FWD & DRF

KAMUS
SANSEKERTA
INDONESIA
Oleh : Dr. Purwadi, M.Hum, Eko Priyo Purnomo, SIP

Fajar Fitrianto
07/03/2017

0
A adarma : mengabdi, berjuang

aba : perintah; aba-aba : memberi perintah adas : nama tumbuhan obat; adas pula waras : jenis tumbuhan untuk jamu

abah : alat, perkakas; abah-abah, abahan : perkakas, alat-alat adeg : berdiri, tegak; ngadeg : berdiri; adeg-adeg : 1 tongkat yang ditancapkan sebagai
tanda; 2 tanda alenia dalam tulisan Jawa
abang : merah
adha : tangga
abi : lebih, bagus, baik; abicara : santet; abicaraka : santet; abilasa : hawa nafsu; abimana :
congkak, sombong; abimantrana : restu, berkah; abimata : 1 hormat; 2 bijaksana; adhah : tempat, wadah
abinawa:mengagumkan, terpuji; abipraya : cita-cita; abirama : selaras, serasi; abirawa :
repot, menyusahkan; abirupa : cantik, indah; abisatya : teman setia, sahabat karib; abiséka : adhang : menunggu; ngadhang : menunggu, menghadang
wisuda, penobatan; abiwada : penghargaan; abiwara : pelajaran; abiyasa : pandai, bijak

adhep : hadap, menghadap; ngadhep, madhep : menghadap ke; madhep mantep :

abra : berkilauan, gemerlapan
menghadap dengan mantap, niat yang kuat

abur : terbang, melayang

adhi : adik

acala : bukit, gunung

adhi-adhi : ketuban

acara : acara; ngacarani : menyusun acara, menyambut adhik : adik

acitya : ilmu pengetahuan

adhum : teduh, rindang

ada : gagasan, prakarsa; ada-ada : memprakarsai, mempelopori adi : cantik, indah; ngadi-adi : rewel, nakal, banyak tingkah; adibusana : pakaian yang
indah; adidaya : lebih berkuasa; adigang : menyombongkan kekuatan; adiguna :
adaka : banteng menyombongkan kepandaian; adigung : menyombongkan kebesaran; adikara : berwibawa,
berkuasa; adilaga : perang; adiluhung : agung, anggun, bernilai lebih; adiluwih : lebih;
adimuka : penguasa, pembesar; adinegara : negara yang lebih baik; adipati : bupati, vatsal;
adamar : lampu, pelita, dian
adiraga : bersolek, berhias; adiraja : pemaaf, pemurah; adiwarna : jenis yang lebih baik;
adiwignya : orang pandai
adang : menanak nasi
adil : imbang, rata; pengadilan : tempat pengadilan
adanu : sinar, cahaya
aditya : matahari
adara : penghormatan, pujian
adnyana : akal, pikiran

1
ados : bungkuk, buah yang kecil agra : pucuk, puncak

adpada : sembah, bakti agrang : disandarkan; magrang, mlagrang : melintang, mengganggu jalan

adreng : ingin sekali agreng : lebat, deras, meriah

adres : hujan deras agul-agul : kebanggaan, pahlawan

adri : gunung aguna : berguna, bemanfaat; aguna kaya : kekayaan, harta benda

adu : adu agung : 1 besar; 2 penuh

adus : mandi; adus jamas : mandi besar, keramas; adus getih : mandi darah, penuh luka; agus : bagus, tampan
ngadusi : memandikan
aguyu : tertawa
adyaksa : jaksa
agya : cepat, segera
adyapi : berkuasa, berwenang
agyat : 1 giat, rajin; 2 gemebyar
agama : pedoman, jalan, tuntunan hidup
ahengkara : nafsu jahat, durhaka
agar : pusar
ahingani : mumpuni, terpercaya
agel : tali
ahwaya : nama, asma
agem : 1 ikatan padi; 2 pakai; ngagem : memakai; ngugemi : memegang, mempedomani;
ageman : pakaian, busana ajag : liar

ageng : besar, agung; ki ageng : pembesar, penguasa

ajang : piring

aglis : cepat, lekas ajap : harapan, cita-cita; ngajab : berharap

agni : api ajar : 1 belajar; 2 brahmana; ajaran : 1 ajaran, ilmu yang diajarkan; 2 aliran; diajar : 1 diberi
pelajaran; 2 dipukuli, diberi peringatan; ki ajar : guru, orang yang mengajar; kurang ajar :
agnya : perintah; agnyana : pikiran nakal, kurang ajar; ngajari : mengajari, mendidik; pelajaran : pelajaran, bahan yang
diajarkan

2
ajeg : tetap, sama akik : batu permata

ajeng : 1 mau; 2 ayu; majeng : maju aking : kurus kering

ajèr : melebur, mencair akral : hebat, kuat

aji : 1 raja; 2 ilmu, nilai, harga; aji-aji : ilmu kedigjayaan; aji jaya kawijayan : ilmu perang; akram : berkilauan, bercahaya
aji panglimunan : ilmu menghilang; aji pengasihan : ilmu agar dicintai seseorang; ora aji :
tidak berharga, tidak laku aksa : mata, penglihatan

ajil : jajan aksama : ampunan, memaafkan; pangaksama : ampunan

ajir : 1 hancur; 2 patokan

aksamala : tasbih, tanda kesucian

ajrih : takut, cemas aksara : abjad, huruf

aju : cepat, maju; aksatriya : kesatria

ajur : hancur, remuk; ajur mumur : hancur lebur aksi : 1 mata, penglihatan; 2 tindakan

akal : akal, pikiran; akal bakal : asal gagasan

aku : aku, saya; ngaku : mengakui

akalpa : barang indah, hiasan

akum : rendam, terendam

akar : akar akur : rukun, cocok, sesuai

akara : wujud, rupa akwan : menyuruh, memerintahkan

akasa : langit, angkasa

akwayan : kawan, teman

akèh : banyak akyan : mata, penglihatan

akep : dekap; ngakep : memeluk, mendekap almanak : almanak, takwin

aki : kakek
ala : jelek, buruk; alan-alan : segala hal yang buruk

3
alab : tergenang air; ngalab : mengambil; ngalab berkah : mengambil/ mencari berkah; alih : pindah; malih : berubah
ngalab nyaur : hutang dan membayar hutang
alimerut : jimat, pusaka
alad : nyalad, nyala api; ngalad-alad : menyala-nyala
aling : tirai, pembatas; aling-aling : pembatas, penutup; aling-alingan : bersembunyi
alah : kalah; alah déné : walaupun begitu; alah nganggur : daripada tidak bekerja; alah ora :
daripada tidak; alah silih : daripada menukar; ngalah : mengalah
aliran : 1 saluran; 2 versi, faham

alang : halangan, rintangan; alangan : halangan, rintangan; ngalang : melintang, malang : alis : alis mata; alis-alis : tanda yang menyerupai kening
melintang, malang; alang ujur : malang mujur, malang melintang

alit : kecil, mungil

alang-alang : jenis rumput, ilalang

aliwawar : topan, angin ribut

alangen : bersenang-senang

alon : pelan, tenang; alon-alon : pelan-pelan

alap-alap : burung sejenis bangau

alpa : cacat, cela

alas : hutan; alas greng : hutan belantara; alas gung liwang-liwung : hutan belantara

