KALKULUS
13
Abstrak Kompetensi
Modul ini akan membahas Mahasiswa dapat memahami dan
pengertian integral lipat dua untuk dapat menerapkan integral lipat dua
menghitung luas daerah bidang untuk menghitung luas daerah
datar dari berbagai bentuk, bidang datar dari berbagai bentuk,
dilengkapi cara integral koordinat dilengkapi cara integral koordinat
kutub dan cara menghitung volume kutub dan cara menghitung volume
benda dimensi tiga. benda dimensi tiga.
Potongan Luas:
δL = δy δx
d δy
y b d
c L = ∑ δL = δy δx
δx0 xa y c
a b
b b y
1. y dx = dy dx adalah Luas bidang datar yang
a a 0
y y = f(x)
b f ( x)
dy Luas = dy dx
y a 0
a dx0 b x
y
d x = f(y)
d f ( y)
dy Luas = dx dy
c 0
y
c dx
0
b b y2
3. (y2 – y1) dx = dy dx adalah Luas bidang datar yang
a a y1
y2 = f2(x)
b y2
dy Luas = dy dx
y a y1
y1 = f1(x) 0
sumbu x
a dx b
y x1 = f1(y)
d x2 = f2(y)
dy y
d f2
0
c Luas = dx dy
c f1
dx sumbu x
y y1 = f1(x) y2 = f2(x)
Luas =
c y1 b y2
dy = dydx + dydx
y a y2 c y1
y
0
0
a dx c dx b sumbu x
y x2 = f2(y)
d
dy y
e x1 d x2
0
e Luas = dx dy + dx dy
c x2 e x1
dy
y
c x1 = f1(y)
0
O
dx sumbu x
Contoh-Contoh Soal:
0 0 0 0
4
dy = (2x2- ⅓ x3) | =
0
y
O dx 4 x = 2(16)- ⅓(64) = 32/3
0
2). Hitung luas daerah yang dibatasi oleh sumbu x dan parabola
y x = 8+2y-y2 3 3
3 = ∫ x dy = ∫ (8 + 2 y - y2) dy
-1 -1
dy y = (8y + y2 - ⅓y3)|3
-1
dx0
x = {8(3)+9-⅓(27)}-{-8+1+1/3} =
-1
= 24 - ( - 20/3 ) = 92/3
y y1=6x–x2 4 4
Luas = ∫ (y1-y2) dx = ∫ (8x–x2) dx
0 0
dy
y
y2 =x2–2x = (4x2- ⅔ x3)|4
0 0
y 1 1
= ∫ (x1-x2)dy = - ∫(y2+y-2) dy
1 x2=y+1 -2 -2
dx = - ( ⅓y3 + ½ y2 – 2y) |1
-2
x
dy y x1=3–y2 =-{(1/3+ 1/2–2)-(⅓.(-8)+2+4)}=
-2 0
= - {( - 7/6 ) – ( 10/3)} = 27/6
x = r cos ; y = r sin x2 + y2 = r2
dy dx = r dr d
1 1 x 2
1.
x2 + y2 dy dx = .... ? ( dikerjakan dengan koordinat kutub )
0 0
1 1 x 2 2 1
0
0
x2 + y2 dy dx =
0
0
r2 . r dr d
/2 1
=
0 0
r3 dr d
/2
1 1 2
= 0
4
d =
4
0
8
Jawab :
z 9
y
3 3
x
3 9 y 2 3 9 y 2
V=
z dx dy =
9 – x2 – y2 dx dy
0 0 0 0
81
= ………….. = ( agak sukar )
8
Jika dengan koordinat kutub, lebih mudah :
2 3
V = (9 – r2) r dr d
0 0
/2 9 2 1 4 3
= 2
r r
4
d
0
81 81 2 81
= d = =
4 4 0 8
2 2 2 2
1 2 3 3
V=1 V=2 V=3 V=4
e). f). g). h).
2 6 5 4
3 3 4 3
5 2 3 3
V=5 V=6 V=10 V=6
2 5 y 2 5x 2 6 2x
a). dx dy ... ? b). dy dx ... ? c). dy dx ... ?
0 0 0 0 0 0
2 8 2y 2 5 x 2 6 2x
d). dx dy ... ? e). y dy dx ... ? f). x dy dx ... ?
0 0 0 0 0 0
2 5 y 3 5x 3 5 x
g). dx dy ... ? h). dy dx ... ? i). x dy dx ... ?
1 0 1 0 1 1
2 4 y 2 4 x 2 4 y
j). dx dy ... ? k). dy dx ... ? k). y 2 dx dy ... ?
1 y 1 x 1 y
1. Hitunglah ( x 2 y 2 ) dA,
R e
2
R = { (x,y) / x2 + y2 < a2 } ( Ans.: {1 – e a } )
4 16 x 2 dy dx 1
2. Hitunglah
( x y 2 )3 / 2
2 ( Ans.:
12
(3 3 ) )
2 0
Daftar Pustaka
1. Ayres F. Jr. 2000, Calculus 2/Ed, Schaum Outline Series, McGraw-Hill, Singapore
2. Koko Martono, 1993. Kalkulus Integral, Alva Gracia, Bandung.
3. Murray R. Spiegel: MATHEMATICAL HANDBOOK, Schaums, McGraw-Hill, New-York.
4. Purcell,E.J., Varberg,D.,2005, Kalkulus dan Geometri Analitis Jilid 1 & 2, PT. Erlangga,
Jakarta.
5. Stroud, K.A., Erwin Sucipto, 1991: Matematika Untuk Teknik, Erlangga, Jakarta.
6. Wikarya Gazali, Soedadyatmodjo: KALKULUS, Graha Ilmu, Yogya, 2005.
7. Browsing Internet.