i
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
ii
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Daging Majalah
Pamahbah
dija ké dokaré jani? (Madé Réland Udayana Tangkas) 2
Lawat-lawat
sarin sirah (IGA Darma Putra) 4
Satua Cutet
mulat sarira (Putu Ardana Bukian) 10
utsaha ta larapana (Ida Bagus Pawanasuta) 34
bulan (Ni Kadék Rika Riyanti) 52
runguang (Komang Sri Puspa Déwi) 67
ulian tresna (I Kadék Ruminten) 100
Satua Bali
pan angklung gadang ngelah tungked sakti 28
Artikel
tukad (IDG Trinandita) 25
Puisi Bali
puisi-puisi i wayan jatiyasa 21
puisi-puisi i nyoman sutarjana 41
puisi-puisi i wayan mardana putra 60
puisi-puisi ni kadék dwi satya ambarawati 79
Prosa Liris
gitanjali (Rabindranath Tagore) 63
Satua Masambung
sang boma (14) 46
mawa madui (13)--I Ketut Sugiartha 73
Geguritan
bongkling 17
Gegonjakan
kepasilan (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7
Naskah Drama
galungan puput (I Wayan Sumahardika) 82
Kamus
kamus 115
1
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Pamah-
bah
dija ké
dokaré jani?
Madé Réland Udayana Tangkas
Salantang margi
Apit seman badungé sepi
Tis…
Betén punyan kepuhé mangetis
Suwung tan ulian katundung
Dija ké dokaré jani?
Sira ké lakar takonin?
Sira sané uning?
Apa ké punyan kepuhé?
Apa ké jalan aspalé?
Apa ké angin ngesirsir, sumilir, tan sadia nyautin?
2
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Denpasar lan Don Pasar
3
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Lawat-
lawat
sarin
sirah
IGA Darma Putra
4
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
M
ajalan ajak mamunyi masih patuh apang plapan. Suba liu ada
wimba di shastra, pelih baan mamunyi bisa iraga kena sengkala.
Sengkala totonan bisa ngaminin, kanteg nyama-nyama ané sing
nawang unduk bareng ajak sengkala. I Nyoman Karang di satuan Basuré masih
kéto ngemang panglémék. Éngkén ja carané apang iraga tiaga ngaba munyi.
Ngaba munyi bas mudah sing luung, ulian munyiné mudah ento liu anak
tersinggung. Nak sing tawang apa ané ada di tengahan basang anaké. Bisa misi
nasi, bisa masih tai.
Isin sirah masih tusing tawang. Mulan di sirahé tongos jelé melah
magumblengan, campuh dadi besik. Wiwéka anggon milihin apanga bakat
saring-sarin sirahé. Mesib cara anak nandusin, melah-melahang milihin apang
bakat lengis-lengisné. Lengis ento sari.
Belogé boya tusing ada gunané. Gunan belogé dadi anggon ngarahayuang
gumi aji bebelogan. Munyi ané matandalan aji babelogan, liunan munyi entel
misi sari. Artiné sing liu lakar pesu munyi uli bunguté, kéwala ngenén amun
kenehé. Pamragat munyi buka kéné, jani suba sing liu bisa ngadokang. Liunan
jani saling paliunin mesuang munyi apang ngenah kaduegan ngitukang layah.
Makejang ngaba pabeneh ané tusing karoan beneh.
Malajahang raga yén idep-idepang, cara ngalih uyah di pasih. Anak ané
jemet dogén ané makatang uyahé ento. Disubané bakat, dadi anggon
ngamertanin anak apang nyak ngedénan bayunné. Apang nyak marasa apa ané
ajenga. Kéto patapan anak ngalih uyah, sing ja ia dogén lakar makatang. Maan
ia selah lakar ngayadnyang kabisan.
Belogé mulan saja mapunya. Akahné nyeluksuk di sirahé kanti tusing
ngidang ngenehang magenepan. Akah ento mentik kanti mabunga misi
mabuah. Iraga idup musti malajah, idepang cara ngabasin punyan belog ané
mentik di sirahé. Buah ajak bunganné abasin kanti telah sakabedik. Sik duri
mara iraga ngidang ngebét akahné. Akah belog tuah males.
5
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Kéto mulan patapan anak makeneh, misi ruang musuhin. Nyén ada di
guminé nénénan lakar ngidang makeneh kéto, sinah ia ané makatang sarin-
sarin gumi. Sarin gumi madan boga. Boga saluir ané ngaénang lega bagia.
Lega bagia layahé yén suba maan ngajeng ajeng-ajengan ané jaen-jaen.
Ukudané lega bagia yén nganggon panganggo ané nyak anut amun kenehé.
Kéto masih upastané nyak lega bagia yén maan mesuang smara. Ento madan
lega bagia. Lega bagia ané ngilit awak iragané kanti sing ngidang makiba.
Makejang ento kasengguh boga.
Ané madan boga sing makejang lakar telah. Manut katuturan para
panglingsiré, ada boga ané tusing telah-telah. Boga ané sing pegat-pegat.
Bogané ento madan Ananta Boga. Ananta artiné sing pegat-pegat, sing telah-
telah. Bogané ené koné ané ngaraksa guminé di sapta patala apang tusing
benyah latig. Nyén ané makatang boga sing pegat, sinah ia bagia. Bagia lén
raosné Wisata!
6
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Gegon-
jakan
kepasilan
I Gusti Lanang Sutéja Naréndra
D
i natah tiangé mentik punyan delima putih. Suba tami tiang mentik
ditu. Nyén kadén najuk, wiréh bapa lan wayah tiangé masi ngaku
napet suba mentik ditu.
Delima putih, buahné nged, rasané legit. Pepes masi anaké ngidih buahné,
anggona amikan, di kapahé anaké teka ngidih anggona sarana ubad. Baang
tiang, idepang mayasa. Yén ulihan buah delimané abungkul ngeranayang
anaké seger, tiang bareng mayasa ayu.
Ulian suba biasa tepukin, lénga tiang tekén unduk. Sing ngeh tiang, punyan
delimané tumbuhin kepasilan. Mimih, kepasilané tumbuh liu pesaja, sada
ngarempayak. Mbééé... punyan deliman tiangé mentik, sakéwala ligir, doné
kriting. Mirib telah sedota sarin punyané tekén kepasilané.
Jani tiang makeneh lakar ngenteb kepasilané ento. Sakéwala, yén kénkén
kadén unduké, kurenan tiangé gedeg tan sipi.
“Ngujang enteb punyan delimané?! Punyan delimané suba cenik, jani
entebin kepasilané. Sayan cenik ya, bisa ngareges!” kéto raosné bangras.
“Yééé... Nyai ber ngaros sing maunduk. Bli nak lakar ngenteb kepasilané
dogén! Apang nyak melah entikan delimané,” tiang masaut banban. Sakéwala
I Luh sayan bangras.
7
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“Yééé... Bli ané sing nawang unduk. Sing nawang sastra! Icang mamaca di
google, koné mungguh di sastra usada, kepasilan delima putih sarana usada
mautama! Sastra ngucapang kéto, boya ulian gugon tuwon!”
Mimih... dueg jani I Luh unduk sastra. Sada sastra usada jani bérbéra. Ada
kemajuan!
“Gelem apa Luh, ané ubadné kepasilan delima putih?”
“Sehananing gelem. Médis dan non médis. Kepasilan delima putih solusi
keséhatan holistik!”
Mimih... buin tiang madeepan. Bahasané I Luh sayan akademik. Cara raos
anak kuliahan!
“Baang Bli contoné! Apang sinah. Apang ngéténg!”
“Dekah, bibir pecah-pecah. Sakit magelekan.... béh liu gati gunan
kepasilané ento manut lontar usadha! Bli orang awam yang belum tercerahkan,
sing lakar resep!”
Celekotokané... rasa ngimbang suba kabisaané I Luh mara mamaca lontar
usadha akebésan!
“Yén panawang Bliné, dekah, bibih kepit-kepit, sakit magelekan, ento
gejala kuangan vitamin C. Buah delima kaya vitamin C. Buahné dahar, sing
perlu Nyai kanti ngantiang kepasilan.”
I Luh sayan semangat mesuang kabisaané.
“Kepasilané melah anggo ubad tekanan darah tinggi!”
“Dadi ruet itungan Nyainé? Don delimané lalab, ento ubad tetamian nak
lingsir!”
“Kepasilané luung anggo ubad semutan di lima lan batis!” Boé sayan liu
pesu penawangné I Luh.
“Nah, yén unduk ento, babakan delimané luung anggo boréh. Cutetné,
delima putihé ento maguna usada uli don, bunga, buah, kulit kanti ka akah.
Tegarang kebit-kebitin lontar usadané I Wayah, eda Nyai melajah tekén guru
Googlé!”
8
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
9
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Satua
Cutet
mulat
sarira
Putu Ardana Bukian
10
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“P
éh… ngedah munyin becicané…” kéto di kenehné sambilanga
meliat menék nyingakin becicané ngecikcak.
Ilih-ilih sambilanga negak, laut iseng nyemak HP ané kaselet di
kantong celanané. Laut ipun mamaca, nolih-nolih isin HP-né. Saget mamunyi
HP-né sawiréh ada pabesen macelep di WhatsApp-né Nyoman Surya.
“Man… dija né? Ngujang? Ngidih tulung nah… ada bekel? Bang ja tiang
malu nyilih, anggo aba pianak tiangé masuntik. Pianak tiangé gelem, bekel
telah tiangé telah, Nyoman ada pis? Dadi tiang nyilih? Suksma.”
Kéto pabesen sané macelep di WhatsApp-né Nyoman Surya. Nyoman
Surya mula nak sing dadi ati. Sing ja ulian ulian matimpal dogén ipun jemet,
diastun ja sing kenal asal ba nak nagih ngidih tulung pasti tulunginé. Yadiapin
suba pang liu kabelog-belog anak. Ada anak ngoraang nyilih pipis ngoraang
kéweh, diseubané baanga nyilih, nguliang sing suba pati nyak. Kéwala
Nyoman Surya tuah masukserah ring Ida Hyang Widhi. Yén kéto anaké demen
melog-melog sing ja lakar masari rejékina. Kéto dogén anggoné ngalimurang
kenehné.
Né téh.. jani, anaké nagih nyilih pipis sing ja lén, timpalné anaké ajaka
magaé ring Pariwisata. Patuh-patuh dadi guidé ngaba tamu Arab. Timpal
anaké sanget gati taén nulungin Nyoman Surya. Yén sing ada timpalné ténénan,
taén suba Nyoman Surya sing makan ditu di gumi Badungé.
Inget ipidan dugasné mara-mara nawang magaé dadi dagang acung di
pantai Kuta, sai suba Man Surya makenta. Dagang acung ajak liu makejang
saling pagarangin tongos lan magarang tamu apang meli. Sinah suba ada
hukum rimba ditu. Nyén anaké kuat, gedé to suba anaké menang. Man Surya
pungkulan cenik, berig, tumbén nawang magaé, sing bané lakar milu magarang
kakéto. Paek bedik ba dengkika tekén anaké malunan ngelah tongos magaé
ditu. Taén Man Surya ngeling di betén punyan ketapangé ulian sing maan
medagang tur basangné seduk pesan. Dugas ento teka Mang Sugi timpal patuh
pedagang acung maekin.
11
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“Man, kenapa ngeling? Ci dini sing dadi ngeling. Yén ci ngeling dini lakar
terus majekjek ci dini. Mai barengin ditu ngalih tamu. Paekin dogén.. nyak
beliné nyak sing. Mai..”
Mang Sugi ngedeng limané Man Surya. Man Surya jangkeh basangné sing
ngidang bangun ulian seduk. Sing ngidang majujuk.
“Bli tiang sakit basangé.. seduk bli.” Man Surya ngelantas ngeling sengi-
sengi.
Mang Sugi laut nyemakang bungkusan uling tasné. Mesunga nasi bungkus.
“Man né daar nasi bliné, da telahanga, bli pang maan masi madaar.”
Mang Sugi ngenjuhang nasi bungkusné ka Man Surya. Minab ulian sing
juari, Man Surya makitukan. Sing nyak ngajeng nasiné ané kabaang olih Mang
Sugi. Mang Sugi ngerti tekén solahné Man Surya buka kakéto. Mang Sugi
lantas negak di arepné Man Surya. Nasi bungkusné kabukak. Mang Sugi laut
ngajakin Man Surya ngajeng nasiné bareng-bareng. Nagih sopina apang Man
Surya nyak bareng ngajeng. Suryané ngentak-entak, ajaka dadua iteh lantas
ngajeng di betén ketapangé.
Satuané ento suba liwat selaé tiban. Suud suba Man Surya lan Mang Sugi
makebus di Pantai Kuta sawiréh gaginané suba lén. Suba ada duang dasa tiban
ajaké dadua magaé dadi guidé ngaba tamiu-tamiu uling arab. Mula tulis gidang
lan pejalan karma pada lén. Pada-pada magaé ngajak tamiu sakéwala sarin
pagaéné melénan. Man Surya melah pajalan sarin gaéné, saget ngidang dadi
kepercayaan tamu arab apanga ngurus travel ané ada di Bali ulian Man Surya
polos tur jujur magaé.