alpaprana : huruf biasa

alasan, alesan : alasan, dalih

alpita : cacat, cela

alawan : melawan

alu : antan, alat penumbuk padi

aldaka : gunung, bukit

alub : direbus, dimasak

alem : puji; aleman : suka dipuji

aluk : remak, lebih baik

alembana : pujian

alum : layu
aleng : remak

alun : ombak besar, gelombang

alep : indah, bagus

alun-alun : 1 alun-alun, lapangan besar depan/belakang kraton/kabupaten; 2 pelan-pelan

aleran : alir, aliran

alung : lebih baik, lumayan

ali : biasa, sudah sering; ali-ali : cincin

4
alup : melolong, meraung ambara : udara, angkasa

alur : alur, silsilah; alur waris: hubungan persaudaraan ambat : diambat : ditarik, dipegang telinga

alus : halus ambaudhendha nyakrawati : adil bijaksana dalam memerintah dunia

aluwung : lebih baik ambawang : jenis buah mangga

ama : hama, penyakit tanaman ambawani : memulai

amah : sangat marah, suka makan ambek : hati, perasaan; ambek adil paramarta : penuh dengan rasa adil dan bijaksana;
ambek darma : dermawan; ambek pati : berani mati; ambek siya : menyia-nyiakan, suka
menganiaya; ambek sura : pemberani, sombong; ambek wani : pemberani, pahlawan;
aman : aman, selamat
ambek welas : pemurah, belas kasihan

amang : diacu
amben : 1 ikat, pengikat perut untuk bayi; 2 tiap, setiap

amara : dewa, Tuhan

ambeng : ambengan : nasi kenduri; ambeng-ambeng : duduk melingkari nasi kenduri

amarah : amarah
ambèr : meluap, tertumpah airnya

amarga : sebab, karena; amargi: sebab, karena

ambet : bau

amba : 1 lebar; 2 hamba; 3 saya

ambetan : durian

ambah : diambah : dijamah, dilalui; ngambah : melalui, melewati

ambles : ambles, tenggelam dalam tanah

ambak : meskipun demikian

ambo : digelar, dibentangkan

ambal : 1 berulang kali; 2 permadani; ambal-ambalan : berkali-kali;

amboja : menjamu makanan; amboja krama : pesta makan-makan

ambal warsa : ulang tahun

ambra : membesar, merajalela

amban : lamban, pelan

ambrah : diratakan supaya tempatnya penuh

ambar : wangi, semerbak; ambarukma : semerbak harum mewangi

ambral : admiral, jendral

5
ambrastha : memberantas among : mengasuh, memelihara; among dagang : menjaga dagangan, berjualan; among
hyun : menjaga cita-cita, meraih idaman; among karsa : menjaga gagasan, idealisme;
among kisma : menjaga rumah, menunggu; among praja : pegawai pemerintahan; among
ambrih : agar, supaya
raga : olah raga; among slira : menjaga diri, berdandan; among tani : bertani, bercocok
tanam; among tuwuh : bercocok tanam
ambrik : wangi, semerbak
amor : bergaul, bercampur
ambring : sunyi, senyap
amot : memuat, mengandung
ambruk : ambruk, runtuh
ampad : rata; ampadan : daun tembakau yang bawah
ambrung : suara menggelegar
ampah : tahan, cegah
ambu : bau; mambu : berbau
ampak-ampak : kabut
ambung : cium; ngambung : mencium
ampal : tawon, lebah
ambur : hambur, tabur
ampang : ringan
ambus : mencium untuk bau-bauan
ampar : sambar; amparan : dampar, tempat duduk raja
ambuwaha : mendung, awan
ampas : 1 ampas, sisa; 2 sayur (bukan kuah)
ambyah : ada di mana-mana; ngambyah-ambyah : tidak ringkas, terlalu melebar
persoalannya
ampeg : berat

amerga : karena, sebab

ampeh : ditahan

amèt : mengambil, mencari; amèt ati : mengambil hati

ampèh : tidak terlalu tajam menurun/meninggi

amlas asih : berbelas kasih

ampèk : hingga, sampai

amogasidi, amogasakti : sakti sekali

ampel : jejal, sesak

amoh : rusak, robek

amperu : empedu

6
ampet : ditahan; ngampet : menahan anala : api

ampik-ampik : dinding penutup yang terletak di bubungan rumah anam : anyam, ditata rapi; nganam : menganyam

ampil : selir; ngampil, nyuwun ngampil: meminjam anana : mulut, lesan

amping : tirai; nyamping : kain anang : kasmaran, jatuh cinta

ampir : mampir, singgah ananta : bermacam-macam; ananta kusuma : bunga berwarna-warni

ampu : menghina, memaksa anapi : tetapi, namun

ampuh : hebat, manjur; ampuhan : 1 andalan; 2 prahara anapun : adapun

amput : berbeda jauh anarawata : selalu, senantiasa

amrat : berat, muat ancak : menyerang, menyerbu

amreta : air kehidupan ancal : bunga talas

amrik : wangi, semerbak ancala : gunung, bukit

amril : ampelas, kertas penghalus ancang : ancang-ancang, membuat jarak lompat

amud : mengulum, mengunyah ancar : menohok

amung : hanya, cuma ancara : menyambut, ucapan selamat

amur : salin rupa ancas : tujuan, maksud; ngancas : memintas jalan

ana : ada anceng : menyediakan, menjamin

anak : anak, putra; anak angkat : anak pungut; anak bojo : anak istri, keluarga; anak haram : ancer : kira-kira, dugaan; ancer-ancer : patokan
anak yang lahir akibat perselingkuhan; anak mas : anak yang terkasih; anak pupon : anak
pungut; anak putu : anak cucu
ancik : naik, tumpang; ancik-ancik : menginjak

7
anco : cangkul kecil andhar : uraian, penjelasan

andaka : banteng andhé : umpama, misal

andakara : matahari, surya andheg : henti; mandheg : berhenti

andam : pakis, pohon paku andhèk ngendi : ada di mana; andhèkane : padahal hanya begitu

andamar : sebagai pelita andheman : lekukan di dada binatang

andana warih : darah biru, bangsawan andhéné : padahal cuma begitu

andanu : 1 panah; 2 mendung; 3 kerbau andheng-andheng : tahi lalat

andaru : wahyu, kebahagiaan andhèr : meluber, meluap

andasih : mengabdi andhesthi : mengerjakan, membuat

andel-andel : andalan, pusaka; ngandel : percaya, yakin; diandelaké : dipercaya andhih : bergeser, dikalahkan

ander : penuh, meluap andhingané : kemarin, yang lalu

anderpati : pemberani andhong : dokar, kereta kuda

andèwi : nama tumbuh-tumbuhan andhuk : handuk

andhah : rendah, bawah; andhahan : bawahan, anak buah andik : mata melotot, penglihatan tajam

andhan-andhan : ikal mayang (rambut) andika : 1 berkata; 2 anda; jengandika : anda; ngandika : berkata

andhang : sandaran, tempat bergantung andon : olah, laku; andon asmara : bermain cinta; andon gawé : berbagi kerja; andon laku :
melakukan perjalanan; andon lulut : bermain cinta; andon nyerèt : menghisap ganja; andon
tuwa : menikmati hari tua; andon-andon : sering kunjung
andhap : rendah, bawah; andhapan : 1 bawahan, rendahan; 2 babi hutan; andhap asor :
rendah hati, sopan santun
andong : andung, nama tumbuhan

