragan Anom ilang uli di puri. Kanti makapuan makatelun koné di alasé.
Nuju peteng, mara I Juragan Anom teka uli di alasé, lantas Ida Radén Mantri
matakén, "Adi, ento kija sé Adi dadi pepes gati ilang uli jumah?" Kanti
makatelun tusing morahan tekén Beli. Kanti paling Beli nundénang nakonang
Adi, kija sé Adi?"
Matur I Juragan Anom, "Inggih Ratu Radén Mantri napi titiang kadung
saud atur, daweg Cokor I Déwa ngandikaang titiang ngrereh manuk déwata,
wénten sesangin titiang ring alasé. Yén titiang polih paksi sapunika, titiang
sumanggup pacang mitung raina merika, nginep ring tengah alasé, tur tan
dados matimpal." Kéto koné aturné I Juragan Anom, lantas meneng koné Ida
Radén Mantri.
Nuju I Juragan Anom kalasé, lantas Ida Radén Mantri luga kairing baan I
Punta, Jrudeh ngintip I Juragan Anom. Rauh Ida di alasé,diwangan pondok Ida
Praméswari, kacingak Ida Radén Galuh kalih Praméswari malinggih di
ambéné sareng I Juragan Anom. Ditu lantass Ida Radén Mantri bendu, tur
ngandika makisi-kisi tekén I Punta Jrudeh, "Paman Punta, Jrudeh, ento apa
anaké luh ané ukana kejuk i pidan. Kalingké kéné kenehné I Juragan Anom, ia

46
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

jene demen tekén anaké luh ento, beneh sabilang takonin sing taén nyak ngaku,
jalan matiang tendasné."
Kéto koné pangandikan Ida Radén Mantri, tur lantas Ida ngembus keris,
nrojog ka ambéné kairing baan I Punta, Jrudeh. Mara ukuh katebek I Juragan
Anom, lantas lemet tangn idané tan nyidaang mapaksa. Ditu lantas Ida
Praméswari ngandika tekén Ida Radén Mantri, ngandikaang kasujatin raganida
kalih putrané makadadua, tur kapidartaang saparindik kasangsaran raganida
sakadi-kadi. Mara kéto pangandikan Ida Praméswari, lantas Ida Radén Mantri
nangis ngaturang kasisipan, tur prajani ida sami kairing mantuk ka Koripan.
Sarauhé di puri lantas Ida Radén Mantri Koripan nguningang ring ibu ajiné,
saparindik Ida Praméswari ring Daha sareng putrané makekalih. Ditu lantas
Ida Sang Prabu ngandikaang I Patih, I Punta Jrudeh muah kaula lénan luas ka
Daha, ngaturin Ida Sang Prabu Daha mangda lunga ka Koripan, tur
nguningang rabi kalih putrané makakalih suba di Koripan, muah katurin
ngamatiang Ni Limbur.
Tan critanan gelising satua, suba koné Ni Limbur mati, lantas Ida Sang
Prabu Daha lunga mairingan panjak ka Koripan. Rauh ida ditu lantas kagelut
rabiné kalih putrané makadadua katangisin, sinambi ida nglukuang raga. Suba
koné kéto, lantas Ida Radén Mantri Koripan kabuncingang tekén Ida Radén
Galuh Daha. Suba koné suud pabuncingan lantas Ida Sang Prabu Daha,
Praméswari miwah Ida Radén Mantri Daha mantuk ka Daha.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam


Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti
Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar
warsa 1986.

47
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Artikel

Bayu Pramana Nincepang Wirasa, Wirama lan Wiraga ring Awak


I Gedé Sarjana Putra

Napi sané kasurat iriki, nénten ja mamanah éwér saking pamargin Pésta
Kesenian Bali (PKB). Napi malih PKB sampun mamargi petang dasa siki
warsa lintang. Niki wantah nyuratang akedik pikobet saking wargi sané
rauh saking seniman, budayawan, akademisi miwah wargi sané tiyosan
sané wénten uratian ring PKB.

48
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

itatkala titiang nyurat opini PKB niki, madasar antuk ‘Bayu

R Pramana,’ titiang mireng gending Dék Ulik ‘Bangkung Ngamah


Gula.’ Titiang sakadi polih idé, antuk pamargin PKB sakadi
‘bangkung ngamah gula,’ sekadi ‘klingkang klingkung jalan mula.’
Sakéwanten, napiké patut sekadi punika, utawi sampun mamargi antar lan
becik? Wénten malih indik pamarginnyané napi sampun mamargi nagingin
dasar pemargi antuk Bayu Pramana.
Saking pemerintah saking wit PKB, sampun mamanah becik, ngaturang
sané utama antuk warga Bali, tamiu doméstik lan tamiu saking dura negara.
Napi malih jinah ngalaksanayang PKB sampun katingkatang nyabran warsa.
Para seniman, budayawan, sampun polih genah utama lan polih penghargaan,
miwah seniman saking tanah Jawi lan dura negara polih masolah. Tiosan
punika, pembinaan kesenian lan budaya sampun mamargi ring sajebag désa.
Wiadin asapunika pemargin PKB nyabran warsa, ten surut-surut wénten
pikobet saking wargi sané sampun aturang titiang wawu. Pikobetnyané ngawit
genah parkir, peken utawi warung sané wénten ring sisi kauh Art Cénter muah
sasolahan sané kasengguh amontoan, utawi bangkung ngamah gula, klingkang
klingkung jalan mula, sakadi gending Dék Ulik.
Yéning ten iwang, dasa warsa sané sampun lintang, titiang polih matakén
saking budayawan lan penulis Aryantha Soetama. Pitakén titiang, “Napi
mawinan PKB mamargi amontoan dogén?’ Aryantha Soetama lantas nyaurin
égar, “Yéning pamargin PKB wantah amontoan dogén, minabang budaya lan
seni Bali sampun sami kakeduk saking sémér seni budaya Bali. Ngalantur ten
wénten napi malih ring sémér. Diastun asapunika, angga seniman sané
kaloktah sampun lesu ngrereh kautaman seni lan budaya Bali.”
Dumun, titiang satinut napi sané kawedar olih Aryantha Soetama, sami
sampun telas makeduk ring dasar sémér budaya Bali. Sakéwanten wénten
pikobet titiang, napiké sané kakeduk punika sampun jangkep, Wirasa (Idep),
Wirama (Sabda) lan Wiraga (Bayu). Napi sané makeduk wantah Wirama lan

49
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Wiraga, sakéwanten idepnyané (Wirasa) durung kapanggih! Utawi wénten


malih sémér sané tiosan, sané durung makeduk.
Wénten manah titiang, sapunapi yéning pemargin PKB kelaksanayang
sekadi pemargin piodalan pura, sekadi piodalan ring Pura Puseh,
umpaminnyané. Pemargin PKB ring nyabran warsa wantah PKB sané alit, ring
nyabran limang tiban kamargiang PKB madya, muah nyabran selaé tiban
mamargi PKB agung. Saking nyabran warsa, seniman, budayawan, pedagang
kari polih kalangan masolah.
Tiosan nika, pemerintah sampun kasengguh ngamargiang lestari seni lan
budaya. Nyabran limang warsa, kalaksanayang PKB Madya. Ring iriki, sané
kasengguh seni lan budaya utama ring PKB sedurungné jagi kajudi malih.
Ring PKB Ageng, sinamian sané luwih mautama ring PKB sané sampun
lintang lan sané anyar lan mautama kasolahang. Ring iriki nemuang sasolahan
sané sampun lintang, lan sasohalahan modérn. Tiosan punika, ngerauhang
seniman saking Jawi lan Dura Negara antuk nandingin pemargin seni lan
budaya Bali.