Ipidan satondén dadi guidé, Man Surya taén dadi pegawé hotél tugasné di
Front Office. Dugas ento, Man Surya nepuk koper ané kecaganga di loby hotél.
Ada suba awai apeteng koper totonan di loby tusing ada anak nakonang.
Lantas koper ento katangkidang di koker hotél olih Man Surya. Mang Sugi
nawang unduk koper to tawanga misi pipis liu. Mang Sugi nagih ngedum jak
dadua pipis totonan. Yén unduk kakéto, Man Surya sinah suba sing lakar nyak.
13
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Takut yén nganggo pis sing gelah lakar kena karma jelék. Cara pis mamaling.
Ngelah papineh buka kéto, Mang Sugi sing terima. Kadéna Man Surya
munafik, sing demen jak pis, sok suci. Aah.. apa ja oranga. Man surya cutet
sing nyak ngedum pis to yén saja koper ento misi pipis. Ento sané ngaranayang,
Mang Sugi ngejoh tekén Man Surya.
Buin maniné sagét ada tamu arab nakonang koper ento. Cecirén koper ané
takonanga persis cara koperné tangkidanga jak Man Surya. Suba yakin koperé
totonan gelah tamiuné ento, koper ento laut kaserahang. Disubané kaserahang,
tamiuné ento ngeling sigsigan.. nyumbah tekén Man Surya. Sawiréh tamiuné
marasa mautang urip jak Man Surya. Koperé ento misi sekancan surat-surat
sané maharga tinggi, emas batangan, lan pipis 20000 US dolar. Sesukat dinané
ento, Man Surya lantas kaserahin tugas apanga ngurus travelné ané ada di Bali.
Disubané dadi manajer travel, sayan-sayan ngaluungan idupné Man Surya.
Liu ngelah sopir guidé, liu ngelah mobil. Ngeliunang kasugihané lan
ngaluungan idupné sing ngaranaang Man Surya dadi nyapa kadi aku. Malah
ngaliunang nulungin anak, maang sopir-sopirné bekel lebian nyaning nuju
rarainan utawi hari raya. Dadiné demen makejang sopirné magaé. Mang Sugi
laut kaajakin magaé di travelné Man Surya tatujoné apanga ngidang males
budi tekén Mang Sugi. Sakéwala, Mang Sugi sing nyak magaé ditu minab nu
gedeg ulian masah koperé ento.
Nah.. di cara jani, gumi sedeng gejorang gerubug gumi ulian virus corona,
gaginan di pariwisata sinah ngoyong sing ada nak bani magaa. Travel-travel
uli luar negeri katutup. Sing ada tamiu ané bani melali. Hotél-hotél makejang
tutup. Tongos ané biasané ramé misi tamiu utawi wisatawan dadi sepi, suung.
Kuta, Nusa Dua, Sanur, Ubud ané biasané macet ulian bek tamiuné melali, jani
jalanné suung aluh majalan. Kadirasa, ngigel di tengah rurung bani, ulian
langah-langah anaké mentas.
Gumi Baliné cara nyepi sabilang wai. Liu anaké magaé di Badung,
Dénpasar, Ubud magaé pariwisata balik mulih ka désa. Ulian tamiu sing ada.
14
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Gagaén lénan masi makejang nguwangin pagawé. Liu suba anaké kéné yusan
jelék ulian gering gerubug corona ténénan. Kéto masi Man Surya, diastun suba
dadi Manajer Travel, ulian tamiu sepi, Man Surya mulih ka désa. Agetné di
désa ada abian abedik ané beliné dugasné nu sedeng liu tamiuné. Abiané banga
bapa lan méméné di désa apang ada pulaina jagung, tabia krinyi, tabia bun,
kacang tanah, dikalané musim ujan. Lénan tekén ento, abiané pulaina masi jati
solomon ada liuné 200 puun. Makejang suba tegeh-tegeh. Abesik jatiné maaji
6 - 10 juta. Yén ento adep akuda suba pipisné ento? Kéwala jani.. gumi gebug
corona, anak mabelanja sing ada kéweh maadepan. Sing suba ada anak lakar
meli barang ané lénan. Mekejang meli anggo nyambung idup sediné-diné ulian
sing bani magaa ulian virus né nu ganas gati ngelalah di guminé.
Né suba anaké rasaanga tekén Mang Sugi jani. Sinah suba kéweh jani
karasayang. Kanti kedeh lakar nyilih pipis di Man Suryané. Pis anggona
meriksaang pinanakné suba sing ngelah. Mula dugas kondén cara jani, Mang
Sugi idupné méwah. Tiap bulan maan dogén melali ngajak pianak kurnané ka
luar Bali. Yén makan kapah jumah lebian ba mafoto di réstoran dogén. Kéwala
anaké kéto-kéto sing suba bani tombaanga tekén Man Surya. Tuah matimpal
sing suba runguanga, nyama tugelané sing bani nombangin. Kéwala diastun
matimpal, rasa manyama Man Surya tekén Mang Sugi mula tebel. Rasa demen
yén Mang Sugi nyan morahan ngidih tulungan tekén Man Surya.
“Nah Bli.. Tiang ada bekel, kuda bli lakar nganggon. Tiang transfer manten
nggih?”
Kéto balesan pabesen WhatsApp Man Suraya tekén Mang Sugi. Makelo
Mang Sugi sing nyautin pabesen Man Surya. Ulian sing sabar, Man Surya
lantas nélpun Mang Sugi. Télpuné mekelo munyi dering sakéwala sing ada nak
masaut. Sing makelo mapineh buin, Man Surya mukak aplikasi Banking-né
laut ngirim pipis ka rékeningné Mang Sugi Rp 5 juta. Apanga ada anggona
bekel tur ngubadang pianakné. Mara suud ngirim pipis saget ada buin pabesen
di WhatsApp-né.
15
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“Suksma Man, Nyoman matresna tekén bli. Mogi bli ngidaang males
tresnan Nyomané. Bli jani di rumah sakit. Mara meréksaang pinak bliné.
Dokter ngoraang panak bliné positif covid, bli masi kéné, kurnan bliné masi
kéné. Bli ngidih doa Man, mogi ngidang matepuk disaget nyan bli seger.
Suksma Man.”
Mekesyab Man Surya maca pabesen kakéto. Lantas ngénggalang ya nélpun.
Sing suba ngidaang masuk télpuné. Tuah munyi operator dogén ngoraang
télpun di luar jangkauan lan salah sambung. Man Surya ngansan engsek di
bongkol kayu jatiné. Munyin becicané sing jangih kadingeh, anginé sing tis
rasayang. Kenehné bimbang, bingung ulian sing ngidang lakar ngerungu Mang
Sugi ulian gelemné sing dadi dengokin.
“Ratu Betara, dumogi gering puniki gelis ical, lebur saking jagaté. Damuh-
damuh batara sané keni gering gerubug puniki mangda gelis kénak. Timpal
tiang Bli Sugi lan kulawargané mangda gelis kénak. Astungkara.. Hyang
Widhi..”
16
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Geguri-
tan
bongkling
Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gedé Catra, Karangasem
/145/
Sasana ya madan unggwan,
asraya mangalih kanti,
di jalan panjaké soroh,
di jumah pejang abagi,
luwas tundén abagi,
dwi wibhaga wastan ipun,
nika madan sad guna,
malih i sapta prakrerti,
bapa haturanga apang ipun telas.
/146/
Dana maka miwah béddha,
sama Ian dandha mangiring,
maya indrajala kawot,
hupéksa tong dadi pelih,
teges ipuné niki,
17
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
/147/
Nika né maadan dandha,
jalané mamati-mati,
anak hento paling habot,
manimbang panjaké sami,
pang asih ban ngencanin,
apang da Iabuh kalangsuh,
jalané sayang salah,
orahang twara da pelih,
saru-saru,
dadi mademen-demenan.
/148/
Hento da man jalananga,
mamendem né twara sisip,
yadin pét ya janma belog,
buwin twara kasenengin,
yadin janma né miskin,
lamun ya mamanggih patut,
rawosin apang menang,
nah né babédané buwin,
18
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
panga tutug,
makejang padha madhartha.
/149/
Nggawé apang kasub melah,
kasub haéng kasub ririh,
kasub kereng kagagawok,
di jagaté tan patanding,
né madan indrawarih,
dayané malingang musuk,
apang salah jaganan,
panga salah liyat sahi,
salah unduk,
salah mesuwang upaya.
/150/
Jalané njalanang dutta,
twara tahu hanang nyinyik,
dutta né twara da linyok,
mangorahang néné jati,
yadin mati mamati,
saking silih masih liyu,
né bakal laksanayang,
hupéksané jani buwin,
twara ngitung,
kanggo ja anaké lénan.
19
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
/151/
Hento dayané telulas,
sang ratu wenang manggisi,
selid sanja mangarawos,
ngitungin upaya sandi,
twarada dadi kasih,
tekéning sang ratu ratu,
puniki cacakanya,
né twara nyandang kasihin,
nggawé redut,
yan ajak nunggalang daya.
/152/
Ratu cenik ratu tuwa,
ratu takut tekén istri,
ratu loba ratu linyok,
tekén panjak sahisahi,
ratu gering anggirih,
ratu manuhukin kahyun,
ratu gedegin rowang,
lén ratu gedegin warggi,
miwah ratu,
getapé teked ka tulang.
(pacang kalanturang…)
20
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Puisi
Bali
puisi-puisi
i wayan
jatiyasa
21
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Pemilu
Pemilu?
Démokrasi partai politik.
22
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Buruh
Matanai terang
Masunar galang
Panes nangtang
Matandang wirang
Yéh rusit
Gaé sulit
Ujan mitbit
Awak gesit
Keneh inguh
Magaé gupuh
Bayu tuyuh
Upah geruh
Ginada Matembang Aksara
23
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Ngalap Ipian
I Wayan Jatiyasa
Ketua Jurusan Prodi Bahasa Bali ring STKIP Agama Hindu Amlapura lan
dados Penyuluh Bahasa Bali Kabupaten Karangasem. Kakawiannyané
kawedar ring Bali Orti (Bali Post) miwah Médiaswari (Pos Bali).
24
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Artikel
tukad
IDG Trinandita
S
ungai punika basa Indonésia. Yéning basa Baliné kasengguh tukad.
Ring Bali akéh pisan wénten tukad. Ring tukadé akéh wénten klebutan.
Biasané klebutan punika wénten ring batu parangan sisin tukad. Raris
kakaryanin penampungan dados pancoran. Ring pancoran punika biasané
wénten pura béji. Toyané kabaos tirta ring béji. Punika mawinan yéning
warginé ke tukadé taler nyambat jagi lunga ka béji. Macihna béji punika
wantah genah sané suci tur kapiara becik olih warginé sané maduwé
wewidangan tukad punika.
Ring béji warginé ngarereh toya utawi tirta. Yéning maduwé pekaryan
yadnya warginé pastika nunas tirta ring pura béji. Napi malih ring pura
kayangan tiga rikala wénten piodalan utawi karya alit lan karya ageng pura
béji puniki pastika dados genah nunas toya ning anggé ngarga tirta. Taler
anggén ring perantenan pura mitegepin sajeroning parikrama ayah-ayahan
nyiagayang kramané paica.
Sané mangkin kantun akéh warginé sané seneng masiram ring tukadé.
Sejabané nunas tirta ring béji. Toyané ring beji ning pisan. Akéh warginé
nginum toyané punika ring genah medal. Wénten taler sané ngaruruh nganggé
galon. Warginé rumasa toya béji wantah tirta sané becik. Punika wantah toya
25
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
ning nirmale sané kasuciang. Riantuk toya punika kebaos tirta lan toya sané
suci lan murni.
Setios genah nunas toya tukad wantah genah warginé mesiram, mememan
lan genah ngumbah kuaca. Ring pedésaan tukadé kantun resik toyané kantun
ning. Irika warginé kari nganggén tukad punika dados genah sekadi kawedar
ring ajeng. Kémawon tukad ring perkotaan arang sané ngawigunayang kadi
punika. Taler kejantenang ring masan endang kadi mangkin akéh klebutan
utawi pancoran ring wewidangan Bali sané nyat nénten medal toya. Dumogi
digelis sabeh lan medal sekadi pinunas kramané sami.
Sané mangkin tukadé ring kota sampun katiténin mangda resik, lan dados
genah mawisata. Sinah puniki mapidabdab becik ngalestariang genah punika.
Sujatiné ring tukadé punika jatmané tan dados ngawag-ngawag ngutang luu,
nyakit basang, napi malih maparilaksana kaon tiosan. Warginé ring Bali
percaya pisan tukad wantah genah suci lan pingit. Toya wantah urip i manusa.
Yéning nénten wénten toya ring jagaté sinah nirdon i manusa jagi prasida
maurip. Entik-entikan taler jagi padem, punika taler sarwa beburon jagi pacang
mati makesami. Toya satmaka amerta ring kahuripan puniki.
Sekadi sané sampun kawedar ring ajeng. Tukadé ring wewidangan Bali
sané mangkin sampun akéh kedabdabin dados genah malilacita irika
kabersihin lan ketata asri. Sinah warginé seneng irika sareng kulewargané
nyelimurang kayun sepisanan ngarereh udara segar taler ngatonang toyané.