8
andrawina : jamuan, hidangan anggal : tidak penuh, kurang berisi

andrepati : tak takut mati, nekad anggana : 1 perempuan; 2 sendiri; anggana raras : sangat cantik, indah

andu : sumur anggang-anggang : labah-labah air

andulur : mengiring, berderet-deret angganjar : memberi ganjaran

andum : bagi, membagi; andum gawé : berbagi kerja; andum laku : berpisah untuk anggar : pusaka, sejenis pedang
meneruskan perjalanan; andum slamet : saling mendoakan selamat
anggara : hari Selasa; Anggara Kasih : Selasa Kliwon
anduta : mengutus duta
anggarbini : hamil, mengandung
anéka : bermacam-macam, beraneka; anéka rasa : bermacam-macam rasa; anéka rupa :
bermacam-macam rupa; anéka warna : bermacam-macam warna anggé : memakai, menggunakan; panggènan : tempat tinggal; anggé-anggé : pakaian,
busana
anem : enam
anggeng : langgeng, tetap
anèm : muda, taruna
anggep : anggap, menganggap
anèng : berada di
angger : setiap, kalau; angger-angger : pedoman, undang-undang, peraturan
angeb : berteduh
anggèr : panggilan untuk anak
angen-angen : pikiran, gagasan
anggi-anggi : rempah-rempah
angga : badan
anggit : gagasan, pikiran; nganggit : mengarang
angga-angga : laba-laba
angglang : tampak jelas, nyata
anggada : gelang
angglong : menyurut, surut
anggah, anggeh : tepat, kokoh
anggo : pakai, guna; nganggo : memakai; anggon : pakaian, busana
anggakara : berani, pahlawan

9
anggota : anggota, peserta angker : keramat, wingit; angker kepati-pati : sangat angker

anggotong : menggotong, membawa secara bersama-sama angkil : uang perjanjian, uang kontrak

anggrah-anggrah : berserakan, barang tak berguna angkin : ikat pinggang

anggrèk : nama bunga, jenis kembang angklah : terasa sakit, nyeri

angguk : mengangguk, tunduk angkuh : sombong, angkuh

anggung : selalu, senantiasa angkus : udara, langit, angkasa

anggur : 1 menganggur; 2 buah anggur anglaksa : melepasi

anggya : pakai, memakai anglek : 1 sedih sekali, 2 manis sekali

angi : mengipasi nasi panas anglep : elok, indah, molek

angik : melepas biji padi dari tangkainya dengan digilas angling : bersabda, berkata; angling darma : sabda yang baik

angin : udara yang bergerak; angin darat : angin yang berasal dari daratan; angin laut : anglir : seperti, mirip
angin yang berasal dari lautan; angin-anginan : tidak punya pendirian
anglo : anglo, dapur yang dibuat dari tanah liat yang bahan bakarnya dari arang
anging : tetapi, namun
anglocita : mengutarakan isi hati
angka : angka; angkawijaya : nama tokoh wayang (Abimanyu)
anglung : pucuk daun muda
angkah : cita-cita, gagasan
anglur selur : berjalan terus, hilir mudik tiada henti
angkalan : halangan
angok : surut, berkurang, susut; angok-angok : melihat-lihat
angkara : jahat, tamak; angkara murka : kejahatan yang berkobar
angon : menggembala, menjaga ternak; angon ulat : memperhatikan tingkah orang lain
angkat : angkat, junjung
angrèh : menyuruh, memerintah

10
angrem : mengeram aniaya : aniaya, kejam

angsa : loba, tamak, ambisius; ngangsa : ambisius anih : malas, tak suka bekerja

angsab : sebanding, sepadan anik, anikna : tetapi, akan tetapi

angsah : asah; angsah jurit : perang anila : angin, udara

angsaka : 1 musuh; 2 bunga angsoka anindha : kebaikan, kebajikan

angsal : mendapat, memperoleh; angsal-angsal : oleh-oleh anindita : sempurna, paripurna

angsana : bunga angsana; angsana singa : dampar, tampat duduk raja anindya : cantik jelita; anindyaguna: kecantikan yang berguna; anindyamantri : patih,
wakil; anindyawati : tercantik di dunia
angsang : ingsang
aning, aningna : tetapi, namun
angsar : khasiat benda keramat yang dapat mendatangkan nasib mujur
anis : pergi, hilang
angsoka : bunga angsoka
anitya : tidak langgeng, tidak kekal
angsring : sering, kerap kali
anja : berhasil, sukses, tercapai
angsu : mencari, mengambil; ngangsu kawruh : mencari ilmu pengetahuan
anjaba : kecuali, di samping itu
angsung : memberi
anjali : menyembah, berbakti
angsup : berlindung, berteduh
anjana : 1 gajah; 2 muda; 3 berbakti; anjani : 1 berbakti; 2 mudi
angsur : terengah-engah; ngangsur : mengangsur
anjang-anjang : sandaran untuk penguat tumbuhan
angus : 1 hangus, terbakar; 2 arang
anjap : para-para
anguswa : mencium
anjasmara : pandai bercinta, pintar
ani-ani : mengetam, panen

11
anjaya : jaya, menang antara : antara, jarak

anji : jera, kapok, bosan antelu : telur

anjrah : semerbak, meliputi, merasuk ke berbagai tempat antem : hantam, pukul; antem krama : pukul rata, ngawur

anjrak : terus bertempat tinggal anteng : tenang, tidak banyak tingkah

anjum : berjabat, mencium; anjum asta : berjabat tangan; anjum tangan : berjabat tangan anthuk : angguk, tanda setuju; manthuk : mengangguk

anjun : tukang membuat gerabah, bahan dari tanah liat anti : 1 tunggu, menanti; 2 lawan

anol : ikut, mengikuti, menurut antiga : telur

anom : muda, taruna; anoman : nama tokoh wayang antih (ng-) : memintal benang; prawan ngantih : perawan memintal

anon : melihat, mengetahui antihanta, antiyanta : lebih, sangat

anor raga : sopan, santun anting : tas, keranjang rotan; anting-anting : anting-anting; antingan : anting-anting

anrang : menyerbu, menyerang antrah : perbuatan, tingkah laku

anta : 1 lebih; 2 terakhir; antaboga : nama toko wayang, naga penjaga bumi; antakara : antrakusuma : 1 berbagai macam bunga; 2 nama kutang milik Gathutkaca (wayang)
matahari; antakusuma : 1 berbagai macam bunga; 2 kutang yang membuat bisa terbang
tanpa sayap (milik Gathutkaca, pewayangan); antapura : istana, kerajaan; antareja : nama antru : sangga, disangga; ngantru : menyangga
tokoh wayang yang bisa masuk ke dalam bumi; antasura : ular; antawacana : dialog,
percakapan
antu : tunggu, menanti
antah : tawar; antah berantah : antah berantah, sekedar sebut
antuk : mendapat; mantuk : pulang, kembali; ngantuk : mengantuk
antaka : 1 meninggal dunia, wafat; 2 mayat
antya, antyanta : sangat berlebihan; antya-basa : bahasa yang berlebihan
antanu : tinta
anubawa : pahala, anugerah; anugraha : anugerah, karunia; anukara : menyamai; anukarta :
1 menurut, ikut; 2 mengarang, menggubah; anumata : ijin, kerelaan; anumerta : almarhum;
antar : panjang, lebar; antariksa : angkasa, dirgantara; antarlina : musnah, hilang anuraga :