Wirasa, Wirama lan Wiraga

Wargi Bali sané mawit Bali, sakadi petani sané nandur pangan, nelayan,
pedagang, miwah pakaryan tiyosan sampun sarahina ngamargiang daging
tatujon sané wénten ring PKB. Tiosan ngamargiang pangupa jiwa, wargi Bali
sampun nyarengin mapakardi seni lan budaya Bali. Wusan ngamargiang
pangupa jiwa ritatkala semeng, ring soré wénten sané nandurin karang awak
antuk ngalengkara aksara, mawirama, ngarawit gong utawi rerindikan, lan sané
istri wénten sané masolah utawi nyangkepang antuk daging upakara sarahina
utawi nyabran sasih.

50
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Nika mawinan, wargi Bali ten wénten sané palas saking Wirama, Wiraga
lan Wirasa. Napi malih ring piodalan ring pura, kebisaan sané wénten ring
awak, katur ring Sanghyang Widhi. Wiadin mangkin PKB madasar antuk
Bayu Pramana, mawinan wargi Bali sampun jangkep gagelaran Wirama,
Wiraga lan Wirasa, sujatinnyané sami ten wénten palas. Bayu Pramana jagi
ngawetuang manah égar, liang selanturnyané polih galah malih antuk merarian,
mangda Bayu Pramana ten osah ring awak. Tiosan punika, Bayu Pramana
nénten jagi malasang antuk Wirama, Wiraga lan Wirasa.

Catetan: Artikel puniki ngamolihang jayanti I ring pacentokan nyurat artikel


mabasa Bali ring Pesta Kesenian Bali warsa 2019

I Gedé Sarjana Putra,


embas ring Désa Titab, Busungbiu, Buléléng, 8 Séptember 1970, ring Désa
Titab, Busungbiu, Buléléng. Masekolah SD, SMP, SMA ring Buléléng.
Mangkin makarya dados Wartawan Koran Harian Fajar Bali. Taler sampun
ngamedalang cakepan sané mamurda ‘Cetik Taluh,’. Makekawian nganggen
basa Indonesia wiadin Bali. Puisinnyané taler sareng ring ‘Antologi Puisi
Klungkung Tanah Tua Tanah Cinta.’ Naanin dados Juri Monolog PKB warsa
2006, partisipan PKB 2005 ring ‘Pesta Baca Puisi dan Keroncong.’ Mangkin
meneng ring Perum Wira Kumala Asri, E1, Banjarangkan, Klungkung, Bali.
Email : sarjana.fajar@gmail.com

51
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Artikel

IDG Trinandita

Anyar maartos baru. Wénten Warsa Anyar, Baju anyar, lan sané tiosan.
Maosang anyar utawi baru. Minabang sami jatmané jagi seneng. Sekadi
maduwé mobil anyar, baju anyar, sepatu anyar, sepeda anyar lan setios
nyané. Yéning pinehin anyar punika wantah sangkanin wau kapolihang,
wau kacingak, wau kakaryanin lan wau pragat. Anyar punika wantah
galah sané ngawinang. Memargi galahé sinah sami sané mawasta anyar
pastika jagi matilar. Mobil anyar dumun sané mangkin dados mobil kuno,
sepéda anyar sané dumun mangkin dados sepéda antik, warsa anyar sané
wau ngalintang benjangan dados warsa ilu.

52
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

D
uaning asapunika sepatutné jatmané tan perlu nyumbungan raga
utawi bangga pisan nyantenang separi indik sané kabaos anyar
punika. Sané patut kadadabin wantah sané anyar punika patut
kapiara, keanggé sekadi patut sumangdané napi sané anyar punika nénten gelis
usak nénten gelis uug lan awét. Yéning marupa barang utawi perabot patut
kapiara becik-becik. Yéning marupa ajeng-ajengan patut kasimpen utawi
genahang sekadi patut. Yéning ajeng-ajengan anyar genahang nénten patut
bisa ngawinang masem raris yéning ajeng sinah ngawinang sungkan napi
malih yéning ajeng-ajengané punika nénten matekep sinah buyung jagi rauh
nyebarang panyungkan.
Raris yéning lanturang sekadi jatmané sané makurenan sinah wénten sané
kasengguh pengantin anyar. Wénten kabaos bulan madu. Rikanjekan punika
sinah rasa anut lan adung sané karasayang tur kalaksanayang sareng kalih.
Mamargi galahé pangantén anyar punika kasuwén-suwén sinah nénten malih
sekadi asapunika. Raris métu sampun sané mawasta pikobet rumah tangga.
Yéning anyar sané satata ajumang sinah risampuné nénten dados kaséngguh
anyar sinah jagi kakutang. Indiké puniki patut kayunin becik-becik.
Sumangdané yéning nirgamayang sekadi anaké makurenan nénten ja patut
médayang anyar lan buuk. Riantukan makurenan punika wantah nunggilang
jatma lanang-istri antuk upacara manusa yadnya mawidiwidana sareng kalih
nemuang semara ratih niténin sané kawastanin gréhasta asrama. Punika patut
kapiara. Yéning bandingan sekadi numbas kuaca minabang nénten pateh
mapan yéning kuaca sané wau katumbas kasengguh pinaka kuaca anyar raris
kasuwén-suwén menados kuaca buuk, kumel, kesét, daki raris kakutang.
Minabang puniki sampun lumrah lan nénten mapisalah.
Puniki wantah gendu wirasa, sakémawon yéning uratiang minabang
tetueknyané patut kapikayunin. Yéning cutetang gendu wirasa puniki
nguningayang sumangdané sami mapikayunin. Minab patut taler kawikanin

53
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

anyar punika magenah ring kayun. Sakadi numbas motor bekas yéning sané
ngadol minabang rumasa motor punika sampun buuk utawi jelék sakémawon
sang sané numbas rumasa motor sané katumbas punika wantah kantun anyar
utawi baru. Macihna jatmané maduwê rasa angayubagia ring kahuripanné.
Nénten kabanda ring sané kabaos anyar punika. Taler motor sané lawas
sakéwanten kari becik mesin, pelaib nyané mejanten durung patut kagentos.
Sumangdané tan kasengguh boros utawi ajum. Minabang jatmané patut niténin
kahuripan antuk ngawigunayang sané kari dados kawigumayang lan nénten
lipia ring angga. Nénten satata ngaruruh lan nyumbungang sané kawastanin
anyar kémanten.

IDG Trinandita
wastan sujatiné I Déwa Gedé Trinandita. Dané urati lan seneng ring parikrama
Bali.

54
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Puisi
Bali

Puisi-puisi
Ni Wayan Harik Wahyuni

55
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ubad Suung

Peteng malénan
Lemah malénan
Kaukin semeng, peteng
Kaukin peteng, semeng
Sawat
Iraga majohan
Makelo
Saja makelo rasaang
Sebet
Mula sebet nglingkeb
Limané sing sida saling gisiang
Paningalané sing sida saling neneng
Tuah rasa malunlun
Maliah maluab
Pasuaran I ati
Sebet…
Sakit…
Tuah I Kala
Ia I Kala
Ané lakar sida ngubadin

56
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Oncor

Dinané nyansan peteng


Sunar bulan ngremeng
Remrem kalingkubin ambu masenteng
Tusing sida ngaé kenehé lengeng

Sayan peteng sayan mameteng


Tuah sunar i oncor ngeber
Andus selem melbel
Kaampehang i angin dingin

Tegehang ia, ulap iraga


Endepang ia, nyorsor mata

57
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Paro

Mabungkulan saja
Buleh-buleh mula
Patuhé tuara
Apa buin rasa
Ah… tusing buina

Kedeng ia…
Angsokang masi…
Luung yén dadi besik
Jelé yéning mamesik

Patuté sujati
Pelihé pasti
Nanging …
Paro, Ning …
Sing ja makejang

Ni Wayan Harik Wahyuni,


magenah ring Br. Dinas Telaga, Désa Sibetan, Bebandem, Karangasem. Sané
mangkin makarya dados Penyuluh Bahasa Bali

58
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Puisi
Bali

Puisi-puisi
I Kadék Darsika Aryanta
59
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Kacunduk di Lovina

Semilir angin dingin nyusup ring angga


Kembang sandat miik ngalub
Rikala peteng katimpalin bintang di langit
Suaran alus ombak satmaka saksi memadu tresna
Punyan ketapang setata neduhin karma iraga

Kacunduk di lovina
Tresna intan lan soca
Tan bina sekadi sang hyang semara
Ngiket janji tanpa lara

Kacunduk di lovina
Ngiringang manah metemu ring ati
Tresna sujati tanpa ganti
Mamucuk ring manah matemu ring lovina.