Napi malih rikale nyoréang utawi wengi majanten asri pisan pekantenan
tukadé punika. Riantuk kaiyasin lampu warna-warni. Pidabdab puniki becik
pisan. Warginé nénten malih ngutang luu napi malih limbah irika ring tukadé.
Yéning prasida kamargiang sekadi puniki minab tukadé pacang dados
genah sané asri, becik, ngulangunin lan dados obyék wisata anyar sané karuruh
warginé. Warginé seneng nyaksiang toya napi malih toya sané ning, raris bé
sané wénten ring toya punika prasida kaaksi. Pastika ngulangunin pisan.
26
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Ring Bali warginé seneng pisan nyaksiang toya. Kejantenang antuk setata
nuju sumber toya minekadi lunga ka segara. Taler seneng ngaruruh danu irika
warginé taler manggihin toya. Irika sami wantah genah meyadnya. Warginé
taler seneng ngaruruh genah malukat. Ring sajebag jagat Bali akéh wénten
genah malukat. Sané sampun kasub irika ring Tampak Siring kebaos ring Pura
Tirta Empul. Irika genah malukat sané jangkep pisan.
Napi sané kabaos ring ajeng sujatiné nguningayang wargi Bali subakti ring
Ida Sang Hyang Widhi. Kebaos segara, danu, tukad, lan genah sumber toya
tiosan wantah genah sané dahat suci. Yéning ke segara jagi mesiram akéh
warginé ngaturang canang sari sadurung masiram. Punika taler yéning
masiram ring genah malukat tiosan. Toya segara kasinanggeh prasida ngalebur
leteh ring angga sarira. Taler toya ring genah malukat tiosan.
Warginé sekadi marebut nyujur genah punika. Niki macihna warginé
sayuwakti nyuciang toya punika. Toya wantah sumber kahuripan. Sami
sumber toya patut kapiara lan kajaga kabersihan nyané. Sapasira mapakardi
ngawé cemer sumber toya pastika jagi polih sengkala. Tukad wantah pemargin
toya saking gunung nyujur segara.
Yéning pemargin toya saking gunung kacemerin minab pateh sekadi
nyemerin danu, nyemerin segara. Sinah nénten nginutin Sad Kertih Loka Bali.
Unteng nyané tan nginutin Danu Kertih lan Segara Kertih. Cutetné tukad
punika genah sané ngulangunin pisan. Paican Ida Sang Hyang Widhi ané patut
piara sareng sami
IDG Trinandita
urati lan seneng ring parikrama Bali
27
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Satua
Bali
pan
angklung
gadang
ngelah
tungked
sakti
Sesubané Pan Angklung Gadang mepamit ngiring Ratu Déwa Agung,
jani kacerita ia idup di pondokné ngajak kurenané dogén. la
milu mekrama banjar masuka duka ditu di banjar Pangkung.
28
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
S
edek dina anu klian banjaré mapengarah apang makejang krama tedun
ka banjar sangkep ngitungin unduk papeson-peson krama ané marupa
pipis. Dugasé ento Pan Angklung Gadang merasa takén déwék tusing
taén pesu naur papeson banjar. la suba makelo tusing taén mayah ka banjar;
“Yening buin mani buin tusing mayah, sinah suba i déwék lakar suudina
mabanjar, ketundung uling guminé dini. Yén suba kéto dija lantas déwék
madunungan,” kéto Pan Angklung Gadang maselselan di pondokné.
Sanget pesan ia mapineh di pondokné. “Dija déwék jani ngalih pipis. Nyén
koné jani lakar ojog silihin, pipis. Sawiréh anaké jani makejang pada perlu
tekén pipis. Waluya cara nyilih talenan di rahina Galungané. Sinah suba i
déwék lakar kéweh maan nyilih," kéto pan Angklung Gadang ngerimik di
kenehné. Disubané kéto, yen teka uling dija kadén, jeg maan ia daya ané
tidong-tidong. Dayané ento ané lakar adokanga buin mani di pesangkepan
banjaré. la sing ja payu mejalan nyilih pipis. la suba andel tekén dayané lakar
ngenén.
Kacerita lantas buin maniné Pan Angklung Gadang teka paling sidori ka
Banjar. Jero Klian lantas ngandika, “Pan Angklung Gadang, jeroné paling liyu
metanggeh, kénkén jani? Bayah malu pepeson ban are, tur bayah masih pipis
banjaré ané silih Pan Angklung Gadang.”
Mesaut lantas Pan Angklung Gadang, “Nawegang tiang jero klian sareng
krama sami. Sangkaning tiwas tiangé keliwat, kanti mangkin tiang tan prasida
naur utang di banjar. Merasa lek tiang tekén jero sareng sami.” Kéto pesautné
Pan Angklung Gadang sedih tur memelas.
Buin Pan Angklung Gadang matur tekén jero klian, “Jero Klian icén ja
tiang metanggeh malih abulan manten. Rikala nika sami utang tiangé jagi
lunasang tiang.” Kéto aturné Pan Angklung Gadang.
Buin lantas Pan Angklung Gadang matur “Inggih jero krama banjar sareng
sami, rahina ané bénjang tiang nunas pang banget mangda jeroné sami lédang
29
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
30
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Manik Sudra
31
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Buin cepok lantas Pan Angklung Gadang ngeregep nunas tuak, arak, berem
tekén tungkedé totonan. Entunganga tungkedé totonan ka baléné ané bedaja.
Jeg teka lantas kurenané ngaba tuak limang kélé, arak duang pucung, tur
berem. Jeg sayan bengong krama banjaré makejang.
Disubané liu ada dedaaran, ditu lantas Pan Angklung Gadang ngajak krama
banjaré makejang mepatung. Péh ramé sajan patungé dugasé ento.
Kacarita jani I Madé Gyur jelema sugih kéwala pripitné sing kodag-kodag
baan. Waluya buka kantawali paitné. I Madé Gyur nepukin tungked Pan
Angklung Gadangé totonan. la mekita pesan ngelah tungkedé totonan. Sawireh
ia buin limang dina lakar ngotonin pianakné. la makeneh lakar ngundang braya
banjar makejang mapatung buka I Pan Angklung Gadang. Kenehné apang
maan mapatung jaka liu, sakéwala bedik nelahang pipis. Kéto paitungané ia I
Gyur.
Buin maniné ia teka ka umah Pan Angklung Gadang lakar meli tungked
sakti totonan. Pan Angklung Gadang sing ja ngadep tungkedé totonan.
Sakéwala I Gyur mamerud nagih meli tungkedé aji dasa tali rupiah, kéwala
Pan Angklung Gadang sing ja ngemaang. Sawiréh utangné di banjar lebihan
tekén ento. Sing kéné sing keto, I Gyur lantas mayah tungkedé ento aji selai
tali rupiah. Mara lantas Pan Angklung Gadang ngemaang, sawiréh utangné di
banjar tuah limoIas tali rupiah. Dadiné sisan bayah utang enu mesisa buin dasa
tali rupiah. Ditu kendel atiné Pan Angklung Gadang. Gelisin satua, tungkedé
ento jani gelah ia I Gyur. Suba jeg demen pesan atiné I Gyur sawiréh ia lakar
sing kéweh-kéweh maolahan tur nyakan. la suba mabesen tekén kurenané tur
tekén pianakné. Dija ja tungkedé ento kaentungang, kema melaib jemak nasi,
bé, kuah, lawar, apaja luiré. Kacerita jani para krama banjaré teka ka umahné
Gyur ané sugih, kéwala pripit. Para tamyuné makejang katuran negak. Suba
kéto, ngénggalang lantas I Gyur nyemak tungkedé totonan tur suba ngisiang
bunga tur dupa. Ngeregep ia di tengah natahné nunas ica tekén Ida Betara
Sesuwunan. Lantas entunganga tungkedé ento di balé dangin. “Guwér
32
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan 'Satua Bali I Cicing Gudig
Dadi Raden Galuh' sané kasusun antuk I NK Supatra
33
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Satua
Cutet
utsaha ta
larapana
Ida Bagus Pawanasuta
34
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“B
u Luh. Tiang ngupah nyuwun nggih!” Tukang suuné
ngreremi.
“Nggih. Mék. Bakta jebos ka tongos parkir daja nggih.”
“Wénten malih?”
“Wénten, Mék. Tiang kari mablanja malih. Kurenan tiangé ring tongos
parkir ngantosang.”
Luh Sari kenal pesan tekén tukang suunné ento. Biasa ia metlatonan ajaka
dadua. Taén masi ia ngorta kanti duang jam lebih karena makelo kurenanné
tusing tepukina di parkiran. Kurenanné enu ngorta ajaka juru parkiré, timpalné
dugas ia masekolah di SMP pitulas tiban ané suba liwat.
“Adi makelo Luh?” kurenané matakon.
“Liu tiang mablanja bli. Rainan suba paek. Punduang malu sakebedik ané
dadi oyongang makelo.”
“Kadén nak ilang di tengah pekené. Mara okana alih ke tengah.”
“Sing nyak macelep bli ka tengah pang tawang raméné ditu. Masuuk anaké
mablanja.”
“Encén beblanjan tiangé bli?”
“Ento di bagasi, Luh.”
“Adi a kranjang, bli? Mémék tukang suuné nak 2 kranjang titipin tiang.”
“Dija ya mirib abana ajak mémék tukang suuné ento, Luh?”
“Antosang dini bli. Tiang lakar nelokin kemu buin.”
Kondén majalan Luh Sari, saget teka mémék tukang suuné nyuun buin a
kranjang. Géséh gayal ia nyuun. Sabilang a dangka ia marérén sambilanga
ngunda angkian sawiréh angkiané ngangsur. Batisné ngejer sawireh kumat
tujuné. Mara ia ukana matindakan jeg nylémpoh di arepanné Luh Sari.
Kranjangé ulung uli sirahné, beblanjané masi mabrarakan uli kranjangé.
“Mék. Nak kénkén ni?”
35
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
36
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“Ampura. Bu Luh. Nyelék keneh tiang Bu Luh. Basang tiangé seneb. Peluh
matah-matah pesu. Batis tiangé enduk sajan.” Ia masaut sambilanga nuduk
beblanjaané ané mabrarakan di samping mobilné Bu Luh.
“Mék. Masandekan malu ditu di émboné. Tiang ja nuduk beblanjané.”
Luh Sari tulungina tekén kurenané nuduk beblanjané saka besik laut
kapunduhang buin di kranjangé. Sasubané ia ngemaang tukang suuné upah, ia
lantas mulih krana tukang suuné masi suba segeran buin bayuné tur suba
nyidaang buin nglanturang lakar kaupah nyuun.
“Bli. Pedalem mémék tukang suuné busan. Pasti kondén madaran ia tuni
semengan setondéné maburuh nyuun.”
“Sajan Luh. Suba lingsir nu masi ragané anteng ngalih gaé. Suba lebihin
Luh ngemaang upah nyuun ragané?”
“Suba, Bli. Mirib tusing ngelah nyén buin jumahné ané idihina nasi. Bli.
Ento awinan ia semengan suba maburuh nyuun dini di peken.”
Liu pabligbagan Luh Sari ajak kurenané di mobile sambilanga ngeték sisan
pipisné ané lakar anggona mblanja buin di Cahaya Melati.
“Bli, marérén binjep di Cahaya Melati nah. Tiang lakar meli roti tekén kué
kering. Buin mani panaké lakar teka. Nak suba libur kuliah koné ia uli bin
mani.”
“Nah. Luh.”
Sasubané neked di arep tokoné, Luh Sari nepukin anak cerik ajaka dadua
luh muani. Umurné sawatara ada 4 tiban ané luh, 5 tiban ané muani. Bokné
lantang gading tusing taén kena suah. Awakné daki, panganggoné masi daki.
Yén alih gobané miriban ia adi kaka. Ané muani nguber ané luh di trotoar di
arep tokoné nganti ia ulung. Ngeling anaké cerik sawiréh entudné beréd pesu
getih mapalu di bucun trotoaré. Ada lantas anak luh sawatara umurné 30 tiban
nyagjagin. Mirib ia méméné. Sakéwala yén ia méméné, tusing adung tekén
penganngon anaké cerikcerik ento. Kamen lan bujun anaké luh ento tusingja
37
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
sanget daki. Kedenga lantas cerik-ceriké ento makadadua ajaka negak di cig-
cigan tokoné.
“Bu. Nunas jinah, bu. Siu dogén. Bu,” anak luh ento ngejuhang lima.
Luh Sari tuara masaut. Ia ngenjuhang pipis laut majalan ke tengah tokoné.
Ada limolas menit makeloné ia mablanja, lantas ia mabayahan. Neked di
ambén tokoné, anaké cerik ajaka dadua nu nongos ditu sakéwala anaké ané luh
ané ngenah cara méméné tusing nu ia ditu.
“Bu, nunas jinah, bu. Siu dogén. Bu,” anaké cerik ento natakang lima. Luh
Sari nolih anaké ento laut ia ngemaang ngidih pipis. Ia lantas mulih atehanga
tekén kuranané. Di tengah mobile, ia ngorta ajaka dadua.
“Bli. Angen masi bana ajak anak ceriké ento makadadua.”
“Nu cerik ia suba di jalané idih-idih.”
“Dija ya mémé bapané, Bli?”
“Men ento anaké luh ané ngedeng ia tuni sing ja méméné, Luh?”
“Miriban méméné, Bli.”