12
sopan, tata krama; anusasana : perintah, tugas; anuswara : suara hidung, sengau apaka : kabut

anung : terpuji, terpilih apal : hafal, terekam di pikiran

anunga : kuasa, utama apan : sebab, karena; apan-apan : palang garu, bagian dari bajak

anut : menurut, ikut; manut : menurut apapa : aniaya, dzalim

anyam : mengayam; anyama : muda, taruna aparan : apa, bagaimana

anyang : menawar harga; anyang-anyengen : 1 ragu-ragu; 2 sakit kandung kemih apariminta : lebih, kelebihan, kebaikan

anyar : baru apekan : mendung, mega

anyawar : nama tumbuhan apel : buah apel

anyeb : dingin, sejuk apèl : apel, berbaris

anyeng : dihela, ditarik api : 1 pura-pura; 2 jenis awalan; apirowang : pura-pura menjadi kawan; apitambuh : pura-
pura tidak kenal; apituwin : lagi pula, dan lagi
anyep : dingin, sejuk, tawar; anyep njekut : dingin sekali
apik : baik, bagus, indah, molek
anyer : berdiri tak sopan
apitara : gelar
anyes : dingin sekali, sangat sejuk; anyles : dingin sekali
apyu : api
apa : apa; apa-apa : 1 sesuatu hal; 2 kayu apa-apa
apyun : opium
apadgata : seketika
aplala : terlebih-lebih
apah : air
apsara : dewa
apajeng : songsong, payung
apsari, apsekar : bidadari
apak, apang : akan, hendak

13
apti : maksud, cita-cita; kapti : cita-cita
apu : kapur lunak yang dikunyah bersama sirih
apura : maaf, ampun; pangapura : ampunan; apunten : maaf, ampun; pangapunten : 1
ampunan; 2 tidak tahu menahu; punten dalem sewu : maaf tidak mengerti
ardhana : ingin, bermaksud; ardhanarèswari : wanita yang dianggap memiliki praba yang
bis menurunkan raja-raja
ardi : gunung, bukit; arditi : gunung, bukit
are : satuan luas tanah; hekto are : hektar, satuan luas tanah

apuran : selokan, saluran air areng : arang, hangus; areng watu : arang batu

apus : bohong, tipu, muslihat; apus krama : kebohongan, tipu daya arep : mau, akan, hendak; ngarep : depan; ngarep -arep : berharap

apuwa, apruwa : mari, silahkan, ayo arga : gunung, bukit

ara-ara : padang ilalang, gurun argya : hormat, mulia, menghargai

arah : arah, tujuan; arah-arah : hati-hati; arahan : arahan, petunjuk, saran ari : 1 adik; 2 hari; 3 matahari; ari-ari : ari-ari, ketuban; ariaya, ariyaya : hari raya;
aribawana : nama kahyangan; ariwara : berita harian; ariwarti : surat kabar harian
arak : 1 arak, minuman keras; 2 mau; arak-arakan : konvoi, pawai; ngarak : beranak-pinak,
berkembang biak arik : kacau-balau, porak-poranda

aran : nama, sebutan arima, arimong : harimau

arang : jarang; arang kadhing : jarang sekali; jati ngarang : padat sekali; ngarang : arina : 1 kijang; 2 siang
mengarang, berkarya
aring : senang, lahab; aring-aring : jarang-jarang
aras : 1 pipi; 2 cium; aras-arasen : malas-malasan; aras kembang : terkasih, tersayang
aris : laras, serasi; arista : laras, serasi
arca : arca, patung; arcapada : dunia, jagat semesta
arja : makmur, selamat; arjan : keramaian; arjana : maksud, gagasan; arjasa : campuran
arcana : hormat; mangharcana menghormati timah; arjaya : makmur; arjwa : utama, baik

arda : nafsu, serakah; ardacandra : bulan tanggal muda; ardana : harta, uang; ardani : harta, arju : sepakat, setuju
uang; ardawalépa : kurang ajar, bedebah, ditanya malah balik bertanya; ardawalika : naga,
peralatan untuk upacara arjuna : 1 air; 2 putih cemerlang; 3 penengah pandawa; arjuni : 1 air; 2 lembu

ardaya : hati, nurani

arka : matahari, surga; arkamaya: sinar, cahaya, praba

14
arkara : menyala arya : gelar bangsawan, ningrat

arnawa : laut, samudra asa : 1 tujuan, cita-cita; 2 susah, sedih

arohara : huru-hara, geger, keributan asab : tidak malu, tebal muka

arok : 1 campur; 2 tempuh, menempuh asah : 1 asah, mengasah; 2 mencuci, membasuh; asah-asah : bersih-bersih, mencuci,
membasuh
aron : mentah, setengah matang
asal : asal; asal-usul : asal-usul, asal mula
arsa : karsa, kehendak; arsaya, arsana : senang, gembira; arsi : karsa, kehendak, kemauan,
akan asana : tempat duduk, kursi, tahta

arta : arta, uang, duit, harta; artaka : uang, bendahara; artati : manis, gula; artawan : orang asari, asantun : ingin cepat selesai, lekas purna
berharta, kaya
asasta : selamat, sejahtera
arti : makna, maksud; artos : arti, makna, maksud
ascarya : heran, terkejut
artikel : tulisan untuk majalah atau koran
asdhrah : pekerjaan, perbuatan
arubiru : haru-biru, prahara; aruhara : huru-hara, geger, keributan
asep : tuah
aruh : sapa, tegur, tanya
asih : kasih, sayang, suka
arum : harum, wangi
asin : asin
aruman : tembuni
asir : mencium
aruna : matahari, Sang Surya
asiran : durian
arungan : kerja sama
askara : sinar, cahaya
arus : 1 amis, anyir, busuk; 2 aliran air
asli : asli, murni, tulen
arutala : rembulan

15
aslup : masuk asuma : prihatin

asmara : cinta, asmara; asmaradahana, asmaradana, asmarandana : tembang asmaradana; asukaya : penghasilan, pendapatan
asmaranala: pesona, terpesona; asmaralaya : surga
asung : memberi, mempersembahkan
asmu : semu
asura : raksasa
asnapun : beda-beda
aswa : 1 kapal, 2 kuda; aswatama: kuda yang utama
asor : rendah, hina
aswana : tempat
asrah : pasrah, menyerah, takhluk; asrah bongkokan : menyerah total
aswi : marah sekali, geram
asrama : asrama, tempat tinggal
atahiktri : kebajikan, nilai
asri : indah, elok, permai
akatara : cahaya, sinar
asru : keras, tegang, cepat
atanapi : kemudian, dan
asta : tangan; jawat asta: bersalaman; tapak asta : tanda tangan
atanaya : berputra, beranak
astama : bahagia , suka ria
atas : atas, terang; atas angin : benua Asia, daerah asal angin
astana : 1 istana; 2 kuburan
atbuta : besar, raksasa
astha : delapan; asthabrata : delapan ajaran kebajikan; asthagina : delapan kegunaan
até : mau, akan
asthi : gajah; asti : gajah
ater : luka, nanah; ater-ater : imbuhan; ater banyu : memberi air; ngateri : memberi,
astra : senjata, panah; astra lungiyan : berumah tangga, suami istri; astrawara : panah mengantarkan

astu : 1 sungguh; 2 memuji; astungkara : memuji, berdoa; astuti : memuji, berdoa, terpuji athung : minta, tangan menengadah; athung-athung : selalu mengemis

asuh, asoh : berhenti, mengasuh, merawat ati : hati, perasaan; ngati-ati : hati-hati; atibagya : suka, bahagia; atibara : sangat berat;
atibisana : buas; atidaya : malah, bahkan; atiharsa : sangat bahagia; atimoha : congkak,