Nanging mangkin
Ombak sayu tan paangin
Angin kalu tanpa matan ai
Matan ai remrem nuju ngilang tanpa daya adi tuah selat bukit

Love-ina, 2018

60
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ngerug Bencana

Sayaga rikala wengi


Sadia rikala galang
Gerudug bencana, pabriak panjak mesuryak
Pajerit jerit ngalih selamat

Para jana, praja miwah rupaka makasami mamesik


Ngewangun tudung guleman
Ngewangun paon anggo nyakan
Ngewangun sami mangda rahayu

Kibaran kuning mesliweran


Nunas ica ring Hyang Widhi
Anggo majalaran
Selamat makasami

Dénpasar, 2019

61
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Dini Ditu

Bangun ditu
Manjus ditu
Megaé ditu melali ditu
Pules ditu
Nguél ditu
Nanging....
Sakit dini
Pengeng dini
Kiap dini

Dumogi
Liang ditu
Nau ditu
Bagia ditu
Pabriak ditu

Astungkara
Rahayu lan kerta raharja dini

Dénpasar, 2019

62
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Wayang Gadang

Suaran yéh ngelincik jangih ring telaga asri


Nundunin arsa mangda nemu bagia
Sawah lintang nundunin liang nemu semara
Nunas ica ring ida sanghyang widhi

Sang surya kailidin tudung manah kelangen ati


Misadya mejanji sareng adi
Dini negak di bataran sepi
Metimpal téh sané panes gati

Sliab slieb wong jalaran dauh jalan


Kangin kauh ki gundul melingseb nyungseb
Roko sik luh.....
apang anget tangkah beliné

Ngantosang adi apang metalin radio


Nyuratang jeriji kelik-kelik ningalin kopi
Luh... antosang beli
Lakar misadya nyujuh atin tresnan beli

Kecicang, 2019

I Kadék Darsika Aryanta,


embas warsa 1987 saking guru rupaka sané magenah ring Karangasem. Seneng
magegonjakan, maliang-liangan lan malelanguan. Seneng melajah fisika lan
komputer sareng sisya ring Kubutambahan, Buléléng.

63
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Puisi
Bali

Puisi-puisi
I Putu Supartika
64
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Tata Titi Dadi Youtuber Suksés

Jaman géjet
Jaman canggih
Gumi 4.0
Industri révolusi dilaktasi kastrasi
Dot dadi youtuber
bit.ly/2zIPZPX
Ngartis dadi artis
Neléngék ngetél nolih
bit.ly/2ZwlQ56
Dot terkenal
Sesai nolih
bit.ly/2PxRviV
Apang sugih meliah
Ulian subscriber motah
bit.ly/2MPdVcY
Like share, 500 k
Bibih makuah
bit.ly/2UixbR2
Ngalih pipis uli aluh
Upload video
bit.ly/2UjHsws

65
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Tata Titi Dadi Sélebgram Séksi

Bukak Instagram
Tingalin ené
bit.ly/2UjHZhW
bit.ly/2PwHtON
bit.ly/2PvHimS
bit.ly/2PvHimS
bit.ly/2MPbcAi
bit.ly/2LcLB2q
bit.ly/2NHNUMw

66
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

BO Nganggon Michat

Haiii di kost panes, dadi BO?


Dadi
Kuda?
300
Sérvis
Full sérvis
Dija?
Kost Jalan xxx
Mayahné kénkén?
DP 100, sisané bayah yén suba
Kija kirim?
Rek. xxxxxxxxxxxxxxxxxx
Nah
Ingetang kirim bukti transferné

Bin maniné pesenané teka


Kipas angin cap Miya**
Ia lega
Sisané bayaha

67
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Malajah Sastra Bali Modérn

Tit tit tit tit tit tit tit ték tok ték tok ték tok
Puisi wantah.....
Puisi wantah pupulan...
Puisi wantah tét tét tét tét tot tét tét tot tét tét tot tét
Puisi
Puisi wantah...
Puisi wantah...
Puisi tét tét tét tét tét tét tét
Puisi wantah, wantah wantah wantah wantah wantah
Puisi wantah wangun tik tok tik tok tik tok tik tok

Mangkin ngiring melajah cerpén


Cerpén, cerpén napi alit-alité sareng sami?
Cerpén?
Cerpén! Napi nika?
Napi cerpén?
Cerpén! Tegarang bukak bukuné halaman tuuuuuuuuuttttttttttttt
Sampun!
Sira bisa maca? Napi nika cerpén?
Tiang bu
T*** tegarang baca
Cerpén inggih punika cruat cruit cruat cruit crut crut crut cut cut cruat cruit
crut crut crut cruat cruit cruat cruit crut crut crut crut cut
Becik nika, tepuk tangannnnn
Plak plok plak plok koplok koplok koplok koplok plok plok

68
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Wangun kriya sastra sané tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tak tik tuk tak tik
tuk tuut tuuut tuutt *********** mawasta novél
Yééééééé plak plok plak plok koplok koplok koplok koplok plok plok

Mangkin prosa liris


Prosa lilis? Prosa rilis?
Sira uning?
Krik krik krik krik
Téétttt téééttttt tééétttt téééttt
Yéééé mulihhhhhh

Timpal Nyatua

Tiang malali mai


bit.ly/2UjzcwB
Pedidian
Untung katemu timpal
Timpalé potrék tiang
Muané cara kéné
bit.ly/1hBMm3q
Anggon kenang-kenangan
Fotoné pasang di kamaré
Sabilang peteng tinggalin tiang
sambilang ngenehang dedari
bit.ly/2Lriw2e

69
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Nyama Tua

I Putu Supartika
embas ring Désa Selumbung, 16 Juni 1994. Reriptannyané sané mabasa Bali
naanin kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Majalah
Éksprési, Majalah Buratwangi, Majalah Suara Saking Bali, lan Majalah Satua.
Ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé 2017 ring widang jasa.

70
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Prosa
Liris

Rabindranath Tagore

/29/
Ipun sané tanem titiang antuk wastan titiangé, mesengilngilan ring aungan
pangkéng titiangé. Bincuh titiang mekarya bidal ring suter ipuné; raris duk
bidalé nenegeh kantos ka ambarané, nénten keni antuk titiang ngetonin
bungkulan titiangé, duaning kelawatan bidal

Gargita titiang medué bidal ageng, raris labur titiang antuk buk miwah apuh,
mangda nénten kantun wénten song, yadin sané alit pisan, ring wastan titiangé;
raris antuk nges ipuné, nénten keni antuk titiang ngetonin bungkulan titiangé.

/30/
Pedéwékan titiang ka jaba jagi ka genahé sané sampun cumpuin titiang sareng
ipun. Sepi singid wenginé, sekéwanten sapa sira sané nutugin titiang?