“Yén méméné, adi kedas pesan gobané lan pengganggoné, Luh?”
“Saja Bli. Sing adung ajaka cerik-ceriké ento yén ia méméné.”
“Yén ia méméné, patakon bliné, dija ya kurenanné?”
“Mirib jumahné bli, yén sing kéto ia ngalih gaé, yén sing ngalih gaé ia
mirib suba ngalain.”
“Ah. Ngudiang somahnaké bakat tuturang, Luh. Ni suba teked saget jumah.”
Sasubané neked jumah, iteh ia ajaka dadua nuunang beblanjané. Beblanjan ané
anggona rainan punduhanga di bale delod, ané anggona sewai-wai abana ka
paon. Kondén Luh Sari maan mategtegan negak, saget ada anak mageluran uli
diwangané.
“Jero, tumbasin tiang jero!”
Ada ping telu anaké ento mageluran sakéwala Luh Sari tuara ningeh
sawiréh ia iteh ngitung lan nyarca beblanjané.
“Jero dauhné. Tumbasin tiang jero. Tiang makta lémat sareng gula ental.”
38
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
39
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
40
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Puisi
Bali
puisi-puisi
i nyoman
sutarjana
41
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Mai Majalan
Mai majalan
Kutang sebeté
Tuyuhé tusing nyandang tuturang
Borbor jengahé
Anggon cening sundih
Nyalanang tuuh
Okt 2019
Majalan
Okt 2019
42
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Jengah
Jengah ngangah
Kadi singet semangah
Kenehé pengah
Tusing maselah
Masolah campah
Jelé melah
Pada asah
Pada kalah
Okt 2019
Sebet
Okt 2019
43
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Nyujuh Mémé
Okt 2019
I Nyoman Sutarjana,
Guru ring SMAN Bali Mandara, nulis puisi anggén sarana ngubadin tatu-tatu
tangkah
44
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Ngubuh Kuluk
Okt 2019
Bapa
Nov 2019
45
Satua
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Masam
bung
sang
boma (14)
Sang Satiaka gelis matangi pacang nandingin, nanging gelis
Sang Samba ngandika, ”Sampunang kadropon mademang utusan!”
46
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
ang Mahodara malih mabaos, ”Ih, sujati cai makejang brangti. Jani kai
S mulih, yan saja cai wanén tut pajalan kainé. Tusing buungan lakar
punggel kai baong cainé.” Digelis mamargi Sang Mahodara miwah
Sang Satruntapa mawali ngungsi Sang Prabu Boma, Sarauh ipun ring ajeng
Sang Prabu Boma, Sang Satruntapa raris nguningayang mungguing watek
Yaduné sami nénten ngiringang pacang masikian.
Sang Boma duka pisan sinambi ngandika, ”Bengong nira tekén watek
Yaduné tusing jejeh matiang manira. Buina encén ento ané sandang tandingin
manira? Yan I Kresna, Baladéwa waluya nasi kepelan, apabuin ratuné lénan
upama I Arjuna satmaka jukut ento. Panegarannya lakar enyagang manira,
lakar remukang manira aji liman manirané. Getih i musuh drasaksat gula,
uteknyané satmaka santen ento makejang lakar inum manira di pasiatan.”
Sang Prabu Cedi matur, ”Ratu Sang Prabu! Ngiring sané mangkin
mamarga watek ratuné sami sampun sayaga. Wénten gunung daat becik
mawasta Gunung Réwata saking irika gebug watek Yaduné.”
Sang Prabu Boma mamargi kairing antuk watek ratuné minakadi Sang
Prabu Cedi, Sang Prabu Magada miwah Sang Prabu Awangga. Magrudugan
ring Gobraja, suryaké makuug alasé telas benyah asing kaentasin rusak dados
tegalan. Buké ring bangkiang gunung Windiané masepuk kaentasin antuk
krétané. Sang Prabu Boma nglayang ring ambarané nglinggihin Wimana. Tan
asué Sang Boma sampun rauh ring Gunung Réwatané. Wiakti keti yutaan
gajah kuda miwah krétané, suarannyané makuug, kedépan caling danujané
kadi tatit miwah endihan matannyané barak ngarab-arab sakadi geni. Kala
punika panjak-panjak panepi siringé jejeh manahipuné raris sami malaib
engsap ring pianak, mabelasan ring somahnyané, katungkul sami ngelidang
uripipuné ngungsi désa.
Tatkala Sang Prabu Boma rauh ring Gunung Réwatané, bala wadua
Yaduné sami sampun madabdaban ring pondok-pondoknyané. Sami sayaga,
nénten marasa méweh pacang mapag i meseh. Para ratu kantin Ida Sang Prabu
47
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Kresna sampun wénten iriki makadi: Sang Prabu Madra, Sang Prabu Wirata,
Sang Prabu Drupada, Sang Rukma, Sang Arjuna, Sang Bahlika, Sang
Somadata, Sang Prabu Winda, Sang Nuwinda, Sang Wabru miwah Sang
Kretawarma. Sasampuné sami katamiu olih Ida Sang Prabu Kresna raris
kawéntenang paruman, maosang indik upayané pacang nangkepin satru.
Sang Prabu Salia matur, ”Déwa, Prabu Kresna! Duaning sampun rauh
meseh I Déwané gelisang tangkepin, sareng sami tur rejek ka genahnyané.
Sampunang banggayanga i meseh ngusak asik panjak I Déwané ring panepi
siring. Yaning jantos sué I Déwa durung nulungin ipun, gelisan i panjak
mabalik subakti ring mesehé saantukan ipun ajerih kapademang. Daat sengka
malih ngwaliang mangda ipun subakti ring I Déwa.” Sang Prabu Drupada
nimbal ngandika, ”Sampunang Sang Prabu kadropon, pikayunin dumun
upayané sané, becik mangda prasida mapikolih saantukan mesehé mawisésa.
Tingkah sang putusing kerti ring payudan punika tulad, kawisésané pinaka
kanti, dandané punika margiang ring payudan. Tragia ida ring pangamuli
meseh tur gelis ngwalesang. Lewih purusa tur legawa ring payudan tan selang
kayuné mademang satru. Yan ngandelang kawisésané kéwanten ring payudan,
nénten uning ring panyingsén meseh, nénten ajerih ka kembulin, pamuputné
pacang padem kacidra. Sang sané kagebug patut yatna ring tingkahing pacang
nangkepin meseh. Patut ngrereh kanti sané kapiandel nangkepin meseh. Lianan
ring punika sampunang kirang séngeh ring wadua napi malih waduané
kedikan.”
Sang Bahlika matur, ”Inggih, Déwa Sang Prabu! Dikapan pacang molih
yan kantun marasa rewed antuk pianak somah. Pangrauh mesehé punika patut
pagutin. Indik katah mesehé nénten patut punika ngawinang janggel. Amuk
mesehé saking ungkurnyané miwah saking samping, bilih ratunnyané
katinggalin raris ungseng kembulin.”
48
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
49
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Prabu Somadata matur, ”Bilih sampun ipun nunjelin kala irika briukin
amuk sareng sami. Sinah Ipun tengkejut tur malaib patipurug, raris terjak antuk
jaran miwah gajah janten ipun padem kajekjek.”
Sang Arjuna matur, ”Yan nénten wénten ngapialangin pangrauh satruné,
ipun pacang nangsekang ka negara. Bilih asapunika daat sengka pacang
ngwalesang saantukan waduané kantun mapineh-pineh pacang nangkepin
meseh. Napi malih ipun angen ring pianak somah mawastu nénten durus ipun
mayuda pamuputnya ipun malaib sareng kulawarganipun nilar negara. Daging
atur titiang sampunang icéna mesehé jantos nuunin ngebug, ngiring gebug
riinin. Banggayang titiang pinaka pamucuk. ”
Sang Prabu Kresna raris ngandika, ”Adi, Sang Arjuna! Sampunang
mapikayun wirosa. Tingkah sang putusing kerti, pasuitrané sané kautsahayang
pinih riin mangdané prasida kapanggih kawibuhané. Yan nyidayang mesehé
mabalik dados suitra punika luihan ring laksanané nyidayang ngaonang
mesehé ring payudan. Awinan ida sang purusa setata plapan tur prayatna
mangdené prasida molih ring payudan, wantah kabuatang pisan naya upayané.
Subaktin idep prakantinidané kawaspadayang pisan, taler wangun gelaré
mangda kadabdabang. Nénten ajerih ring pangamuk mesehé wisésa, sura
dirané laksanayang. Dagingnyané iwang yaning riinan malaksana sakadi
pikayun Adi. Bénjang semeng ngiring sinarengan mamargi sareng Beli.
Mangkin sampun wengi patut madabdaban I Déwa sareng sami. Banggayang
Sang Ganakumara mangda ngemit puriné.” Usan punika Sang Prabu Kresna
ngandika ring Sang Ganakumara, ”Uduh, Cening Sang Ganakumara! I Déwa
makemit bareng panjak ceningé sregep senjata miwah tunggangan. Waduan
ceningé pah patpat selegentiang makemit tatkala lemah muah peteng. Tongosé
makemit apang ilid. Yatnain pesan, musuhé ento watek raksasa. Iribang Bapa
lakar nunjelin pondok-pondoké. I Déwa saha wadua suba andelang Bapa, ento
krananné patut Cening ngebag pondoké pinaka pakukuh.”
50
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang
antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa
1989/1990
51
Satua
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Terje-
mahan
bulan
Ni Kadék Rika Riyanti
Ebo miik ngalikub uli kamar ané kaiterin kordén mawarna selem
denges. Lan andusné ento ngupuk uli kerikan cenana
ané kaenjut di pasepané. Api di pasepané ngamahin makejang
cenanané totonan lan ngaénang andusné makupuk.
Andusé ngaénang kamaré ané tusing lebih tekéning 3 x 4 méter
totonan karasa bekbekan. Sing ada endihan lampu, ané ngelahang
kamaré totonan ngandelang sunaran matan ainé ané macelep
léwat crangcang kamaré, lan uli apin
pasepané ané dikénkéné ngenah ngedénang.
52
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
D
i tengah kamaré ané peteng totonan, negak anak tua majénggot
lantang. Bibihné kemak-kemik nguncarang mantra, lan rikala
kemak-kemik totonan ngenah giginé ané selem. Jagutné menék
tuun, dikénkéné ia mangkihan lan mesuang angkihané keras-keras.
Kramané nawang ia tuah balian sakti, Bapa Selem adané.
“Bwuuuaaahhh…!” ia nyimbuh.
Anak muani makelus bagus negak di maluné gelu. Das ia makecos;
limané ngisiang tangkahné. Anaké muani totonan ngusap-usap tangkahné,
krana ia ngasanin jantungné das macepol. Suba atengan jam ia negak cara
togog ditu, di maluné Bapa Selem ané sibuk mamantra. “Anu,
anu,” munyiné kambang, nanging Bapa Selem tusing rungu.
Anaké muani totonan—kramané biasané ngaukin Agung—ngelah kasta
tegeh. Ia cucu, cucuné, cucu, kulawarga ménak. Pawakané ngenah cara jelema
ménak, lan ento tusing perlu sangsiang. Panganggoné malengis, miik;
bokné inggel; kulitné putih cara susu; nanging ané paling penting:
kantongné tebel. Tusing ada ané nyidaang nebag akuda liun pipisé ané ada di
kantongné. Yén isiné pesuanga, setata pipis barakan. Timpal-timpalné iri
kapining Agung.
Nanging di maluné Bapa Selem, ia tusing nyak ngorahang nyén adan
sujatiné. Yadiastun liu ané ngorahang, Bapa Selem nawang makejangné,
yadistun ragané tusing ja ngorahang apa tatujoné teka kemu. Baliané totonan
suba nawang. Ulian ento ia tusing ngorahang adané. Lénan tekén ento, teka ka
tongos ané buka kéto suba pasti ngaénang ajin déwékné ané setata
kasumbungang ilang. Ulian marasa ngelah ajin déwék tegeh, Agung tusing ja
nyak matolihan yén ada ané ngaukin uli duri. Agung mula anak muani
sombong.
Nanging, ada ané ngaénang Agung tusing nyidaang ngujang.
Muané ané bagus, kasugihané, tusing ada artiné di malun anaké luh ané jani
ngaénang uyang paling. Anaké luh totonan ipidan dadi kembang désa, lan
53
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
54
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
bokné totonan misi bunga jepun. Tepukina ia kedék renyah rikala sedek nutur
ngajak timpalné. Nanging kedékné ento nadak sara ilang rikala
paningalané macaplung ngajak paningalané Agung; maganti aji kenyeman.
Dugasé ento, Agung makeneh yén Bulan demen tekén déwékné. Nanging
ia masih marasa sangsi: bisa dogén kenyemné totonan kenyem
ngaremeheng. “Ah, tiang sing nawang!” Agung nyeletuk rikala
totonan. Yadiapin Bulan sing demen tekén déwékné, enu liu anak luh di
désané ané jegégan. Agung masi nyidaang malali ka kota lan ngaba anak
luh jegég abesik ka désané. Ngenehang unduké totonan, ia negehang sebeng.
Baan apa ané gelahanga jani, baan kabagusané, baan gelarné, Agung nyidaang
makatang ané lebihan tekén Bulan.