16
sombong; atindriya : kepribadian; atirodra : dahsyat, hebat; atisaya : sangat, lebih; atisomya awèh : memberi
: elok, cantik; atiwéga : sangat cepat
awer-awer : tanda, simbol
atita : berhenti, berlalu
awi : ayo, silakan; awicarita : pandai bercerita
atiti : bertamu, berkunjung
awig : pandai, ahli, sarjana; awignya : pintar, trampil, banyak pengetahuan
atika : yaitu, yakni
awin : bawa, pegang
atiyanta : kebal, perkasa
awit : sebab, karena; ngawiti : memulai
atiyasa : terlebih
awiyat : langit, angkasa
atma : jiwa, ruh; atmaja : anak, putra; atmaka : nyawa
awon : buruk, jelek; awon-awon : meskipun jelek
atos : keras, kenyal
awor : bercampur, berkumpul; aworjiwa : bercinta; aworsih : bercinta
atur : kata, mengatur
awra : tersiar ke mana-mana
atut : rukun; atut runtut : rukun, mesra
awud, awut : kacau-balau, berserakan; awut-awutan : tidak karuan, kacau balau
atyanta : sangat, kuat
awuh : bersuara, berteriak
atyasa : kebal, kuat
awya : jangan, larangan
awang-awang : langit, angkasa; awang-uwung : angkasa, langit
aya : serba sulit, dilematis
awar-awar : pohon awar-awar
ayah : 1 ayah; 2 kerja; ayahan : pekerjaan, tugas
awas : awas, waspada
ayak : saring, saringan
awat : pandang, lihat; ngawat-awati : mengawasi, menjaga
ayam : ayam; ayam alas : ayam hutan
awé : lambai; ngawé-awé : melambaikan tangan
ayaskara : batu bintang

17
ayem : tenang, tentram bacira : tanah lapang

ayer : mandor, orang yang mengawasi orang lain bekerja badal : wakil, ganti

ayo : ayo, mari, silakan badan : 1 tubuh, raga; 2 lembaga; badan alus : badan halus, jiwa; badaniah : bersifat badan

ayom : ayom, teduh, terlindungi; pengayoman : perlindungan badha : sama, seimbang

ayu : 1 cantik, jelita, molek; 2 selamat; hayu; selamat; rahayu; selamat, sejahtera; aman, badhama : golok, parang
sehat
badhar : terbongkar, ketahuan
B
badhaya : bedaya, tari
babad : 1 cerita sejarah; 2 membabat
badhik : keris kecil
babah : 1 terserah; 2 diibabahi : dimulai pelan-pelan; babahan : 1 permulaan; 2 lubang;
babahan hawa sanga : sembilan lubang pada tubuh manusia (dua mata, dua telinga, dua badhong : mahkota
lubang hidung, mulut, anus dan kelamin)

badhut : pelawak
babanten : korban

badra : 1 bahagia, budi; 2 bulan

babar : 1 beber, urai; 2 lahir, melahirkan; babaran : melahirkan; babarji : tidak sama sekali;
babar pisan, babar blas : tidak sama sekali
baga : rahim, kandungan
babasan : peribahasa
bagas : sehat, kuat; bagaskara : matahari; bagas waras : sehat, kuat; bagaspati : matahari
babo : kata-kata tantangan
bagawan : resi, pendita
babrag : puber; babragan : dipan besar
bagé : selamat, salam; atur pambagé : ucapan sambutan
babrak : 1 tambah lebar; 2 menular ke mana-mana
bagel : lempar, tendang
babu : pengasuh, pembantu
bagong : nama wayang punakawan; bagongan : jenis bahasa di Kraton Yogyakarta
babut : permadani, karpet; kasur babut : kasur yang empuk
bagowong : gerhana total

18
bagus : tampan, ganteng, baik bak : bak, tempat air; mbak, mbak ayu : kakak perempuan

bagya : bahagia, suka bakal : bibit, akan; cikal bakal : awal mula, pemula

baha : sungai, kali baksya : banyak akal, kreatif

bahak : perampok, penjahat bakta : bawa

bahan : bahan, asal bakti : bakti, patuh

bahar : laut, samudra baku : baku, pokok; baku karang : pemilik pekarangan, lahan; baku omah : berumah
tangga; baku tembak : saling menembak
baharu : baru, sedang
bakuh : kuat, gagah, perkasa
bahas : bahas, runding
bakul : penjual, pedagang
bahasa : bahasa
bakung : bunga bakung
bahni : api; bahning : api
bal : bola; bal-balan : sepak bola
baita : perahu, kapal
bala : teman, pengikut; baladewa : 1 nama tokoh wayang raja M andura; 2 daun pohon
randu; baladika : komandan, kepala pasukan; baladupak : anak buah; balakosawa : pasukan
bajag : perampok, pembajak
darat; balakrama : para priyayi; balakuswa : pakaian; balapecah :

bajang : kerdil, kecil; bajang kèrèk : jenis belalang kecil; bajang ratu : gapura belah dua
barang pecah-belah; bala srèwu : jenis ilmu kadigjayan, ajian

bajing : tupai; bajing loncat : tupai loncat; bajingan : penjahat, kurang ajar
balabag : papan, jenis tembang

bajo : perampok, pembajak; bajobarat : pasukan raksasa yang jahat

balabak : jenis tembang

bajra : halilintar, guntur, petir

balabar : banjir, menggenang

bajug : nakal, kurang ajar

balad : kerja bakti, gotong royong, gugur gunung

bajul : buaya; dibajul : digoda; mbajul : menggoda wanita; bajul pethak : buaya putih
balak : tolak, tampik

19
balap : pacu, lomba bambet : bambu

balawan : kokoh, sentosa bambon : rumah madat

balé : balai, rumah; balé désa : balai desa; balé kambang rumah di tengah kolam; balé omah bambu : bambu, nama pohon
: rumah tangga; balé pomahan : perumahan
ban : ban
baléla : memberontak, membangkang
bana : 1 panah; 2 hutan; bebana : permintaan, permohonan; bana rawa : sawah rendah
baleman : bale apa, nyala api
banar : luas, lapang, lebar
balik : kembali, sebaliknya
banata : perahu, baita
balila : mogok, berontak
banawi : sungai, bengawan
balitar : tembaga
bancak : tempat nasi; bancakan : kenduri
balo : mentah, belum matang
bancana : bencana, halangan
baloh : alat mencari ikan
bancang : dua pekerjaan dilaksanakan sekaligus
balung : tulang; balung pisah : persaudaraan yang telah tercerai-berai
bancar : lancar
balwana : akar
banda : ikat, borgol; bandakala : pemberani, pilih tanding; bandawasa : kuat, perkasa,
bam : gigi geraham kekuatan; bandawora : nama kalung; bandayuda : perang, tempur