Nyamping titiang, jagi ngelidin ipun, sekéwanten nénten sida antuk titiang
mekelid. Buké mesepuk antuk kudusan ipuné, tunggil atur titiangé urugin ipun
antuk geluran ipuné.

71
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Ratu Sesuhunan titiangé, ipun wantah manah titiangé, ipun nénten medué
manah kémad; sekéwanten kémad antuka titiang tangkil ring I Ratu pét ipun
nutugin titiang.

/31/
“Jero, Jero sané mepangkéng, nikaang ring titiang sapa sira sané mangkéng
anggan Jeroné?”

“Ida Sesuhunan titiangé,” ipun mesaur. “Manahang titiang jagi sida antuk
titiang ngungkulin sapa sira ugi antuk kesugihan miwah wisésan titiangé, raris
ring sambin titiangé, sepel titiang jinahé sané ugin ipun katur ring Ida
Sesuhunan titiangé. Duk titiang kiap, titiang medem ring pemereman Ida
Sesuhunan titiangé. Duk titiang enten, dapetang titiang sikian titiangé sampun
mepangkéng ring sambin titiangé.”

“Jero sané mepangkéng, nikaang ring titiang, sapa sira sané ngaryanin anténé
punika sané nénten keni antuk megatang?”

“Titiang,” ipun mesaur. “Titiang sampun sané utun pisan ngaryanin anténé
puniki. Manahang titiang, wisésan titiangé sané nénten kesoran, sida
ngungkulin jagaté tur nyukén titiang mardikané sané nénten kencelan. Raina
wengi raris karyanin titiang anténé puniki, lemid daldal titiang ring geniné
sané ageng. Duk sampun puput, tur buntaran ipuné sampun jangkep, tur nénten
keni antuk titiang ngelungang, dapetang titiang sikian titiangé sampun mimpus
antuk anténé puniki.”

72
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

/32/
Ipun sané tresna asih ring titiang, nyadia ngemit sikian titiangé sapunapi ja
antuka mangda titiang nemu bagia. Sekéwanten nénten sekadi asapunika sih
swécan I Ratuné sané agengan ring tresna asih ipuné. I Ratu ngélahin titiang.
Ipun nénten purun ngaonin titiang pedéwékan, mangda neng akijapan titiang
nénten kantos lali ring ipun. Sasihan antos-antosang titiang, nénten guan I Ratu
tedun. Yadin nénten onék titiang I Ratu ring astiti baktin titiangé, yadin nénten
sepel titiang I Ratu ring manah titiangé, sekéwanten sih I Ratuné ring titiang,
kantun setata ngantosang sih titiangé. (masambung….)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar


Buratwangi warsa 2002

73
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019
Satua
Masam
bung

Critayang sané mangkin Ida Begawan Narada nyaritayang indik


katuturan Sang Boma, ring Ida Sang Kresna ”Duké riin Ida Betara
Wisnu mabebaosan sareng Betara Brahma maosang indik kawisésan
idané sané nénten wénten nyaménin, napimalih pacang nglangkungin.
Kabaos wantah ida sané ngardi sakancan jagat tigané. Sedek ida
mabebaosan sagét wénten lingga manik nyeleg ring ajengidané. Wau
lingga manik punika pacang ka teen antuk tangan kiwa tan dumadé
lingga punika sayan negehang. Sang kalih duka tur sahasa ngadeg raris
niwakang senjata, nanging lingga punika nénten punapa-punapi.
Maweweh-weweh érang pikayun Ida Betara Brahma miwah Betara
Wisnu raris ida nyuti rupa. Ida Betara Brahma dados paksi gagak, tumuli
makeber ngungsi pucak lingga maniké. Nanging nénten prasida,
saantukan sayan kaungsi pucaknyané sayan negehang. Ida Betara Wisnu
magentos warni dados bawi ageng, raris nglumbih bongkol lingga maniké
mapikayun pacang ngrereh dasarnyané.

74
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

S
ampun kalintang dalem pretiwiné kalumbih durung taler kapanggih
bongkol linggané. Raris kacingak Déwi Pretiwi ayuné mangayang-
ngayang. Irika Ida Betara Wisnu matemu karasmin sareng Ida Déwi
Pretiwi. Kasuén-suén Déwi Pretiwi madué putra marupa danawa, saantukan
daweg ida ngrempini ida setata éling ring warnin Ida Betara Wisnu marupa
céléng. Betara Brahma kalintang pariangen ring raréné punika raris kaicén
panugrahan mangda nénten wénten sané nyidayang ngaonang tur kaparabin
Sang Naraka. Sampun sué raris kaadegang ratu mapeséngan Sang Boma. Sang
Boma kalintang bangga ring kasaktian ragané, punika mawinan setata
mapikayun mayuda. Ida raris lunga ka segara kairing antuk wadua asurané,
ngebug tur ngasorang Sang Hyang Baruna, usan punika sami masuka-sukan
wénten sané negakin gajah mina, wénten negak ring parangané tangkeb ombak
ri kala toyan segarané kebek. Sasampun mawali saking segara ida mapikayun
pacang ngebug Sang Danésuara. Yan sampun kaon panegaranidané pacang
karampas. Sasampuné igum pawilangané digelis Sang Boma mamargi
magegebug ngrejek Sang Danésuara. Pangamuk panjak-panjak Sang Bomané
tan bina sakadi gulungan geni ngabar-abar kabinawa. Sang Danésuara kalilih
mawastu wimana manikidané sané mawasta I Puspaka, keni kajarah. Sang
Boma ngwisésayang jagaté kaler miwah kauh sawewidangan sané kagamel
antuk Sang Hyang Baruna miwah Sang Danésuara. Sasampuné molih ring
payudan gelis Ida Sang Boma ngwangun karaton. Puriné kawastanin Prajoti.
Sampun puput ngardi kadatuan raris ida malih ngrusak patapané ring Gunung
Himalaya. Asapunika katuturan Sang Boma kairing antuk waduannyané.
Mangkin Bapa sareng para panditané puniki mapinunas mangda suéca Sang
Prabu ngemit para tapané. Sangkaning wecanan Ida Sang Hyang Siwa sané
gumanti prasida pacang mademang Sang Boma boya tios wantah Ratu Sang
Prabu. Becik-becik mikayunin! Samalihnya mangkin Sang Boma sedek
ngebug suargané nglurug Ida Sang Hyang Indra. Sané mangkin becikan
waduannyané telasang, sakancan sané ngrusak patapan para wikuné. Indayang

75
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

nikain Bapa, sapasira pacang utus I Ratu ngemit para tapasuiné ring Gunung
Himalaya? Sapunika Déwa, ampurayang pisan atur pinunas Bapané.”