Nanging, makelo-kelo apa ané kenehanga totonan pelih. Ento
ané ngaénang Agung kanti ka umah balian saktiné disubané ada timpal lan
sandingané ané ngorahin. Agung dot nawang, apaké Bulan masih ada rasa
tekén déwékné, apa ia tuah ngipi dogén. Ia sing nyidaang ngengsapang
kajegégané Bulan. Sabilang wai ané ada di kenehné Agung tuah Bulan, bulan,
Bulan, lan bulan. Bulan ané ada di langité ngaénang ia inget tekén Bulan di
désané, lan rikala ningalin Bulan, ia marasa cara ningalin bulan di
langité. Jegég buka dadua.
“Tegarang kemu ka tongosné Bapa Selem ané ngoyong di durin Pura
Pusehé,” timpalné, Gedé Astra maang tatimbang dugasé totonan.
“Cetikné Bapa Selem meranén pesan. Nawang Suadnyana? Ia
dugasé ené ngalih cetik sek Bapa Selemé anggona ngenain lawan tajéné.
Suadnyana gedeg pesan krana kalah matajén,” Gedé Astra nuturang.
Agung ingettekén Suadnyana. Sabilang
matemu ngajak Suadnyana, anaké muani totonan terus dogén ngarémon,
nguyutang lawan tajéné, Pan Kopi, ulian ia pepes kakalahang di
tajén. Suadnyana masih misunaang Pan Kopi, yéning siapné isinina bekel
apang nyidaang ngalahang siap gelahné. Nanging mula saja, orta indik
55
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
matiné Pan Kopi ngaénang biur. Tusing ada ané nawang kenapa Pan Kopi bisa
mati di samping kandang siapné. Mayatné urab tain siap lan awakné jekjek
siap ubuh-ubuhané lan tusing ada nawang kénkén siapé totonan bisa ngeléb uli
kandangné. “Dugasé totonan yén sing pelih dokteré ngorahang ia kena
serangan jantung?” Agung matakon. “Mirib dugasé mukak kandang siap lan
maang ngamah siapné totonan Pan Kopi kena serangan jantung,” ia ngrimik
nyekenang. Agung sing percaya tekén guna-guna. Ia sing taén percaya mantra,
lan unduk-unduk lénan ané mistis. Yadiastun ia seken magama.
“Nanging tegarang kenehang buin, apaké ento tusing kebetulan? Ada
ané nepukin Suadnyana di paak Pura Pusehé ngaba pejati. Yén manut keneh
Gungé, apa aliha ditu?”
“Mirib maturan,” Agung masaut bawak.
“Pedidina? Baan panganggo selem? Tiang taén ningeh, yéning lakar ka
Bapa Selemé, harus nganggon panganggo selem,” Gedé Astra nyekenin.
“Ento mula suba pepes dingeh.”
“Nah ento suba!”
Ningehang munyiné Gedé Astra ané seken, Agung makeneh-keneh. Saka
besik kramané ané taén ka Bapa Selemé takonina tekén Agung.
Simaluné nutur biasa, salanturné ia nerima tatimbang kramané totonan.
Disubané makelo makeneh-keneh, Agung ngenjit roko. Nyedot andus
rokoné totonan lan mesuang andusné uli bibih muah cunguhné.
Adi Bulan.
Seken-seken jegég anaké luh totonan. Agung tusing nyidaang ngilangang
Bulan uli kenehné. Ia makeneh, ngajak Bulan ka kasurné, ngisiang
limané maka dadua, lan marikosa, yadiastun Bulan ngalawan.
Kenehné totonan tusing nyidaang kailangang sakadi film sémi di otakné uli
sekat matemu kapertama.
Nah, Agung ngrimik. Buin mani awaké lakar ngalih I Bulan di
tongosné biasa ajaka timpal-timpalné. Awaké dot nawang kénkén ia ningalin
56
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
awaké kemu. Suba tusing dadi tanggehang kenehé matemu ngajak ia tur
ngaénang ia nyak ajak awakné.
***
Ebo miik ngalikub uli kamar ané kaiterin kordén mawarna selem denges.
Lan andusné ento ngupuk uli cenana ané kaenjut di pasepané. Api di
pasepané ngamahin makejang cenanané totonan lan ngaénang
andusné makupuk. Andusé ngaénang kamaré ané tusing lebih tekéning 3 x 4
méter totonan karasa bekbekan. Sing ada endihan lampu, ané ngelahang
kamaré totonan ngandelang sunaran matan ainé ané macelep lewat crangcang
kamaré, lan uli apin pasepané ané dikenkené ngenah ngedénang.
Di tengah kamaré ané remrem totonan, Bapa Selem negak
masila. Bibihné kemak-kemik nguncarang mantra, lan rikala kemak-kemik
totonan ngenah giginé ané selem. Jagutné menék tuun, dikenkené ia
mangkihan lan mesuang angkihané keras-keras.
“Bwuuuaaahhh…!” ia nyimbuh. “Bwuuuaaahhh, bwuuuaaahhh,
bwuuuaaahhh!” buin ia nyimbuh, paosné muncrat kemu mai. Anak luh jegég
lan ayu negak di maluné makesiab. Nanging anaké luh totonan suba kanti
lapah tekén apa ané ada di kamaré totonan; limané ngisiang entud batisné,
dikénkéné ngesgesin entudné ané tusing genit. Suba telung dasa menit ia negak
ditu kadi togog, di maluné Bapa Selem ané sibuk nguncarang
mantra. Anaké luh totonan tusing pesu munyi, krana ia nawang, Bapa
Selem pasti suba nawang apa tetujone teka kemu.
Anaké luh totonan—kramané liu ngaukin ia Putri Bulan—tuah kembang
désa. Ia cucu, cucuné cucu, uli kulawarga sudra ané idupné saderana. Nanging
jegégné sakadi bulan purnama, lan ento tusing ada ané bani nungkasin. Bon
awakné miik; bokné selem, lantang; kulitné putih susu; nanging ané paling
penting: ia ondén ngelah gagélan. Tusing ada ané nawang anak muani cara
kénkén ané demenina. Suba liu ada anak muani ané teka ngelamar kemu,
nanging setata katulak. Timpal-timpalné Bulan kadirasa makejang iri.
57
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
58
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
59
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Puisi
Bali
puisi-puisi
i wayan
mardana
putra
60
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Bubuh
61
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Kertas?
62
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Prosa
Liris
Gitanjali
Rabindranath Tagore
/77/
Titiang nguningin I Ratu sekadi Ida Sesuhunan titiangé, raris titiang mekekirig
nénten uningin titiang I Ratu sekadi kesugihan titiangé, raris titiang
ngenampekang. Titiang nguningin I Ratu sekadi bapan titiangé, raris titiang
megaang mekul cokor I Ratuné tangan I Ratuné nénten gamel titiang sekadi
titiang ngamel buntut timpal titiangé.
Titiang nénten mejujuk ring genah I Ratuné tedun jagi ngambil duén I Ratuné
mekasami sekadi ngambil pegelahan titiangé, jagi nyelekepang I Ratu ring
manah titiangé, taler jagi nganggén I Ratu sewitra.
63
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Duké sedih miwah duké gargita, nénten titiang megenah ring samping ida
danéné, sekéwanten ring ajeng I Ratuné, wangdé titiang ngayahang urip
titiangé, punika sané ngawinang nénten ngiring titiang nyilem ring tukad uripé
sané jimbar.
/78/
Duk merca padané wau kepit, taler duk wau ngawitin bintangé mekasami
ngendih, déwatané parum ring ambarané turmaning mekidung, “Inggih
pececingakan agung! Inggih sesenengan tulén!”
Sekéwanten silih tunggil wénten sané ngenika, “Sekadi wénten sané pegat ring
kalung sunaré punika, semaliha bintangé ical asiki.”
Tali emas winan Idané pegat, sarin kidung Idané mejanggelan, belagbag jejep
Ida nyerit raris, “Inggih, bintangé sané ical punika wantah bintangé sané pinih
becika, bantang gargitan déwatané.”
Sukat punikané nénten rarianan raris ida danéné ngererehin bintangé sané ical
punika, tangisé saling tambungin, kebaos sangkaning ical bintangé punika,
jagaté kicalan bungkulan gargitané.
64
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
/79/
Pé boya gantos titiangé manggihin I Ratu duk titiang kantun murip, bengayang
sampun titiang setata ngerasaang sekadi asapunapi iseng titiangé ring cecingak
I Ratuné swécanin titiang mangdané titiang nénten polih lali neng akijapan,
swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin titiang puniki, baktan
titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.
Pét galah titiangé telas ring umiung pasar jagaté, tur buntut titiangé setata bek
medaging bati, bengayang sampun setata titiang ngemanahang, titiang nénten
polih bati punapa-punapi swécanin titiang mangdané titiang nénten polih lali
neng akijapan, swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin titiang
puniki, baktan titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.
Pét titiang negak ring pinggir marginé, kenyel semaliha sesek angkihan
tigiangé, pét titiang ngebatang tikeh genah titiangé medem, mekasahan ring
buké, bengayang sampun setata titiang ngemanahang, kantun wénten malih
marginé sané doh ring arep titiangé swécanin titiang mangdané titiang nénten
polih lali neng akijapan, swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin
titiang puniki, baktan titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.
Pét metén titiangé sampun resik kepayasin, sulingé sampun mesuara, tur
kekedékané jangih kepiarsa, bengayang sampun setata titiang ngemanahang,
titiang durung ngaturin I Ratu tedun ring kubun titiangé swécanin titiang
mangdané titiang nénten polih lali neng akijapan, swécanin titiang makta
sedihé sané tanma nedunin titiang puniki, baktan titiang ring pengipian miwah
ring kedat titiangé.
65
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
/80/
Sekadi kecag-kecagan sasab masan panesé sikian titiangé, kangin kauh ring
ambarané, inggih Suryan titiangé sané setata masunar kebinawa! Emban-
embanan I Ratuné durung pisan mencahang manah titiangé sané kemarman,
sané ngawinang titiang metunggilan ring Sunar I Ratuné, raris titiang
ngewilang-wilangin seka sasih miwah seka warsa titiang medohan ring I Ratu.
Pét puniki sampun pikarsan I Ratuné, tur pét puniki sesenengan I Ratuné taler,
durusang ambil sampun marman titiangé sané gelis pisan ngelintang, raris
dagingin gegambaran, sepuhin antuk emas, imbangang ipun ring sayongé sané
ngelilus, taler limbakang ring kewidhéné sané metegepan.
Raris pét sampun pikarsan I Ratuné jagi muputang sesenengan I Ratuné ring
wenginé sané mangkin, jagi mekaon raris ical titiang ring dedeté, midep minab
ring kenyem semengé sané bungah, midep ring tis toyané sané
ning. (masambung…)
Catetan: Prosa liris puniki kabasabaliang antuk Komang Berata lan kawedar
olih Sanggar Buratwangi warsa 2002
66
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Satua
Cutet
runguang
Komang Sri Puspa Déwi
67
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“M
é, sengsara keneh tiangé mémé ngalahin tiang dini.
Singké mémé medalem tiang dini nu cerik ngajak adin
tiang né kondén sepantesné belas. Nguda kéné nasib tiang
mé?” Raos anak teruna ento sangsaya sada jengis sing karasa peketél-tél losan
yéh paningalané ngungsi paningalané.
“Beli Dé,” raos anak cerik mabaju lusuh ngelunin anak lanangé ento.”
“Napi Dék?” raos Madé Bagus nu sigsigan nyautin adiné.
“Beli Dé ngeling?” patakoné Kadék Utra tekén beliné.
“Sing Dék, beli sépenan,” saut Madé Bagus tekén adiné.
“Men adi begul paningalan beliné, ada apa beli?” patakon Kadék Utra ngaé
keneh Madé Bagus jengis sing sida nyautin pitakén adiné. Saklek.
Ngeling sigsigan buin Madé Bagus sing sida naenang kroda, nyesel lan
sakit kenehné ané rasayang I Madé Bagus.
“Beli, inget dugasé i mémé tekén i bapa nu bareng-bareng. I mémé setata
ngetisin keneh beliné rikala i bapa gedeg tekén beli. Né jani suba malénan,
mémé lan bapa belas makurenan. Beli tusing siap Dék. I bapa sawai-wai sing
taén jumah pepesan magaé. Sing taén rungu tekén pianak somah ento makrana
I mémé magedi. Nyesel beli Dék, hidup diguminé né. Engsek keneh beliné,”
tuturé ené pesu los uli bibihné Madé.
“Beli, ampuanang beli pedih buka kéné. Sing ja beli gén ané pedih. Sing
beli gén ané nyesel, tiang masé beli. Tiang nu cerik, nu SD kelas 3 jani. Apa
ané tawang tiang, tiang perlu anak tua sané ngajahin tiang, ngurukang tiang
ané beneh. Men buka kéné ané bakat beli. Diolas beli da sanget sungsut ring
hati beliné buka kéné,” raos Kadék Utra jengis.
“Beneh ané to orahang Kadék, nanging beli sing nyidang nrima Dék. Beli
suud masuk demi nyén, demi Kadék jani. Beli mati-matian magaé ulian i bapa
sing taén dini, sing taén bertanggungjawab ngajak pianak.”
Ngeling makadadua, sebet sané ngrubéda kenehné.