bamata : gajah bandana : tali, halangan

bamba : bara bandar : pelabuhan laut

bamban : dimulai lagi, diulang bandara : 1 majikan; 2 gelar bangsawan

bambang satria, jejaka bandéra : bendera

20
bandha : harta, kekayaan; bandha bandhu : kaya harta dan banyak teman; bandha bau : bangah : jenis bunga
modal tenaga; bandha béya : ongkos hidup
bangal : tak mau dinasehati
bandhan : berkoalisi, bersekutu
bangala : bertunas, bertaruk
bandhang : cepat, besar; banjir bandhang : banjir besar
bangawan : bengawan, sungai besar
bandhawa : saudara
bangga : memberontak, melawan, membangkang
bandhem : melempar dengan batu atau benda yang cukup besar; bandhem po : capung
banget : sangat, amat, terlalu
bandhit : penjahat, perampok, durhaka
banggèl : membalik, kembali dengan cepat
bandhol : nakal
banggi : beaya, ongkos
bandhosa : keranda, peti mayat
bangir : hidung mancung
bandhu : saudara, teman kerabat
bangka : 1 mati, meninggal, 2 setengah matang
bandhul : ayunan
bangkang : membangkang, memberontak, melawan
bandhung : 1 besar; 2 menandingi
bangké : bangkai, jenazah, mayat
bandhusa : keranda, peti mati
bangsa : bangsa, golongan; bangsawan : 1 bangsawan, ningrat, berdarah biru; 2 negarawan
bandreng : berkelanjutan, terus-menerus
bangsal : ruangan, tempat, gedung
bandring : bandil
bangsat : ungkapan marah, makian
bané : suara, bunyi
bangun : 1 membangun, memperbaiki; 2 berdiri; 3 terjaga; bangunan: rumah, gedung,
banèh : lain, beda pesanggrahan, dsb.

bang : abang : merah; ngebang : adzan bani : keturunan, trah

21
banija : pedagang, saudagar banting : banting, lempar

baning : kura-kura bantu : bantu

banjang : ke lautan untuk mencari ikan banu : air

banjar : deret, jajar; banjaran: urut-urutan, kronologis banyak : angsa; banyak angrem : nama rasi bintang; banyak dhalang : perlengkapan
upacara yang berupa angsa tiruan
banjel : distansi, sementara
banyar : jenis ikan
banjeng : kelihatan barisan panjang bergandengan
banyol : lucu, lawak
banjir : banjir, air bah; banjir bandang : banjir besar; banjir getih : banjir darah, perang,
kerusuhan banyon : air untuk mengjerang gigi

banjur : lanjut, terus; kebanjur : terlanjur banyu : air; banyu gégé : air mantra; banyu landa: air sada; banyu mili : suguhannya
mengalir terus bermacam-macam; banyu rasa : air rasa; banyu tangi : air untuk
memandikan anak; banyu tawa : air tawar, air mentah; banyu tuli : air untuk obat; banyu
banon : bata, batu merah
wara : bertapa dengan menghindari air; banyu windu : air basi; banyu wulu : air untuk
wudhu; tunggal banyu : saudara seperguruan
bantal : alas kepala
bapa : bapak, ayah; bapa babu : ayah ibu; bapa biyung : ayah ibu; bapa paman : paman,
bantala : tanah, bumi adiknya bapak; bapak : bapak, ayah

bantaran : jeram bapang : mendepang

bantas : nyaring, merdu bapra : gapura, pintu gerbang

banten : kurban, tumbal bar : bubar, selesai; wis bar : sudah selesai; bar-ji : habis, sekaligus, bubar siji; bar-ji barbeh
: bubar siji bubar kabeh, bubar satu bubar semua, tekad bersatu padu
banthak : kokoh, kuat
bara : sabuk, mengadu nasib
banthan : berpangkalan
barah : kusta
banthèng : banteng; banthèng ketaton : banteng terluka
barak : tempat tinggal sementara

22
barakan : sebaya, seusia baron : hal yang baru

barang : benda; barang-barang: anak kadal barongan : barongsai, singo barong

barat : angin kencang baros : barus

barata : tapa, laku; baratayuda : perang tanding keluarga Barata bartis : jenis bakal baju

baratan : sawah milik bersama baru : baru

bareng : bersama baruna : barat, dewa laut, air

barèng : canang barung : bersama, beriringan

barès : terus terang, terbuka, jujur; barès kurès : terus terang sekali, jujur barus : jenis kapur pewangi

bargawa : panah yang kuat barya : putri, wanita, perempuan

baribin : 1 gaduh, ramai; 2 penuh air, menggelegak basa : bahasa; basagita : kata-kata indah, puisi; basa krama : bahasa halus; basa krama
inggil : bahasa tinggi; basa ngoko; basarudita : syair pelipur lara
barih : tambah keras
basah : 1 busuk, bau tak sedap; 2 gelar pahlawan, tanda jasa; 3 basah, berair; basahan : kain
penutup tubuh untuk mandi
barikan : bersama-sama

basama : janji
barinan : bersama-sama dengan, serempak

basang : memasang, menggunakan, memakai

baring : gila, edan

basanta : bulan, candra

baris : baris, jajar, deret; baris pendhem : barisan tersembunyi

basar : M aha Tahu, Tuhan

barkah : berkah, rahmat, doa restu

basir : bijak bestari

barkat : berkah, rahmat

baskara : matahari, surya

baro-baro : bubur putih dengan bubur merah di tengahnya

23
basma : hangus, terbakar; basmara (kabasmaran) : cinta, tertarik; basmi : musnah, basmi; batir : teman, kawan
basmi buta : punah, hilang tak berbekas
batu : baterai; batu kandha: batu undak-undakan
basonta : 1 rembulan; 2 nama tembang gedhe
batuk : sakit batuk; batuk kering, batuk asma : jenis sakit batuk
basu : 1 golongan dewa; 2 kera
batur : teman, pelayan; batur tukon : budak belian
basuki : selamat, sejahtera
bau : bahu; baudhanyang : rangka rumah; baudhendha : berhak menghukum, mengadili;
basundara-basundari : tanah, bumi baukapiné : berat sebelah, tidak adil; bau lawéyan : cacat di pangkal lengan; baureksa :
menguasai, menjaga; bausastra : kamus; bausuku : pekerja, kekuatan, tenaga; bauwéda :
segala pengetahuan, ilmu; baon : sawah ladang yang sedang dikerjakan
baswara : bersinar, bercahaya

baul : batal, urung

bata : batu bata; batako : batu bata yang besar

baut : pintar, terampil

batal : gagal, tidak jadi

bawa : 1 kharisma, perbawa; 2 mulai; bawa laksana : bijaksana; bawa rasa : berembug,
batang : terka, tebak
musyawarah

bathang : bangkai
bawah : bawah; bawahan : takhlukan, jajahan

bathara : dewa, dewata; batharagana : mega, mendung; bathari : dewi, bidadari

bawana : dunia, alam raya

bathik : kain batik

bawang : bawang putih

bathil : gunting, potong

bawat : payung agung

bathok : tempurung kelapa; bathok bolu : tempurung kelapa yang kecil

bawéra : luas, terbentang

bathon : sekawan, sekutu

bawinipun : oleh karena itu

batih : anggota keluarga; batihan/bebatiyan : menggalang persaudaraan

bawur : penglihatan suram

batin : batin, jiwa, ruhani; batiniah : bersifat batin: batos : batin; mbatin : berkata dalam hati
baya : 1 buaya; 2 bahaya