76
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Sang Prabu Kresna matur, ”Inggih Ratu Sang Maha Resi, titiang boya
tempal ring dauh wecana Sang Maha Resi. Sané pacang utus titiang pinaka
pamucuk wantah pianak titiangé sané mawasta Sang Samba.”
Ri kala Sang Prabu Kresna matur asapunika sedeng becika Sang Samba
rauh tur sampun kacingak antuk Ida Sang Maha Resi sami. Saantukan
bebaosané sampun puput raris para resinya mawali budal ka suargaloka.
Critayang mangkin Sang Prabu Kresna nauhin para patihidané minakadi
Patih Udawa. Sasampuné tatas sami kapireng wecanan Ida Sang Prabu Kresna
digelis Patih Udawa matur, ”Inggih Ratu Sang Prabu ampura atur titiangé.
Sakadi wecanan Palungguh Cokor I Ratu kamanah antuk titiang patut pisan.
Wantah putran Cokor I Ratu Sang Samba sané patut nikayang ngemit watek
tapasuiné kairing antuk bala waduanidané. Yan pradé kapesan bala waduan
putran Cokor I Déwa, kala punika nikayang watek Yaduné mapitulung.
Kamanah antuk titiang panjak Sang Boma akéh sané ngiring magegebug ka
Indraloka. Punika mawinan akidik kantun ring panegaranipuné sané ngrusak
patapané. Yan pidabdab Palungguh Cokor I Ratu puniki nénten margiang
janten ical swadarman Palungguh Cokor I Ratu. Danujané sayan ngrusak
patapan sang tapasui mawastu para tapasuiné rarud ngrereh kanti ring praratu
lianan. Yan jantos asapunika wibawan Palungguh Cokor I Ratu pacang surud.
Samaliha meseh Palungguh Cokor I Ratu pacang ngagengang angkaranipuné,
punika waluya agni nilap raab, patut gelis pademang. Malih wénten
pratiwimba uningayang titiang, sakadi jadma makarya ka sawah, wiakti tanah
sawah punika lemek samaliha nénten wénten mrana. Duaning asapunika dados
tleman i wong tani miara pantunnyané, mawastu samah jukutan sawahipuné.
Panadosannya andapan entikan pantunipuné ring jukutané mawastu karebreb
entikan pantunnyané. Pamuput pocol wong tani punika malarapan saking
tleman manahipuné. Kawicaksanan Palungguh Cokor I Déwa sampun
kasumbung, yan inargamayang tan bina sakadi suar tan mari ngalangin jagat.
Wibawan Cokor I Déwa tan bina sakadi Sang Hyang Sutengsu tan mari

77
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

ngwetuang kalédangan kayun sang sujana. Punika sami wantah sangkaning


kautaman pikayunan Cokor I Ratu. Punika mawinan rajegang pisan ngamel tur
ngamargiang swadarman Cokor I Déwané mangdené prasida jagaté setata
rahajeng.”
Atur patih Udawa punika kapikayun antuk Ida Sang Prabu Kresna wantah
patut pisan. Baudandané sami lédang miarsayang, yan upamiang sakadi i sekar
menuh sané layu kapanesan katibénin sabeh ri kala wengi mawastu ipun seger
sakadi jati mula.
Critayang mangkin panangkilané sampun bubar, Ida Sang Prabu Kresna
raris ngranjing ka puri. Kacingak Sang Samba sampun sayaga mendak
sapangrauh ajinidané.
Sasampuné sami malinggih Sang Prabu Kresna raris ngandika, ”Cening Samba
pianak Bapa, boya sangkaning las Bapa nundén I Déwa luas ka Gunung
Himalaya lakar ngemit watek tapasuiné. Kasujatianné sangkaning pitresnan
Bapané dot ngelah pianak luih prawira. Mungpung cening enu bajang patut
ngulati laksanané rahayu mangdené jagaté asih tekén cening. Bapa setata
ngajap-ajap mangdené I Déwa dadi putra luih mawisésa. Apanga kasidan buka
akéto kasih kumasihé pinaka jalarannyané. I Déwa dadi pianak paling kelih
patut bisa ngawénang liang keneh rerama. Yan parilaksanan i pianak jelé
mawastu kaceda olih guminé ento ngranayang reramané sebet. Jelé kaucap
yasané i rerama yan ngelah pianak laksanannya tusing manut tekén putra
sesana minakadi bani nungkasin rerama. Pianak ané mautama tuah ané astiti
bakti setata teleb ngulati kaduegan. Ené ada piteket ida sang luihing purusa
indik parisolah ané patut laksanayang mangdené prasida manggihin kautaman.
Patut utsahayang upayané ané melah, mangdené prasida ngalahang kasaktian
musuhé. Buina i pianak patut ngawénang karahayuan reramanné. Saluir
gegaén i rerama patut kalaksanayang olih i pianak, majalaran saking
subaktinnya tekén i rerama. Yéning suba kéto teked nyama brayanné milu
marasa lega. Yan upamiang cara punyan binginé tumbuh di sisin

78
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

jalané nayuhin anak majalan di beténnyané. Cutet raos Bapané eda cening
tulak tekén idep Bapané. Kertiang anaké buka Bapa!” (masambung...)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang
antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa
1989/1990

79
Satua
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Masam
bung

Ketut Sugiartha

Yéning ada tongos di guminé ané setata kelidina tekén anaké, sinah ento
bui. Tongos nyalanin ukuman krana mabukti taén malaksana tusing anut
tekén awig-awig panegara. Sinah tusing ada anak nau ngoyong ditu
mapan sakancan jalema ané celepanga kema tusing nu ngelah aji buka
luu ané kaentungang.

80
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

T
using taén Putu Mastra mabui ulian palu vonis ané getokanga tekén
hakim di méjané. Maprakara masi tusing taén mapan joh para tekén
laksana ané nungkasin awig-awig panegara tongosné idup. Nanging
ulian solahné ané tusing anut tekén adat ia lantas maan ukuman. Tusing ja
mabui kéwala idup ané jalanina tusing ja sanget malénan tekén idup anaké ané
ngoyong di tongosé ané kaiter baan témbok tegeh: bui.
Aslabsaban sinah anaké ngadén ia tusing ngelah pikobet mapan ia ngoyong
di tongos ané dadi orahang melah, apabuin ia nu nyidaang klicak-klicak kema-
mai. Pastika anaké tusing ngadén ia sedeng nyalanin ukuman, mapan ané
marasa kaukum tuah déwékné padidi. Bapané dogén tusing ja marasa ngukum,
malah ia marasa suba nylametang pianakné.
“Seken ané dingeh bapa to?” Lugra nyedsedang dugas negakang Putu.
Makadadua batun paningalanné curenganga ka muan pianakné. Mapan suba
nawang apa ané sedeng selehina tekén reramané, Putu lantas manggutan.
“Ngudiang kéto, Putu? Ngudiang Gung Ayu? Kadén liu ada bajang-bajang
ané sedeng pilihin?”
Putu nguntul tusing nyidaang masaut. Yéning i bapa inget taén teruna, kéto
ia mapineh, miribné ia tusing ja lakar matakon buka kéto. Apa mirib i bapa
ipidan ngantén ajak i mémé tusing madasar baan tresna? Nanging ané ilis, ené
ulian Anak Agung Ayu Prami okané Anak Agung Ngurah Gedé, nak lingsir
ané sanget ajianga tekén kramané mapan dané sentanan raja ané taén nyeneng
di puri.
“Putu suba kelih,” bapané buin ngingetin. “Tusing pantes bapa melid
nglémékin Putu. Patilesang awaké, iraga ené wang sudra. Tongosé di betén,
eda pesan ngapti lakar nyujuh bulan di langité.”
Putu maplengek. Tusing madaya ia yéning bapané ngelah papineh ané ngaé
ia prihatin. Di jaman ané suba maju cara jani nu masé bapané sanget
ngrambang wangsa, buinsada ngorahang sudra tusing pantes masanding ajak
wangsa ané lénan. Méh-méhan liu krama ané ngelah papineh patuh buka kéto.