***
68
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“Yan, ija cang ngalih gaé nah? Tujuin ja icang gagaén pang ada anggén
bekel adin tiang masuk,” petakon I Madéné tekén I Wayan Jaka.
“Ebéh masan jani aluh to ngalih gagaén. Ané éngkén kal tagih gaéné Dé?”
sautné mamongkak.
“Nah, ané engkén gén ja, yang penting cang nyidaang ngidupin tiang lan
adin tiangé I Kadék,” Raos I Madéné.
“Béh, melah san keneh ciné Dé, salut cang kén ci. Nu teruna ngelah té ci
keneh kéto. Cang lega nyingakin ci kéné. Nah kal usahaang cang nulungin ci.
Ditu di Banjar Sekar, ada bendésa né ngalih tukang nyampat di balé banjar.
Coba ci kemu saget té ci nyidang maan gagaén lan pipis ulian magaé ditu,”
raosné I Wayan Jaka yukti. Sané biasané ia maboya.
“Suksma Yan, ci émang ngerti sajan,” kenyeman I Madé ngiasin bibih
tipisné.
“Béhh, nah santai gén jak cang,” raos I Wayan Jaka sada mekenyir.
“Nah icang pamit ba, lakar ka tongos ané tujuin ci to. Suksma gatiné nah
Yan.” Laut I Madé Bagus ngucap suksma lan mepamit nuju tongosné tujuin I
Wayan Jaka.
Teked di Banjar Sekar, I Madé Bagus buka pitik kélangan ina. Laut ia
ngetis di punyan bingin paek Désa to.
“Mih ija ya lakun jani? Lén sada guminé panes gatiné.” Ditu keneh
sengsaya ngalémpasin keneh I Madéné.
Laut teka uli kauh anak lingsir mabusana putih.
“Wé cening, ngujang dini negak, apa makrana cening dini slapat-slapat
tengai gedé kéné? Uli dija cening né?” raos anak lingsiré ento.
“Ampura mbah. Wastan titiang Madé Bagus, tiang saking banjar Marum,
mangkin titiang ngarereh Jro Bendésa ring driki jagi nunas pakaryan mangda
tiang prasida nyekolahang adi tiang sané kari alit,” kéto pasaut I Madé Bagusé
alus banban.
69
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
70
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“Oh kénten, becik pisan keneh ceningé. Men mémé bapan ceningé dija?”
kéto pangraos anak lingsiré ento ngaé semuné I Madé jengis.
“Mémé bapan titiang sampun palas makurenan, tiang nutug bapan titiang
kéwala kapah di jumah. Nika mawinan titiang seleg magaé apang sida
ngidupin titiang lan adin tiangé I Kadék,” kéto pasautné I Madé sambilang
kandeng naenang yéh paningalané.
“Uduh cening sampunang cening sengsaya. Nika boya ja mémé bapan
cening tusing rungu, nika ngajahin cening apang sida dadi anak sané suputra
tur mandiri. Patut parilaksanan cening sinah nemu pituju sané becik,” kéto
pasautné anak lingsir ento saha ngetisin keneh I Madéné. “Mai jalan tutug
jalan ené beneng kaja, lurus gén kanti di pertigaan terus lurus. Ada umah bagus
mejenés ditu ba umah Jro Bendésa,” kéto pituju anak lingsiré ento.
Bawak satua, mangkin I Madé Bagus sampun polih gaginan di Jro Bendésa
dadi sopir lan tukang bersih-bersih di Pura Désa.
Saget metemu ngajak bapané I Madé di warung Mén Bijané.
“Madé, né té cai panak bapané? Kadék ija?” kéto petakoné paling peliatné.
“Né tiang, ngujang mara bapa rungu ngelah panak? Uli pidan kija?” saut I
Madé Bagus jengis.
“Béh cai, sing nawang bapa gén. Bapa magaé Dé,” saut bapané jengat.
“Ngugu gati tiang, da ba ngrunguang tiang. Sing perlu pagaén bapané yén
kéné gén, nelantarang panak.”
“Dé, bapa nawang bapa mula saja pelih. Pelaksanan bapané suba corah gati.
Bapa ngidih pelih. Bapa kéné ulian bapa kondén siap nu ngelah panak. Bapa
tamatan SD Dé, bapa kondén bisa nyuang gaén lebih. Bapa ngantén nguda Dé,
né makada kéné dadiné,” kéto pesaut Pan Jaya tekén pianakné saha ngambeng
yéh peninggalan natarang isin kenehné sujati.
“Men kéto ngujang bapa nagih di jaené gén? Inget naké sasanan dadi nak
tua. Sing ja ento gén ané bisa ngaé demen, nu liu swadarma iraga yén ba
71
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
ngantén. Jani mémé ba palas ngajak bapa. Bapa sareng I Kadék gén sané
gelahang tiang jani, runguang tiang pa. Didik panak-panak bapané pang dadi
anak suputra. Pantesné bapa né ngamaang contoh ané melah apang bisa panak-
panaké nuutin parilaksanan bapané,” raos I Madé.
“Beneh buka tutur Madé, Madé jani ba truna ba nawang beneh pelih. Saja
bapa nu sing bisa bertanggungjawab, ulian bapa cening kéné ajak dadua.
Ngidih pelih bapa Dé, lan jalan pituju bapa apang bisa dados rerama sané
becik,” ngrémbés yéh peningalan bapané ulihan lek atiné tekén panakné.
“Nggih jalan pa, bareng-bareng malaksana becik. Tiang nunas ampura
yéning tiang kasar mareraos tekén bapa. Tiang ngarepang bapa mangda bisa
ngarunguang tiang sareng I Kadék. Masalah magaé tiang suba maan gaé di Jro
Bendésa. Jani, jalan balik mulih ka umahé Pa.”
Lantas Pan Jaya sekat ditu mara ia sadar ngelah panak, sadar kén
swadarmané. I Madé Bagus lan I Kadék Utra marasa bagia pisan ngelah
rerama yadiastun tan paméméné.
72
Satua
Masam
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
bung
mawa
madui (13)
I Ketut Sugiartha
73
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
C
ara biasané satondén ngawit madaaran makajang pada ngrastiti.
Kulawargané Pak Anés berdoa anut tekén agamané, Kristen. Putu
masih ngrastiti anut tekén agama gelahné, Hindu.
“Jaen sajan rasaang tiang masakan Bu Anés,” kéto Putu ngajum disubané
suud madaaran.
“Kanggoang, Ibu tusing bisa masak. Yéning karasa jaen ento ulian Putu
bisa nyuksmaang pican Widhi.”
“Saja to, Putu,” Pak Anés nimpalin. “Rasa angayubagia ento satmaka basan
idup. Yén iraga sing bisa nyuksmaang pican Widhi sinah lakar marasa
kuangan dogén.”
“Patuh tekén loba,” André sagét nimpalin. “Jlema buka kéto tusing ja taén
lakar ngarasaang bagia. Yadian sugih nanging tetep marasa lacur.”
Putu angob ningehang munyin André. “Mih, sing madaya Bli Putu yén
André dueg sajan. Dija maan palajahan buka kéto?”
“Béh, Bli Putu jeg bisa gén,” André laut majujuk munduhang piring lakar
umbaha.
Cara biasané, disubané suud madaaran André lantas macelep ka kamar
lakar mragatang tugas sekolahané. Ulesné tusing ada ané rasaanga sukeh. Ento
awanan ia tusing ngidih tulung tekén Putu.
Mapan nadaksara ada tamiu teka, Putu nanggehang kenehné maraosan ajak
Pak Anés. Macelep ka kamar ia lantas ningehang tembang nganggon walk man
gelah André ané pasilihanga tekén déwékné. André suba cara adiné padidi.
Lega kenehné nyidaang makumpul ajak kulawarga ané setata sagalak sagilik
salunglung sabayantaka sarpanaya.
Buin kejepné sawat dingeha ada anak nogdog jelanan. Putu ngelésang ear-
phone ané nekepin kupingné. Disubané mukak jelanan dapetanga Pak Anés
majujuk di maluné sambilanga makenyem.
“Dadi Pak macelep?” Pak Anés matakon ngaé Putu maplengek.
“Oh, dadi san, Pak.”
74
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Manik Sudra
75
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Putu ngedeng kursi di durin mejané laut ngorahin Pak Anés negak. Ia
padidi negak di sisin pasaréané.
“Ada kabar luung, Putu,” semitan Pak Anés bungah.
“Kabar apa to, Pak?”
“Di malu ada timpal Pak. Ia teka mai nakonang guru tari Bali. Guru ané
nyak ngurukang pianak majikanné jumah.”
Putu tondén resep tekén tatujon raos Pak Anés.
“Pak ngenehang ené galah melah sajan.”
“Melah kénkén, Pak?”
“Urukang pianak majikanné ngingel. Pak percaya Putu pasti waged ngigel
lan liu ané bisa igelang Putu.”
“Yén ngingel dong bisa, Pak. Kéwala Putu sing taén ngurukang.”
Pak Anés makenyem. “Sing ja perlu ngurukang cara guru di malun kelasé
nganggon téori magenepan. Pianakné tuah iseng mapan sedeng prai.”
“Ngudiang sing ja malajah di sanggar tari? Kadén ada sanggar tari di
Jakarta?”
“Pada sing nyak. Makadua pianakné nagih malajah jumah padidi.”
Putu mendep. Sujatiné ada kenehné nyemak galahé ené nanging kenehné
nenga-nenga mapan tusing pesan taén ngurukang ngigel. Ia jejeh yéning tusing
nyidaang ngisinan keneh anaké ané malajah.
“Kéne gén malu, nah. Lakar orahang Pak Putu nu matimbang. Kénkén
miribné?”
Putu manggutan.
***
Taksi ané penékina tekén Pak Anés ajak Putu marérén di malun umah
nomor solas di silih tunggil wawengkon perumahan élit Kebayoran Baru.
Tusing ada jalema ngenah majlawatan di jalané mapaping warna barak. Natah
umah ané kaojog jelanan lan jendélané pada mauneb, kéto masi garasiné.
Lénan tekén entik-entikan bunga, di natah di malun térasé ada masih punyan
76
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
nangka ané sedeng mabuah. Mirib tusing ja makelo buah nangka ané ngléndok
di carangné ento suba lakar nasak.
Pak Anés mecik bél ané tongosné mengkeb di durin pagehan besi mategeh
abangkiang. Putu iteh mandrengin kaluwihan padang mutiara ané mentik buka
karpét makebat di betén punyan nangkané. Tusing makelo madingehan ada
anak mukak pintu gulung garasiné. Lantas ada anak teruna cenik nengok.
“Ibu ada jumah?” Pak Anés nakonin anaké totonan.
“Bapak nyén?” ia mabalik matakon.
“Orahang dogén Pak Anés, ngatehang guru tari.”
Disubané ngmaang kelép apang ngantiang, terunané ento mabalik ka
tengah. Tusing ada limang menit ia suba pesu buin ngorahin apang Pak Anés
ajak Putu macelep.
Makadua lantas majalan marérod ngliwatin garasi ané misi mobil dadua.
Ménggok ka kébot acepok laut neked di ruang kulawarga ané linggah. Suba
ngantos ditu Bu Niti ajak pianakné ané suba pada bajang. Pak Anés lantas
ngenalang Putu tekén Bu Niti lan pianakné makadua.
“Putu, Pak Anés, apa gaénang Ibu?” matakon Bu Niti cara suba matimpal
leket.
“Ten perlu répot,” Putu masaut.
“Ten ja repot.”
“Napi gén dados,” Pak Anés nyautin.
Sinambi maraosan paningalan Putu mileh maencegan. Ia angob nepukin
ruang kulawarga ané linggah tur rapi. Ada makudang keramik Cina lan lukisan
gedé-géde magantung ditémboké.
“Minum malu,” Bu Niti nanjénin sambil nyacarang téh botol di duur
méjané.
“Suksma. Sira lakar malajah ngingel, Bu?”
“Ené suba, ajak dua,” Bu Niti masaut sambilanga nujuhang bajang-bajangé.
“Ngawit mangkin?”
77
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Ketut Sugiartha
embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa
Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika,
Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar
Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan.
78
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Puisi Bali
puisi-puisi
ni kadék
dwi satya
ambarawati
79
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Anak Madasi
80
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Korupsi
Korupsi….
Ngalih untung pedidi
Kapining anak lén tusing peduli
Ané penting maan lega di ati
Korupsi…..
Sampun dadi tradisi
Semaliha uli jaman ilu
Kanti neked jani
Korupsi….
Sampunang melihang guru
Sampunang melihang pendidikan
Pelihang anggané soang-soang
Korupsi….
Ten taén guru ngajahin kéné kéto
Rerama masi pepes mabesen
Apang iraga tetep ngastiti Widhi
81
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Naskah
Drama
galungan
puput
I Wayan Sumahardika
Pragina
IWA KAPLUR (60) : Iwa Tiri Wayan Danu
WAYAN DANU (35) : Sané Dadi Tokoh Utama Cerita
GEDÉ CALUK (42) : Réntenir
MÉMÉ (62) : Méméné Wayan Danu
BAPA/KETUT RENENG (70) : Bapané Wayan Danu
DÉ DANA (23) : Adi Tiri Wayan Danu
MANG YANI (14) : Adi Tiri Wayan Danu
MAN SEKAR (27) : Tunangan Wayan Danu
PAN SEKAR (72) : Bapané Man Sekar
82
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Lampu masunar ring panggung. Sampun wénten Iwa Kaplur ajak Wayan
Danu malinggih, genah marupa sekadi umah sané bungah, jangkep madaging
sofa, méja, foto kulawarga miwah makudang hiasan sané ngawinang asri.