24
bayan : kabayan, aparat desa bagian penerangan bedaringan : tempat menyimpan beras

bayang : tempat tidur; bayangkara : prajurit pengawal raja/presiden bedhag : berburu, mencari binatang; bedhag pikat : berburu burung dengan pelekat

bayi : bayi, anak bedhah : sobek, robek; bedhah bumi : menggali tanah

bayu : angin, udara; bayu bajra : angin bercampur petir, nama ilmu kadigjayan; bayu putra : bedhama : senjata, alat perang
putra Sang Angin; bayu suta: anak Sang Angin
bédhang : pacar, kekasih
bé : urutan tahun Jawa keenam
bedhat : bebas, lepas
bebada : bayi yang menendang-nendang mau lahir
bedhati : pedati, kereta yang ditarik sapi
bebana : hadiah, ganjaran, anugrah
bedhawang : labi-labi
bebandan : tawanan, orang yang diikat
bedhawangan : hantu-hantuan
bebara : merantau, pergi mengadu nasib
bedhaya : tari
bebasan : peribahasa, perumpamaan
bedhé : terka, tebak, duga; bedhèk : terka, tebak
bebed : pakaian yang dilipat pada badan
bèdhèngan : pematang, petak
bebeg : berhenti mengalir karena terbendung
bedhès : 1 jenis kera; 2 umpatan kasar
bebeh : malas bekerja
bedhidhing : musim dingin, keringat sukar keluar
bebel : bebal, keras kepala
bedhil : bedil, senapan; bedhil angin : senapan angin
bèbèr : bentang, urai
bedhiyang : menghangatkan badan dengan api unggun
becik : baik, bagus, terhormat
bedho : permainan sama, tak ada yang unggul
becus : mampu, kuasa, dapat

25
bedhol : cabut, bongkar; bedhol desa : pindahan orang sedesa; bedhol gendéra : maju bekta : bawa; bektan : barang bawaan, oleh-oleh
perang, berangkat bertempur; bedhol jangkar : membongkar sauh
bekti : bakti
bédhor : tangkai panah
béla : bela, juang; béla pati : membela kematian orang lain; béla sungkawa : melayat,
bedhug : gendang besar, alat bunyi tabuh di masjid berduka cita; béla tampa : ikut menerima

bégal : perampok, penyamun belah : belah, pecah; belah banten : baju belah dada; belah kedaton : gigi renggang

béganandha : nama sebutan Indrajit belang : loreng, coreng; belang buntal : coreng-moreng, rupa tak karuan

begar : gembira, suka ria belèh : sembelih, potong

begawan : pendita belèk : 1 retas, sembelih; 2 tembelek, tahi ayam

begeblug : bencana, musibah beluk : 1 panggil, memanggil; 2 jenis hama padi

begegeg : berdiri tegap; begegeg mutho waton : berdiri kaku, ketakutan benang : benang; benang kelos : jenis benang yang sudah di plintir; benang mas : benang
berwarna emas
begja : beruntung, bernasib baik; begja kemayangan : untung besar, bahagia berlipat;
begjan : keberuntungan benawi : bengawan, sungai besar

beja : beruntung béncak : garu yang tidak ditarik lembu, sapi

béja : untung, bahagia; beja kemayangan : untung besar; bejan-bejan : untung-untungan bèncèng : penceng, miring; bèncèng cèwèng : hal ikhwal, seluk beluk

bekakak : tumbal, sesaji utnuk kurban bencil : tipu muslihat

bekakas : perkakas, benda, alat bendana : tabiat buruk

bekasakan : jenis hantu, lelembut bendara : tuan, gelar kebangsawanan

bekel : bekel, pamong desa, pembantu pendheta bendéra : bendera

beksa : joget, tari; beksan : jogetan, tarian bendha : kluwih, buah kluwih

26
bendhé : gong kecil benthang : mencari jalan pintas, menerobos

bendhéga : teman melarikan diri bentheng : sabuk

bendho : pisau besar benthik : jenis mainan anak tradisional

bendhosa : keranda, peti mayat benthong : kayu pemukul dalam permainan benthik

bendhuk : celeng bentil : kecil, bakal buah yang masih kecil

bèndi : dokar, pedati benting : sabuk

béndra : terkagum-kagum, bersenang-senang bencah : membelah, mengupas

bendu : hukuman, kutukan bèr : penuh, kaya, bèr budi bawa leksana : penuh kearifan dan kebijaksanaan

bendung : bendung, cegah bérag : tuntas, mumpuni, menguasai

béné : biar saja, baru saja berah : buruh, budak, pelayan

bènèh : mengerti, tahu, pintar berak : rumah penyaringan orang sakit

bener : benar, betul, tepat bérak : buang air besar; berak-berèk : berteriak-teriak

bening : bening, bersih bérama : indah, mengagumkan

bénjing : besok, nanti, kelak bérang : parang besar, pisau yang tebal dan besar

bénjo : bengkak, membesar beras : beras, kupasan padi; beras kencur : jenis minuman beras tumbuk halus dicampur
kencur; beras kuning : beras berwarna kuning; beras melik : beras hitam
bentar : panas
berat : berat, sulit
bentayangan : melayang-layang, ke sana ke mari
bérat : dibersihkan, dihilangkan
benthak : luas, lapang

27
bérawa : gagah perkasa, menakutkan berkah : berkat, rahma, anugrah

bercak : bercak-bercak, noda berkakas : perkakas

berci : kain yang halus agak temerawang berkasakan : hantu, lelembut

bercuh : campur baur, jorok berkat : berkah

berduwin : anggur asli bèrlin : besi putih seperti perak

béré : terlantur-lantur berod : meronta, mengeluh

berem : lunak dalamnya bersat : kacau, berceceran

bèrèng : jenis penyakit kulit bersih : bersih, baik; bersihan : tempat menyimpan barang kecantikan; bersih désa : upacara
selamatan bersih desa
bèrès : beres, selesai
beruh : entah, tidak tahu
bergada : satuan pasukan
beruk : 1 tempurung untuk takaran; 2 sejenis kera
bergagah : bersikap gagah, perwira
besa : tari-tari
bergandang : menarik, menggelandang
besaja : sederhana, bersahaja
bergas : sehat, tangkas
besalèn : bengkel, tukang besi
beri : burung garuda
besan : tari-tarian, jogetan
bèri : jenis gong
bésan : besan, orang tua menantu
berik : menyeruduk dengan tanduk
besaos : sederhana, bersahaja
berit : jenis tikus
besar : 1 besar, raya, agung, unggul; 2 nama bulan Jawa ke-12; besaran : 1 pohon murbei; 2
hari raya idul kurban (bulan Besar)
beritan : bagian belakang

28
bèsèk : jenis wadah yang terbuat dari anyaman bambu bet : logo di saku

besem : bakar beta : bawa

besi : 1 besi; 2 pohon besi betah : tahan, betah

besik : membersihkan rumput, menyiangi betamal : nyata, bukti

beskap : jenis pakaian betèk : bekas tapak kaki

beslit : piagam, surat keputusan bètèng : benteng

besmi : basmi, bakar, musnah bethara-bethari : dewa-dewi

besta : borgol, ikat bethat : bersisir

bestru : jenis pohon beton : 1 biji buah nangka, biji kluwih; 2 struktur bangunan dengan rangka semen, pasir,
besi dan bebatuan
bestu : sudah pasti, tentu, nyata
betutu : ingkung ayam
bésuk : 1 besok, nanti; 2 bersih, rapi; bésuk- bésuk : nanti-nanti, suatu saat; bésuk manèh :
besok lagi betuwah : pusaka, azimat