81
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

82
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Nanging Putu nawang, adat ané dadi ageman kramané suba sanget sajan
kena ius papineh penjajahé ané nyelap ngidupang wangsa apang kramané pada
mabina-binaan. Yén suba kéto aluh baana mombong kanti kramané muyutan
ajak braya padidi.
Sujatiné anut tekén ajahan Catur Warna, kéto Putu mapineh, tusing beneh
yéning ada ané marasa pinih penting. Anak makejang pada ngelah guna lan
karma ané mabuat tur perluanga tekén ané lénan. Yén tusing ada sudra ané
ngarap carik atawa abian, apa lakar anggon ajeng-ajengan? Yén tusing ada
wésya ané madagang, dija lakar mabelanja? Yén tusing ada kesatria, nyén
lakar ngundukang panegarané? Yén tusing ada brahmana, nyén lakar tunasin
pamuput nuju mayadnya?
Meled Putu ngingetin reramané nanging ané pesu uli bibihné tuah, “Gung
Ayu nak tresna tekén Putu.”
“Eda tuah minehin déwék padidi, pinehin masi apa solah Putuné makada
melah apa jelék marep anak lén,” bapané ngopak. “Suba tawang kénkén
panadian solah Putu totonan?”
Putu nlektekang bapané aji paliat ané nyiriang dot sajan nawang.
“Gung Ayu tusing icéna ngigel buin.”
Putu marasa buka kaentungang ka tukadé ane nyat yéhné. Marasa
paukudané benyah latig. Nadaksara marawat-rawat timpalné makejang ané
ajaka bareng masekaa séndratari. Kéto masi wantilan désané ané bareng
kawangun aji asil ngadaang balih-balihan séndratari.
“Yén saja kéto, sinah sekaané lakar kélangan,” Putu mapangenan.
“Kéto suba dadiné, mapan tusing ada ané lakar ngantinin Gung Ayu. Bapa
bani matoh sekaa séndratariné tusing ja makelo buin tuuhné sajaba obah
pikayun Gung Aji.”
Putu nguntul mecik péléngan. Tusing madaya ia lakar kéné panadiané.
Makejang timpal ané ajaka masekaa sinah lakar maselselan krana lakar ilang
akénjang pangupajiwané. Torisé masi lakar kélangan silih tunggil obyék

83
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

wisata ané ngalangenin. Lebihan tekén ento dagang-dagangé sinah lakar surud
sekayané.
“Kejokan pikayun Gung Aji,” Putu masaut.
“Kejokan kénkén? Gung Ayu ento okané. Gung Aji tuah nylametang
wibawan puriné.”
Béh! Mabuat sajan ané madan wibawa kanti tindihina buka kéto tan
pangrambang kramané ajak liu. Putu kituk-kituk sambilanga ngrenggeng. “Bas
ngapak-ngapak ené.”
“Sing dadi ngomong kéto.”
“Gung Aji sing adil.”
“Dija tongos sing adilné? Gung Aji tuah némbang okané.”
“To lakar makrana anaké liu maselselan. Benehné Gung Aji mikayunin
yéning marasa dadi krama di désané ené.”
“Putu!” bapané nengkik. “Makejang ené ulian solah Putu, ngudiang Gung
Aji pelihang.”
Putu mendep. Ia ngeh jani yéning sujatiné ia suba kadalih, buka tersangka
ané sedeng ngarepin hakim nganggar palu vonis sayaga lakar ngulungang
ukuman. Tusing nyidaang ia mélanin paukudan kala bapané ngulungang
munyi apang ia makisid ja ka tongos pamanné di Jakarta.
“Putu eda salah tampi, bapa tusing ja nundung Putu,” bapané nerangang.
“Buin pidan sinah Putu lakar nawang nguda iraga perlu nglaksanain ené.”
Putu tusing masaut. Tusing ja ulian tusing nu ngelah raos nanging krana
marasa suba tusing ada gunané buin nyauitin bapané; nak muani matuuh séket
tiban ané piliha dadi bendésa adat tekén kramané. Ulesné apang tusing likad
ajak Anak Agung Ngurah, ia marasa perlu nabdab pianakné ané suba
malaksana tusing anut tekén sima.
Nyapnyap masih kenehné Putu, eda-eda bapané lakar pelihanga tekén
kramané mapan makejang suba nawang yéning ulian déwékné sekaa

84
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

sendratariné sida kawangun. Ia padidi ané saat kema mai ngalih panguruk
kanti nyidaang ngaé balih-balihan ané demenina tekén torisé.
Lebihan tekén ento, ia masih bareng ngigel dadi Rajapala, anak muani
tiwas ané lantas makurenan ajak dedari ané madan Kén Sulasih. Ané ngigel
dadi dedari ento tusing ja lénan tekén Anak Agung Ayu Prami.
***
Papineh ané kaliwat samben makada Putu tusing nyidaang ngidemang
paningalan. Petengé magaang banban nimpalin kenehné ané sekel. Di duur
dipané ané besikan Duarsa nyalempang cara gedebong bah, tusing makrisikan
tur ngerok nyiriang tis pulesné. Kanti madingehan siapé makruyuk sawat
saling sautin Putu tusing maan pules nang aketélan.
Adéng-adéng ia bangun uli pasaréané laut ngidig bangkiangné Duarsa ané
lantas makliud muadan cara méong.
“Jam kuda ené?” Duarsa matakon sambilanga ngusap-usap mata.
“Suba jam pat, lan kayeh malu.”
Duarsa majalan sambilanga ngisi sénter di durin Putu, ngaliwatin rurung
mabatu-batu nyujur pancoran tongos manjus kramané. Tusing makelo
makadua lantas teked di pancoran. Ada tetelu liuné pancoran ané malakar aji
batu mabolongin. Makejang batu ané masib nyonyon raksasa ento malumut
mapan setata beseg. Munyin grojogan yéhé ané membah gédé ngalahang
kruyukan siapé ané ngancan ramé.
Mara seger rasaanga awakné Putu disubané suud manjus. Teked jumah
dapetanga méméné suba nyeduh kopi duang gelas. Tusing ngantiang Putu suud
mapamit di sanggah, Duarsa laut nyiup kopiné. Umah kulawargan Putu suba
satmaka umahné padidi. Méméné Putu demen nepukin ia buka kéto.
Suud mataki-taki Putu lantas pesu uli kamarné néngténg tas panganggo.
Muan méméné tepukina makelus sedih. Ngenah sajan ia marasa kélangan.
“Melahang nyén ngaba awak, Tu. Gumin anaké sing ja patuh tekén gumin
iraga dini. Patilesang awaké,” besen méméné sambilanga ngetélang yén mata.

85
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Madé Santi, adiné, tusing pesu munyi nang akatih. Tuah paningalanné ané
makaca-kaca nyiriang ia marasa sebet kalahina tekén beliné.
Putu tusing nawang apa ané pinehina tekén bapané. Reramané ené tusing
ada ngaraos apa-apa buin. Mirib marasa suba bas liu mesuang munyi atawa
mautsaha ngengkebang sebet kenehné.
Negak magandéng nganggon montorné Duarsa, sawatara ada tengan jam
mara ia teked di Terminal Ubung. Nanging bis ané lakar tegakina ka Jakarta
tondén teka. Sinambi ngantiang, Duarsa ajaka singgah ka warung nasi ané ada
di bucun terminalé.
“Melah-melah nyén awaké ditu,” Duarsa mara pesu munyi pas negak di
dampar warungé.
“Cang suba majanji,” Putu masaut.
“Majanji kénkén?”
“Diapin kénkén cang lakar tetep tresna tekén Gung Ayu.”
“Cang sadia nulungin yén ada ané perlu. Kéwala, sukeh asané ci lakar
ketemu buin ajak Gung Ayu.”
“Yén ci sadia nulungin, sing ja lakar ada alangan.”
“Kénkén maksudné?”
“Cang lakar nyuratin Gung Ayu. Ci lakar idihan cang tulungan nekedang
suraté.”
“Béh, gaé cenik to. Kéwala…..”
“Sing misi kéwala. Amunkén ja gedén alangané, yén mula jatukarma tusing
ja lakar kija.”
“Nah, madak ja saja kéto.”
“Sing dadi nak sangsaya. Kadén ada nak ngorahang, sangsaya patuh tekén
kalah satondén maadu.”
Jam pitu kuang limolas menit Putu nepok-nepok palané Duarsa. “Suksma
suba ngatehang cang mai tur suba majanji lakar nulungin cang.”