Umah punika katongosin olih Wayan Danu kasarengin mémé miwah kakalih
adi tiriné Wayan Danu.
83
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
84
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
85
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
86
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
IWA KAPLUR : “Nto krana adin-adin Wayané tusing nawang unduké né.
Semeton ané di sanggah bedaja suba pada ngerumuk,
Yan. Makejang tusing demen ngajak Bli Ketut Reneng.”
WAYAN DANU : (mendep)
IWA KAPLUR : “Yén né tengilang, Yan. Adin-adin Wayané, ané suba
sepatutné dadi pewaris, makatang umah, natah, lan apa ja
ani gelahang Beli Lagas lakar tusing bisa bakatanga ajak
adin-adin Wayané. Wayan kan nawang kéngkén jelé
melah nyama jumah daja? Apabuin koné Wayan lakar
ngantén ajak Man Sekar. Iwa jejeh dadiné ngenehang
kénkén lakara mémé lan adin-adiné, Yan.”
GEDÉ CALUK : “Yan Danu! Yan Danu!”
Kapirengang suaran Gedé Caluk ring sisi. Gedé Caluk inggih punika pinaka
réntenir sané katakutin ring désa
87
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
WAYAN DANU : “Inggih, Bli.. Tiang pasti lakar nguliang pipisé nto, Bli..
Nanging kanggoang kecicil, Bli.. Minab jani rainan
Galungan. Liu lakara tiang meli lakar Banten. Suud
Galungan masih keneh tiang lakar…”
GEDÉ CALUK : “Wayan lakar ngantén, kan? Ulian ento suba, pasti
makelo kel Wayan nguliang pipis beliné. Anaké
ngorahang yén nyilihang pis anggo upakara ngabén nak
88
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
89
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Mang Yani rauh. Katutugin olih Dé Dana, Mémé miwah Ketut Renang ring
ungkur. Sawusan punika rauh taler Man Sekar, tunangan Wayan Danu.
MANG YANI : “Yeh.. Bli Wayan, suba mulih magaé? Suba makelo bli?”
WAYAN DANU : “Ae mang, kija dogén mara jak makejang?”
MÉMÉ : “Ajak makejang tuni singgah malu ka Candidasa, Yan.
Suba makelo mémé sing maan mlali pesu. Mara mémé
mrasa jeg makejang suba liu né maubah.”
DÉ DANA : “Mémé sih. Uling pidan ngoyong dogén jumah. Tusing
taén nyak ajak pesu melali.”
MAN SEKAR : “Bli Wayan, Bli Wayan nawang sing, busan I Mémé
ningeh munyin mobil ambulans, jeg makesyab nyeh.
Tiang milu masih mekesyab dadiné. Nanging sing ja ada
nyeh.”
90
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
91
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
92
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
MAN SEKAR : “Bapa… Adi gawat sajan.. Ada apa ngalih tiang, Pa?”
WAYAN DANU : “Bapa, negak malu mategtegan. Niki wau ja
makejangné ngopi”
PAN SEKAR : “Sing perlu répot-répot, Yan. Bapa meled ngajak I
Nyoman mulih gén.”
MAN SEKAR : “Mulih? Adi tumbén bapa buka kéné? Biasané bapa
sing taén ngrunguang tiang.”
WAYAN DANU : “Ae, Pa. Malinggih dumun. Yéh saja. Sapisanan tiang
meled ngraosang pawiwahan tiang sareng Man Sekar.
Kadung mémé miwah adin-adin tiangé dini.”
PAN SEKAR : “Ngajak Bapané Wayan masih kan?”
BAPA : “Pan Sekar.. Lugrayang tiang bapané Yan Danu.”
PAN SEKAR : “Amontoan dogén, tiang tusing perlu ada basa basi dini,
né jani tiang dot ngajak Nyoman mulih” (sambilang
matek limané Sekar)
MAN SEKAR : “Nak kéngkén né, Pa? Nyanan masi tiang mulih, Pa!”
PAN TAMI : “Pokokné jani!”
WAYAN DANU : “Ndén malu, Pa. Ada apa sebenehné ené, Pa? Tiang
seken-seken sing ngerti. Yéning ada masalah jalan
bareng-bareng raosang, Pa”
PAN SEKAR : “Masalahné sing ja lén, tuah Bapan Wayané!”
BAPA : “Émangné ada apa niki ajak tiang, Bli?”
PAN SEKAR : “Lek sajan bapa ngajak semeton bapa, Yan! Wayan
tusing taén ngorang Bapan Wayané taén milu PKI!”
SEKAR : “Bapa!”
PAN SEKAR : “Endepang ibané Sekar! Sekar sing nawang unduk apa,
ené suba jelema-jelema ané ngregut tanah gelah iraga
ipidan. Ngaénang kulawarga kakiang melarat! Ngerti!”
93
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Pan Sekar ngedeng Sekar medal. Nénten wénten sané prasida nanggehang.
Sekar terus ngeling sigsigan. Ia kraik-kraik. Mang Yani sareng mémé taler
ngeling.
94
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
WAYAN DANU : “Telung dasa lima tiban. Telung dasa lima tiban iba,
ngutang icang ngajak mémé. Icang sing taén nawang
kéngkén goban bapan icang buka apa! Uling lekad icang
ningeh tuah orta-orta jelek indik iba! Pariselsel I Mémé!
Pisuna! Uling lekad icang suba idup tusing ngelah ané
madan bapa! Nanging jani nguda iba mai, nguda buin
mai, hah!”
BAPA : “Yan… Bapa ngaku mula seken pelih. Mirib nunas
ampura dogén tusing nyidang lakar ngubadin sakit hati
Wayan tekén bapa. Daweg bapa ninggalin Wayan ajak I
Mémé, bapa seken-seken mrasa sing maurip. Tuah I
Mémé ajak Wayan ané nyidayang ngaé bapa nglintangin
nyabran dina di perantauan. Bapa sing nawang apa
anggon bapa lakar ngubungin Wayan ajak mémé.”
WAYAN DANU : “Men ento dadiang iba alasan mrasa tekén déwék
beneh ngutang I Mémé ajak icang, Hah? Nepinin mémé
miara icang dugasé mémé melingang déwék icang?
Nepinin kramané nyepékang I Mémé ulian kapisuna dadi
penghianat negara?”
DÉ DANA : “Bli suud monto bli..”
BAPA : “Bapa tusing ngelah pilihan buin dugasé ento, Yan. Yén
bapa terus ngoyong dini dugas ento, makejang dini lakar
kena getahné. Ngadénang bapa ané sengsara bandingan
ningalin I Mémé ngalahin.”
WAYAN DANA : “Ouh…dadiné iba nganggep sengsara icang ajak mémé
sing ada artiné? Ulian iba icang kaanggep sing ada apané!
Ulian iba icang kéweh ngalih gaé! Né jani, ulian iba buin
icang buung ngantén ngajak Luh Sekar! Amonto
sengsaran icangé sing ada artiné? Bangsat!”
95
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
96
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
97
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Dé Dana sareng Mang Yani matilar. Tuah wénten Wayan Danu sané beku
saha I Mémé sané tan surud-surud ngeling sigsigan. Lampu sakakidik padem.
Ring siluét jadma-jadma makrumunan. Kacingak sampun wénten kecelakaan
utawi tabrakan. Lampu siriné ambulancé masunar. Sareng suaran bél sané tan
surud-surud. Samar-samar kapirengang suaran Dé Dana miwah Mang Yani
teka makraik “Bapa, mai mulih, Pa… Pa.. Bapa.. Mulih, Pa.. Bapa..”
Singaraja, 2017
98
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
I Wayan Sumahardika
Alumni Pendidikan Bahasa dan Sastra Universitas Pendidikan Ganesha.
Nyurat makudang-kudang kakawian marupa satua cutet, puisi, ésai, miwah
naskah drama. Punika taler aktif ring téater lan dados pamucuk ring Téater
Kalangan.
99
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Satua
Cutet
ulian
tresna
I Kadék Ruminten
100
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
“D
ék…. Dék…. Dék…. bangun suba jam telu atoang jep mémé
ka peken!”
Tiang masaut wantah magereman doén, “Emmm…emmmm.”
Mémé nawang tiang kenyel sawiréh ibiné tuyuh kanti magadang nulungin
nyait busung anggon canang ajak sampian, lakar nyanggra rahinan suci
Galungan. Tiang yadiastun anak muani yén masalah nulungin majajaitan,
matanding apa buin mébat ngaé lawar, komoh, urutan, jukut arés pastika tiang
bisa abedik-bedik. Yén iraga dadi anak Bali lakar nyanggra rahinan mula
kenyelan abedik, sakéwala ento cihna iraga bhakti majeng ring Ida Sang
Hyang Widi Wasa sané sampun ngicénin karahajengan lan karahayuan. Galahé
suba setengah pat tiang buin dunduna tekéning Mémé.
“Dék… Dék… Dék…. Suba jam setengah pat mai bangun atoang mémé ka
peken apang tusing bes lemah!”
Kéto munyin mémén tiangé lantas tiang ngadébras bangun mara bukak
saputé gesit sajan, krana di désa tiangé ngoyong mula awah guminé dingin.
Sakéwala bes mémén tiangé ané nundun tiang tusing bani tempal lantas tiang
masaut uli pasaréané.
“Nah mé, Dék suba bangun.”
Lantas pesu tiang uli kamaré ngalantas masugi doén laut maganti baju.
Sasubané tiang neked di peken, mémén tiangé lantas mablanja, tiang negak di
duur montoré. Suba makelo asané tiang negak kondén masi mémé suud
mablanja sawiréh pekenné kelet. Tiang bangun uli montoré majalan-jalan
ningalin dagang sambilang nyuangin blanjan méméné. Nadaksara tiang
macaplagan tekéning anak luh jegeg ngaba bunga ajak buah-buahan.
“Ampura Gék bakat tomplok tiang!”
Laut anak luhé ento masaut.
“Nggih ten kenapi bli, tiang bakat ngelén-ngelén majalan.”
“Nggih Gék.”
101
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Tuah amonto doén tiang ngomong sawiréh pekenné kelet. Tiang buin
ngelanturang majalan, tepukin tiang mémé enu matawahan meli buah. Sawiréh
jani masan buahé maal. Kéne luungné yéning iraga mablanja di peken maan
matawahan, nu ada sistem kekeluargaan béda yéning mablanja di mall,
hargané suba mapatok tusing dadi tawah. Tiang laut nyuangin blanjan mémé
ngaba ka montoré. Suba suud mablanja tiang ajak mémé lantas mulih. Neked
jumah adin tiangé suba ngidupang api ngaé yéh anget.
“Mang suba ngerodok yéh angeté?”
“Suba Dék!”
Tiang lantas ngaé kopi tetelu sawiréh bapan tiangé suba tusing enu ritatkala
tiang enu mayusa telung oton. Kéto nasib tiangé enu mayusa cenik suba
kekalahin baan bapan tiangé. Nanging Mémé tiangé enu pageh ngempu tiang
kanti jani tiang suba kuliah. Ené mula tatujon Mémé lan Bapan tiangé apanga
tiang nawang gowét sinah buin pidan tiang dados jatma ané maguna tur suksés,
yadiastun kakalahin baan bapan tiangé, dumogi uli kadituan bapan tiangé
nyingakin tiang, Mémé ajak adin tiangé. Tiang inget pesan tekén pabesen
bapan tiangé uli kadituan dugasé tiang ngelungsur pitakén ring Jro Dasarané.
“Cening pianak Bapa, jemetang nyén malajah apanga cening nawang
gowét nyén nawang pituduh widi cening buin pidan maan gaé ané luung, kéto
masi tulung-tulungin I Mémé magarapan, bapa uli kadituan nulung-nulungin
tur miara cening.”
Mémé tiangé mabesen masi tekéning tiang dugasé tiang nulungin
majajaitan ngaé cepér kéné pitutur Mémé tiangé.
“Dék…. Gaén Mémé né tuah dadi buruh nyuun ajak ngaé cepér, tusing
karoan maan pipis sabilang wai, nuju ada nundén mara mémé maan pis abelian
baas, jani cai jemetang nyén malajah apanga buin pidan cai ngelah ané madan
pabekel déwék, maan gaé ané luung apang tusing cara Mémé buka kéné.”
Kopiné suba maseduh laut tiang nyemak tipat cantok ajak jaja laklak lakar
darang kopi. Krana ento mula biasa uling tiang enu cerik yéning ka peken
102
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
satata meli gapgapan tipat cantok ajak jaja laklak lakar anggon darang kopi.
Suba suud tiang ngopi lantas tiang nyemak sampat lakar nyampat, adin tiangé
nulungin mémé di paon nyakan tekén ngaé jaja uli. Yadiastun adin tiangé
muani ia bisa masi magarapan di paon. Suba suud tiang nyampat laut tiang ka
paon nyemak basa-basa lakar mébat sawiréh jani rahina penampahan Galungan.