86
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

”Eda ngomong kéto. Kadén suba uli pidan iraga saling tulung. Yén suba
teked eda engsap ngirim surat.”
Negak di duur montorné, makaelo Duarsa ngiwasin bis ané tegakina tekén
Putu pesu uli terminal. Marasa suung kenehné lakar makelo majohan ajak
timpalné ané pinih leket.
Masadah di kursin bisé Putu bengong. Nadaksara ia inget tekén dinané ané
suba liwat, dugas Duarsa teka ka umahné. Suba makéré sanja dugas ento.
“Saja ci lakar ka Jakarta, Tu?” Duarsa matakon.
“Uli dija ci nawang?” Putu masaut.
Duarsa negneng Putu sekel. Putu ngénggalang ngidih pelih. Ia marasa
tusing pantes matakon buka kéto mapan ia suba satmaka nyama sodetné, ané
sinah suba nawang pasalé totonan. Duarsa suba dadi timpal leketné uli cenik.
Anléhné ané patuh makada makadua énggal leket. Makadua demen sajan tekén
ané madan kesenian. Tusing ja ngambar lan ngukir dogén ané pelajahina,
magambel masih dueg. Dugas nu masuk sekolah dasar sabilang wai tengainé
ajaka dadua pastika klentang-klenténg melajah magambel di balé banjaré.
Nanging disubané tamat sekolah dasar, Duarsa tusing nutugang sekolahné
mapan reramanné tusing ngelah prabéa. (masambung….)

Ketut Sugiartha
embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa
Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika,
Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar
Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan
sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar
Beringkit, Belayu, Tabanan.

87
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Gegu-
ritan

BONGKLING
Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/67/
Apang Hemed nimba dowang,
hidhepang nyéndok yéh pasih,
Pan Bongkling masahut halon,
sok da ndén makranan brangti,
dijaha jwa pang pasti,
patakon icangé malu,
hento igama selam,
tekéning i gama Bali,
hengkén luhur,
hengkén ja madan kasoran.

/68/
Hengkén to lewihan wangsa,
kén liyunan nggelah haji,
nyén déwané néné kawot,
né ngodagang pati hurip,
hengkén né madan mati,
hengkén né maadan hidup,
tatasang apanga pedas,
panga ngéténg besik-besik,
da nyalumur,
anak icang tondén pedas.

88
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

/69/
Dé dukuh getar narthayang,
nah dingehang apang jati,
yén gama selamé reko,
anak hento paling lewih,
twara kuwangan aji,
nggelah sastra pitungatus,
yén pepekang makejang,
genep nyané dowang tali,
krana kéwuh,
anaké magama selam.

/70/
Anak wangsa lewih pisan,
twara ada manandingin,
yén déwané néné kahot,
Allah taala paling lewih,
ida ngodagang gumi,
to paraning pasuk wetu,
utpati Ian pralina,
tekaning hastuti cahi,
padha ditu,
twarada dadi belasang.

89
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

/71/
Néné kéné patunggalan,
déwa lalima to cahi,
Abubakar paling henom,
nabhi Muhamat gumanti,
nabhi Adam ngentosin,
gumanti si nabhi Husup,
wekasan Allah taala,
kéto mimitana cahi,
krana liyu,
habeté masalin sastra.

/72/
Pamuput tatwa akétwan,
kén janmané katongosin,
matakon to cahi kéto,
nah bapa ngorahang jani,
né dharma katongosin,
buwin nawang sastra liyu,
déwané takut pisan,
kén né nawang sastra kikit,
krana takut,
apan ya mamumpang lampah.

(pacang kalanturang…)

90
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Gegon-
jakan

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

D
ugas I Wayan lekad, tiang mitungan ngajak I Luh unduk adan
raréné. Koné, adané ento pangapti, apang sida raréné nadi suputra,
nadi buka pangapti reramané. Béh, makejang kebitin bukuné,
ngalih-ngalihin adan melah. Matakon masi tekén anak wikan, imbuhin
nyeliksik internét. Pamuput, maan tiang adan melah.
“Nyén payu adané I Wayan, Bli?” matakon I Luh sambilanga manyonyoin
pianakné. Tiang makenyem, nolih nyonyoné I Luh. Béh... Gibungina bapané
tekén I Wayan!
“Tenang Luh. Bli suba maan adan luung pesaja.”
“Nyén?”

91
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

“I Wayan Pascat Sarwa Jnana Wicaksana,” piiih... Seken saja tiang


nyambat adané ento. I Luh bengong, das rebut muring.
“Adan ento? Kadénang anak mamantra,” kéto ia kamemegan.
“Béh, Nyai sing ngerti. Adan ento nak pangapti, Luh. Mawanan ngaé adan
apang seken, apang ngelah arti, apang saja-saja ada sumber sastrané!”
I Luh enu masi bengong. Matakon dangsah megat-megat.
“Men... Apa arti adané ento? Apa pangapti Bliné?”
Tiang negak maekang. Mapan lakar nuturang sastra pingit, sing dadi
témbér.
“Kéné Luh. Wayan artiné pianak kapertama. Pascat artiné dueg. Sarwa
artiné makudang, magenepan. Jnana artiné kaweruhan, ilmu pengetahuan.
Wicaksana artiné ngelah wiwéka panglokika. Bijaksana buka raos janiné. I
Wayan Pascat Sarwa Jnana Wicaksana artiné: Pianak Kapertama ané duég
makudang pangaweruh lan wicaksana di kahuripan.” Mimih... Telah
angkihané nelatarang arti adané ento. Sakéwala paliatné I Luh enu dangsah
dogénan. I Wayan sayan ngatitem nyedot nyonyo.
“Apa pangaptin Bliné?” kéto patakoné sambilanga ngiung-ngiunang
pianak.
“Apang dueg pianaké. Nawang sakancan unduk. Apang dadi tongos
matakon para janané ané nepukin pakéweh,” masaut tiang sambilang
ngerosang kopi. I Luh anggut anggut, mirib suba resep.
“Apang dueg, apang dadi takonin sakancan unduk. Apa ja takonanga tekén
anaké, ia nawang. Apang kéto?” Naaah... Nyansan dueg jani kurenan tiangé!
Sautin tiang semangat pesaja.
“Nah... Pas! Apang kéto suba!”
Sagét kurenan tiangé nelélep, alisné matampih-tampih.
“Yén kéto pangaptiné, bes serem adané ento. Cara mamada-mada batara!”
kéto raosné sinted pesaja. Tiang tengkejut, lantas matakon jeek.

92
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

“Men... Nyén adanin I Wayan? Dong nah orahang? Ngelah Nyai réferénsi
sastra? Suba Nyai matakén tekén nak wikan?” Mimiiiih... borongan patakon
tiangé, ulian ngilngil basangé kaboyanin. I Luh nyelupang nyonyoné ka
béhané telutuan, lantas ngaraos, “Adan pilihan Bliné bes wayah. Apang
kekinian adané anggo.”
“Nyén?”
“Wayan Google!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra


magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida
kawacén ring facebooknyané.

93
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

Kamus

2
ajum, nga.jum v menggubah; mengatur: ~ sekah menggubah bunga menjadi
simbol arwah; ~ pasarén Bll mengatur gadis-gadis dl rangkaian upacara di
pura;
ajum.an n sesajen berupa hidangan makanan
ajung Asi n ayah: -- idané sampun lingsir ayah beliau sudah tua;
ka.a.jung.ang (ka.jung.ang) v dipanggil ayah (oleh);
ma.a.jung (ma.jung) v berayah;
nga.jung.ang v memanggil ayah
ajur a hancur; lebur: bangkéné berek – mayatnya busuk dan hancur
ajur-ajér a basa-basi
akah n akar;
ma.a.kah (ma.kah) v berakar: dekunganné ~ cangkokannya berakar; ~
jitné, ki kuat duduk krn asyiknya;
nga.kah adv sampai ke akar-akarnya: tetumbeganné ~ caranya mencangkul
sampai ke akar-akarnya: pangopakné ~, ki memarahi dg keras
akal n akal;
akal-akal.an n tipu daya;
akal.in v akali;
akal.ina v diakalinya;
ka.a.kal.in (ka.kal.in) v diakali (oleh);
nga.kal.in v mengakali

94
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

akar n serangga sj bubuk


aka.ra n huruf a yg ditulis secara khusus sehingga tidak akan dibaca ha
akas a besar dan kuat: bokné – rambutnya besar dan kuat: -- balungné besar
dan kuat tulangnya
aka.sa n angkasa
aké Ks n saya, aku;
ma.a.ké (ma.ké) v beraku
akéh Ami a banyak;
akéh.ang v banyakkan;
akéh.anga v diperbanyaknya;
akéh.in v perbanyak;
akéh.ina v diperbanyaknya;
ma.a.kéh (ma.kéh) v banyak: tamiuné sampun ~ rawuh tamu sudah
banyak yg datang;
ma.a.kéh.an (ma.kéh.an) v kebanyakan; lebih banyak: ~ muridé mangkin
nganggé montor gedé kebanyakan murid sekarang naik mobil;
ma.a.kéh.in (ma.kéh.in) v lebihi;
nga.kéh.ang a semakin banyak: bungané ~ bunga itu semakin banyak;
pa.a.kéh.in (pa.kéh.in) v perbanyak
1
aken num banyak: -- ia ngelah pipis banyak ia mempunyai uang
2
aken a sungguh-sungguh; sengaja: -- pesan ia nrima tamiu sangat
bersungguhsungguh ia menerima tamu;
aken.ang adv dg sungguh-sungguh; dg sengaja;
aken.anga v dilaksanakannya dg sungguh-sungguh; dilaksanakannya dg
sengaja;
ka.a.ken.ang (ka.ken.ang) v diistimewakan (oleh);
ma.a.ken.an (ma.ken.an) v bersungguh-sungguh; melakukan dg sengaja;
nga.ken.ang v bersungguh-sungguh: ~ lakar malali ka Ubud
bersungguhsungguh akan bertamasya ke Ubud

95
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

akes v gigit (oleh anak pd waktu menyusu); jepit;


akesa v digigitnya; dijepitnya;
ka.a.kes (ka.kes) v digigit (oleh); dijepit (oleh);
ma.a.kes (ma.kes) v tergigit; terjepit;
nga.kes v menggigit; menjepit
aki n alat untuk menghimpun tenaga listrik (dipakai pd mesin mobil dsb)
akik n akik: batu -- batu yg berkilau sbg permata
aking a kering
akit v pasang; susun;
aa.kit n sepasang (merpati, kerbau, dsb);
akita v dipasangnya;
akit.ang v pasangkan;
akit-akit.an 1 n caranya memasang; 2 v dijodohkan;
ka.a.kit (ka.kit) v disusun (oleh);
ma.a.kit (ma.kit) v tersusun;
ma.a.kit.an (ma.kit.an) v berpasangan;
nga.kit v menyusun dg memasang bagian-bagiannya: béngkélé ~ montor
bengkel memasang bagian-bagian motor;
nga.kit.ang v menyusunkan sst dg memasang bagian-bagiannya
akor a setuju; sesuai
akre.ti n wirama dg metrum U U U U – UU U U - U U U U U U - U - U U =
22 suku kata
akro.da v melakukan sst dg tidak marah; tidak suka marah; tanpa kemarahan
ak.sa.ma v maaf;
ak.sa.ma.ang v maafkan: ~ titiang nénten prasida rauh maafkan saya tidak
bisa datang;
ak.sa.ma.anga v dimaafkannya;
ka.ak.sa.ma.ang (kak.sa.ma.ang) v dimaafkan (oleh);
ngak.sa.ma v meminta maaf;

96
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

ngak.sa.ma.ang v memaafkan: lédang ida ~ keiwangan titiang beliau mau


memaafkan memaafkan kesalahan saya;
pa.ngak.sa.ma n permohonan maaf
ak.sa.ra n sistem tanda grafis yg digunakan manusia untuk berkomunikasi dan
sedikit banyaknya mewakili ujaran; 2 jenis sistem tanda grafis tertentu, msl
aksara Pallawa, aksara Inka, aksara Bali; 3 huruf: -- anceng singkatan
katakata tertentu, msl ca dr caru atau Ca dr Coma; -- legena huruf yg tidak
berisi sandangan suara; -- modré huruf Bali yg dirangkai secara khusus
dipakai dl mantra; -- sualalita huruf Bali yg digunakan menuliskan kata-
kata bahasa Bali dan bahasa Sanskerta; -- suara huruf vokal (a, i, u, é, o, e);
-- wianjana huruf konsonan (ha, na, ca, ra, ka, dst); -- wréastra huruf Bali
yg digunakan menuliskan kata-kata dl bahasa Bali umum (huruf ha, na, ca,
ra, ka, dst)
1
ak.si Asi v lihat;
ak.si.nin v lihatlah: ~ sasolahan ipun lihatlah tariannya;
ak.si.nina v dilihatnya;
ka.a.k.si (kak.si) v dilihat (oleh): pasihé ~ pelung laut dilihat biru;
ma.a.k.si (mak.si) v 1 melihat; 2 bermata;
ma.a.k.si.an (mak.si.an) v memandang;
ngak.si v melihat: ida~ saking ba duur beliau melihat dari atas;
ngak.si.nin v melihat;
pa.ngak.si.an n mata; alat penglihatan
2
ak.si n aksi; gaya
1
aku pron ark saya: nyapa kadi --, pb berlaku sewenang-wenang;
aku.in v akui;
aku.ina v diakuinya: ipun nénten ~ pianak dia tidak diakui sbg anak;
ka.a.ku.in (ka.ku.in) v diakui (oleh);
nga.ku v mengaku: ia ~ nyemak pipis méméné dia mengaku mengambil
uang ibunya;

97
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

nga.ku.in v mengakui; menyatakan haknya;


nga.ku-nga.ku v menyatakan diri (memiliki, menyanggupi, dsb); ~ agem
menyatakan diri bersedia (mela kukan sst spt petunjuk)
ma.ku, ~ sara bertanggung jawab
2
aku, aku.ang v janjikan: ~ dogén malu janjikan saja dulu;
aku.anga v dijanjikannya: tiang ~ kamen batik saya dijanjikan kain batik;
nga.ku.ang v menjanjikan
aku.da p 1 berapa: -- ngelah panak berapa punya anak; 2 betapa: -- kadén
jengah tiangé betapa malu saya
ala a buruk; halangan: -- ayu baik buruk;
ma.a.la (ma.la) a cacat (tt anggota badan); ~ ayu senasib;
sepenanggungan: ia dadi ajak ~ dia bisa diajak untuk senasib
sepenanggungan;
ma.a.la-a.la (ma.la-a.la) v berbuat jahat
alab a 1 segar dan hijau (tt daun, rumput, dsb): padangé -- pesan rumput itu
sangat segar; 2 kemerah-merahan (tt raut wajah): -- gobané kemerah-merahan
wajahnya;
alab.an a lebih merah;
nga.lab.ang a makin segar

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang


antuk Balai Bahasa Bali

98
Suara Saking Bali Édisi XXXV | Séptémber 2019

99

Anda mungkin juga menyukai