Makejang pakrépak magarapan, adin tiangé ngaliang babungkilan tiang
nyemak talenan lakar ngaé basa muah nektek bé. Mémén tiangé nulungin
ngikih nyuh lakar anggon ngaé lawar. Suba lebeng lawaré Mémén tiangé
mabanten saiban suba suud kéto tiang lantas madaar ajak mémé lan adin tiangé.
Yadiastun tiang nongos di désa ngelah pondok cenik nanging tiang bagia.
Galahé suba tengai tiang nutugang manggang siap lakar anggon banten
sawiréh buin mani rahinan jagat Galungan. Sang surya suba lakar engseb tiang
laut ngaé pénjor ajak adin tiangé, mémén tiangé ngaénang sampian gantung-
gantungané. Mula patute iraga yéning ada rahinan gedé cara piodalan, rahinan
Galungan lan Kuningan miwah rahinan sané lianan ento cihna iraga
ngalestariang budaya lan adat baliné. Buin maniné sawatara jam lima
semengan tiang bangun tur mandus duaning tiang lakar maturan ka Pura.
Sasubané tiang neked di Pura, mémén tiangé ngunggahang banten tiang
ajak adin tiangé negak di batarané. Ditu tiang matemu ngajak anak Luh ané
tepukin tiang di peken dugasé ibi ngedas lemahé. Buka anaké ngorahang
yéning anak Luh pastika mula jegég, yéning anak muani pastika bagus nanging
jegég kalawan bagusé sakadi anaké maosang ento tuah relative. Anak Luh
yéning jegég tusing ja tuah di mua doén nanging ring jeroning ati janten
apanga jegég. Nika sane kawastanin anak Luh luih. Kéto masi yén anak muani
apang patuh bagus disisi tekéning ring jeroning ati. Tiang lantas makenalan
tekén anak Luhé ento.
“Éééééé… Gék ané tepukin tiang di peken ibi nggih?”
Anak luhé ento makenyem manis di arep tiangé sambilanga negak ngudik
HP. Laut anak Luhé ento nyautin patakon tiangé.
103
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
104
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
105
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
106
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
107
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
108
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
109
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Mitha nyansan bani kanti nélpun mémé bapané Mitha nagih ajakina pesu
pianakné nanging Mitha tusing nyak. Krana Mitha sakit hati tuduha ané
tidong-tidong tekén tunangané. Ané jani pajalan tresnané Mitha tekén
tunangané suba mapalasan. Yadiastun Mitha enu demen tekén tuanagané
kéwala sawates matimpal biasa. Suba makelo asané tiang ngorte kangin kauh
tekén Mitha ané jani galahé suba peteng. Tiang laut ngatoang Mitha mulih ka
kostné.
“Suksma nggih Bli Dék sampun ngatehin tiang makan.”
Mitha makenyem manis tekén déwék tiangé. Tiang laut ngawales
makenyem.
“Héhéhéhé nggih Mit.”
Ditu tiang lantas mulih ka Karangasem. Awah di désan tiangé gesit sajan
tiang ngantiang pules kanti dadua nganggon saput sawiréh kaliwat gesit.
Minab ulian ento tiang leplep pules kanti mangipiang Luh Ayu Citra. Pinané
tiang matemu ring taman ngajak Luh Ayu malali. Ditu tiang ningalin muané
Luh Ayu jegég sakadi widyadari uling suargan ajak tiang malali. Tiang
macanda saling kepung di taman ané asri ento. Minab buka bunga pejang di
duur méjané jeg pas sajan yén Luh Ayu dadi tunangan tiangé. Mara tiang
saling kepung nadaksara ada punyan kayu bakat tomplok tiang kanti benjol
sirah tiangé. Luh ayu nyagjag nulungin tiang, usap-usapine sirah tiangé tur
aliianga tiang kunyit anggon ngubadin sirah tiangé. Suud kéto tiang enten mara
bangun suba ada di malun jelanané tur Mémén tiangé nyemakang kunyit krana
sirah tiangé krana sirah tiangé bénjol nomplok jelanan. Mémé tiangé kedék
sambilanga ngubadin tiang krana tiang kapupungan nomplok jelanan.
“Dék ngujang jelanan ngoyong tomplok?”
“Tunyan Dék ngipi matemu ngajak anak luh jegég cara widyadari mék.”
“Hahahahaha cai ada-ada doén jelanan ngoyong koné tomplok.”
Tiang tuah kedék doén ningehang munyiné mémé.
“Héhéhéhéhé.”
110
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Libur Galungan lan Kuningan tiangé suba telah ané jani tiang ngawitin
kuliah. Tiang marasa rindu ngajak timpal-timpalé sawireh makelo tusing
makunyit di alas tiang matemu. Mula biasa yén mara maan matemu ngajak
timpal di kelas jeg cara peken makejang ngortaang ritatkala liburan. Kéto yén
matimpal reket rumeket. Suba jam setengah roras tiang ka kantin mablanja
sawiréh basangé suba seduk uli semengan tuah maan naar bubuh abungkus
belianga tekén Mémé di Warung. Tiang mula biasa yén semengan kapah
sarapan nasi krana tiang tusing makita peragat jaja bali. Neked tiang di kantin
tepukin tiang Mitha enu sedeng madaar ajak timpal-timpalné paturu Luh-Luh.
Tiang kaukina tekén Mitha ajakina makan.
“Miihhh tumbén tepuk iyang Bli Dék mabalanja ka Kantin biasané tusing
taén mablanja wkwkwkwk.”
“Hahahahaaha kamu mirib tusing taen nepukin Bli Dék mablanja.”
“Hahahahaha bayahin iyang Bli Dék.”
“Tenang gén Mit, jeg jemak-jemak gén nyaan inget mayah.”
Timpal-timpalné Mitha énggalan kedék tiang ngawales aji kedék doén masi.
Di keneh tiangé suba ye dot ngelahang Mitha apang dadi tunangan tiangé
sakéwala tiang tusing bani ngoraang apa ané ada di hatin tiangé tekén Mitha.
Krana tiang sabilang nepukin Mitha peragat kimud yén lakar ngorahang demen.
Tiang masi nawang pajalan tresnané mara sajan mapalasan tiang tusing bani
ngoraang demen. Aa yén di ageté nyak trimane buka sesenggak ngalih bé di
yéhé puek yén sagét ngenén luung yén tusing peragat pocol. Sakéwala ento eda
sangetanga pajalan hidup suba ada ané ngatur. Apa buin kanti ngalih pélét
apang nyak nyantél tresnané tiang tusing nyak malaksana buka kakéto. Ngalih
anak Luh anak cara nyelepang benang ka bolong jaumé aluh-aluh kéweh. Yén
di tusing nyak to be ngawinang tiang marasa kimud yén katemu buina
matimpal bisa tusing reket cara dugasé kondén ngoraang demen.
Malam minggu malam yang panjang kéto anaké ngoraang nanging dikeneh
tiangé dina malam minggu patuh cara biasané. Sawatara jam nem tiang télpune
111
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
tekén Luh Ayu Citra sawiréh makelo tusing makabar. Lega dikeneh tiangé tan
kabinawa sawiréh tumbén malam minggu ajakina tekén Luh Ayu Citra
mabalih bondrés ajak ningalin paméran.
“Bli Dék éngkén kabaré?”
“Amunéan doén Luh, adi tumbén Luh nélpun, nak kal ngundang Bli né?”
“Buiikkk jeg ngundang tunangan doén iyang kondén ngelah Bli.”
“Wkwkwkwkwkwk.”
“Milu malali Bli ajak iyang?”
“Seken né Luh?”
“Seken Bli taén iyang bogbog!”
“Héhéhéhé okéy Luh.”
“Nyaan alih iyang di jumah Bli.”
“Nggih Luh.”
Suba jam pitu tiang neked di jumahné Luh Ayu. Mara tiang markirang
montor dimalun umahné tepukin tiang Mémé ajak bapané Luh Ayu lakar nutup
warung. Tiang takut-takut bani macelep ka umahné Luh Ayu. Télpun tiang
Luh Ayu.
“Om swastiastu Luh.”
“Om swastiastu Bli, Bli ring dija niki?”
“Luh, Bli sampun neked di malun umah I Luhé.”
“Meriki Bli macelep ka tengah.”
Luh Ayu ngorain tiang macelep sakéwala tiang jejeh tekén reramané krana
Luh Ayu kondén banga matunangan nyaan tiang kadénanga tunangané Luh
Ayu. Lantas paekin tiang reramané Luh Ayu.
“Om swastiastu Bu.”
“Nggih, Om Swastiastu Gus, wénten napi nggih?”
Tiang ngalanturang matakon nanging dikeneh tiangé suba ye dag dig dug
jejeh geréngina.
“Wénten nika Luh Ayu Bu?”
112
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
113
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Di keneh tiangé kadénang ja Luh Ayu tuah ajak tiang doén malali malam
mingguan nanging tusing cara ané kenehang tiang. Luh Ayu ngajak
kulawargané mabalih bondrés. Jani bapané Luh Ayu suba ngidupang mobil
kéto masi Luh Ayu ajak Méméné suba suud meséh lakar menék ka mobilé.
Tiang buka pitik kélangan pangina jelag-jelog padidi yén mabudi menék tiang
tusing dadi apa-apané Luh Ayu. Yén kulawarga enu joh apabuin tunangan
masi tusing. Ulian tiang tusing juari, tiang laut nyagjagin Luh Ayu.
“Luh Bli lakar mulih.”
Lantas masaut Luh Ayu.
“Mai milu menék ka mobile Bli?”
“Ten Luh Bli lakar mulih.”
Tepukin tiang sebeng reramané Luh Ayu cara tusing demen tekén tiang
krana pianakné kondén banga matunangan. Tiang ngantiang magedi maoraan
masi tekén reramané Luh Ayu.
“Bu, Pak tiang pamit dumun.”
“Nggih Gus!”
Tuah amonto doén Méméné Luh Ayu nyautin patakon tiangé. Ditu lantas
tiang menék ka montoré tur magedi. Tiang marasa lek tekén déwék padidi
ngudiang tiang mamongah nelokin anak Luh ané tuara tunangan tiangé.
I Kadék Ruminten,
mahasiswa IHDN Dénpasar
114
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
Kamus
Kamus
Bali - Indonesia
an.tré v antri;
an.tré.ang v antrikan;
ma.an.tré (man.tré) v berantri;
ngan.tré v mengantri;
ngan.tré.ang v mengantrikan
an.treg, ngan.treg v berhenti mendadak
an.tug v sentuh;
an.tuga v disentuhnya;
an.tug.an n sentuhan;
an.tug.ang v sentuhkan;
an.tug.anga v disentuhkannya;
ka.an.tug (kan.tug) v disentuh (oleh);
ka.an.tug.ang (kan.tug.ang) v disentuhkan (oleh);
ma.an.tug (man.tug) v tersentuh;
ma.an.tug.an (man.tug.an) a dl keadaan tersentuh;
ngan.tug v menyentuh: tusing ada anak bani ~ tidak ada orang berani
menyentuh;
ngan.tug.ang v menyentuhkan;
pa.ti.an.tug v terantuk ke sana kemari
an.tug-an.tugan n sayur dr bermacam-macam sayur
115
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
1
an.tuk Ami p oleh; karena; tentang: -- punika titiang nénten uning tentang hal
itu saya tidak tahu;
an.tuk.an p oleh karena;
ma.an.tuka ring (man.tuka ring) p untuk; kepada;
sa.an.tuk.an (san.tuk.an) p oleh karena: ~ sapunika oleh krn demikian
2
an.tuk, man.tuk Asi v 1 pulang; 2 mening gal;
an.tuk.ang v kembalikan;
an.tuk.anga v dikembalikannya;
ka.an.tuk.ang (kan.tuk.ang) v dikembalikan;
nga.man.tuk.ang v dl perjalanan pulang;
ngan.tuk.ang v mengembalikan
an.tun v sambung dg memintal;
an.tun.an n sambungan;
an.tun.ang v sambungkan;
an.tun.anga v disambungkannya;
an.tun.in v sambungi;
an.tun.ina v disambunginya;
an.tun-an.tun v sambung-menyambung;
ka.an.tun (kan.tun) v disambung (oleh);
ka.an.tun.ang (kan.tun.ang) v disambungkan (oleh);
ka.an.tun.in (kan.tun.in) v disambungi (oleh);
ma.an.tun (man.tun) v tersambung;
ngan.tun v 1 menyambung dg memintal: i bapa ~ tali ayah menyambung
tali dg memintal; 2 sambung-menyambung: ~ maroko merokok terus-
menerus;
ngan.tun.ang v menyambungkan;
ngan.tun.in v menyambungi
anu v 1 ganggu; marahi; 2 pukul: bakat -- terlanjur dimarahi;
anu.na v 1 dimarahinya; diganggunya; 2 dipukulnya;
116
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
117
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
118
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
119
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
2
anyung, a.nyung-a.nyung v kedatangan yg tidak disangka-sangka;
ma.a.nyung (ma.nyung) v bertemu sebentar;
ma.a.nyung.an (ma.nyung.an) v datang sebentar: mara ~ ia suba makaad
ia datang sebentar, lalu pergi lagi;
nga.nyung.ang v mempertemukan
anyut → anyud
120
Suara Saking Bali Édisi XLVII | Séptémber 2020
121