besung : tak bersedia, tak sanggup bewah : menyumbang, membantu

besur : keras kepala, tekad béya : beaya, ongkos

besura : bosan, jenuh bibi : bibi, istri paman

besus : suka dandan, selalu rapi bibis : 1 jenis tanaman; 2 jenis hewan anjing

besusu : mengkuwang bibisan : jenis tumbuhan

besut : halus, rapi bibisana : bijaksana

29
bibit : benih, bibit bilulung : saling mencari pertolongan

bicara : wicara, bicara; bicanten : berbicara, berkata bima : 1 nama wayang pandawa; 2 seram, dahsyat; bima sekti : jenis gugusan bintang;
bimana : congkak, sombong; bimantra: puja mantra
bidhawa : triwikrama
bimata : bijaksana
bidho : jenis burung elang
bimba : arca, patung, lukisan
bidhung : godha, sik
bina : bangun, indah
bijaksana : bijaksana, arif
bincil : 1 ramai; 2 anak katak
bijig : menanduk, menyeruduk
bindi : gada, alat pemukul; bindiwala : jenis tombak
bijil : buta sebelah mata
bingar : berseri-seri, suka cita
biksa : hukum
binggel : gelang kaki
biksama : paksa
bingkas : selesai, rampung
biksma : kopiah
bingung : bingung, pikiran goyah
biksu : pertapa
bini : istri
biku : biksu, pendita
bintang : bintang
bikut : sibuk, repot
binting : benteng, pagar pelindung
bilahi, bilai : celaka, halangan
bintit : balut, kain penutup yang diikat
bilawani : melawan, memusuhi
bintu : biru, nila
biler : tidur
bintulu : poleng, ceplok
bilih : bila, apabila

30
birahi : gejolak asmara biwada : hormat, mulia

birama : indah, berirama biwara : laporan, berita, kabar

birat : musnah, hilang biya : beaya, ongkos, upah

birawa : dahsyat, mengagumkan biyada : abdi perempuan di kerajaan, pelayan perempuan

biring : jenis tombak biyak (di-) : dibuka

biru : biru, nila biyang : ibu, induk

bisa : bisa biyasa : biasa

bisala : lebar biyèn : dahulu, lampau, silam

bisana : susah, gundah biyet : lebat sekali buahnya

bisatya : amat, sangat biyung : ibu, induk

biséka : penobatan, penghormatan, gelar blaba : pemurah, dermawan, suka membantu

bisik : nama, gelar, julukan; bisikan : penanaman, julukan, sebutan blabak : papan kayu

bisit : bisa, dapat, boleh blabar : gelanggang, tempat, medan; blabar kawat : tempat bertanding, medan laga

bisu : bisu, tidak dapat bicara blacan : jenis harimau

bisuwa : sesaji blaka : terus terang; blaka suta : terus terang, jujur

bita : takut, kuatir, cemas blalak-blalak : mata yang lincah

bithi : tonjok, tinju, pukul blandar : tiang penyangga atap; blandaran : pacuan, perlombaan, permainan

biting : tusuk lidi blandhong : tukang menebang kayu

31
blarak : daun kelapa blondhot : ingkar janji, tidak tertib

blarat : pergi cepat-cepat, keluar lari blonyo : alas, usap; lara blonyo : patung tiruan pengantin

blathok : beliung blonyoh : labur, ulas

blawu : kelabu kebiruan blorok : bulu ayam yang berwarna hitam dan putih

bledhèg : halilintar, petir, guruh, guntur bludru : jenis kain

bledug : 1 debu, asap; 2 anak gajah blumbang : empang, kolam

bleketépé : dinding dari anyaman daun kelapa bobokan : tetabuhan, gamelan

bleketupuk : jenis burung bobol : jebol, bedah

blekok : jenis burung bangau bobot : 1 berat, beban; 2 kualitas; bobot timbang : persamaan mutu, perbandingan kualitas

bléncong : lampu untuk pergelaran wayang bobrok : remuk, hancur, berantakan, rusak

bleret : redup bocah : anak-anak

bléro : tidak nyaring bocor : bocor, pecah

blibar : manggis muda bodhag : bakul yang besar

bligo : jenis buah labu bodho : bodoh, tolol, dungu; cara bodhon : secara gampang, dibikin mudah

bligon : keturunan dari dua jenis yang berbeda bodhol : pecah, bedah, bocor

blilu : bebal, bodoh boga : makanan

blimbing : buah belimbing; blimbing wuluh : buah blimbing yang rasanya kecut bogang : tidak utuh, banyak jarak, jarang-jarang

blinger : tersesat, keliru bogol : tipu muslihat, perdaya, rayuan gombal

32
bogor : pohon siwalan bonggan : salah sendiri, tak berpikir panjang

boja : suguhan, hidangan, makanan, menu; boja krama : pesta, bersenang-senang dengan bongsor : subur, gemuk, gendut
makan-minum; bojana : pesta, bergembira ria dengan makan minum
boros : suka menghabiskan uang, suka belanja
bojo : suami istri
bot : berat, beban; bot répot : beban hidup, kesulitan
(m)bok : ibu; (m)bok ajeng : panggilan untuk perempuan yang berderajat; (m)bok ayu,
bakyu : kakak perempuan; (m)bok bèn : biarkan saja; (m)bok bilih : mungkin, barang kali; boten : tidak
(m)bok bok : mungkin saja, boleh jadi; (m)bok cilik : bibi, adik perempuan ibu; (m)bok
gedhè : uwa, kakak perempuan ibu; (m)bok mas : panggilan untuk perempuan yang
berderajat rendah; (m)bok menawa : jikalau, kalau, jika, bila, apabila; (m)bok nom : istri botrawi : balumbang, air dalam telaga
muda; (m)boktuwa : istri tua
boya : tidak, jangan
bokong : pantat
bra : 1 sinar, cahaya; 2 raja
bokor : bokor
brabadan : berjualan kebutuhan sehari-hari, pedagang kelontong
bol : bul, tempayan, jenis gerabah
brabah : ramai, gegap gempita
bolong : lubang
brabak : mau menangis, muka merah
bolot : kotoran kulit; kokot – : kotoran pada leher, daki
brabas : meresap, merembas
boma : gagah, dahsyat; bomantara : angkasa, dirgantara
brabat : melintas dengan cepat, berjalan lintas
bombang : tirai, penghalang, sekat
brahala : patung
bombong : membesarkan hati; bombong ati : berbesar hati, semangat
brahat : hajat, perhelatan, kenduri
bombrong : seadanya, tidak berhias
brahma : dewa brahma; brahmacari : calon pendita, brahmana; brahman : pendita, resi,
bonang : bagian dari gamelan biksu; brahmana : pendita, resi, biksu; brahmani : pendita wanita, resi putri; brahmarsi :
dewa
bondhan : menari, berjoget
brahwa : bara api

33
braja : angin topan, angin ribut; brajamuka : gajah brasat : lari, bebas, lepas

brakatha : laron, jenis hewan beterbangan; brakithi : semut brastha : basmi, berantas

brama : api, nyala brata : bertapa, semedi, setia; bratastuti : sembah, penyembahan; bratawali : jenis tumbuhan
yang pahit sekali berguna untuk obat keluarga; bratayuda : perang keluarga Barata
bramacorah : pencoleng, penjahat
brati : keturunan itik dan angsa
bramantya : marah, semangat, gigih
brawala : berselisih, bertengkar, cekcok
bramara : lebah, kumbang
brawuk : mendaku barang milik orang lain
brambang : bawang merah
brayan : berumah tangga, suami istri
braminta : sedih, gundah
brayat : keluarga, satu rumah
bramita : sedih, gundah
bregada : regu, satuan pasukan
brana : harta, kekayaan
bregas : sehat, trengginas
brandhal : perampok, pengacau
brèh : pemurah, suka memberi
branggah : besar, dhasyat
brekasakan : jenis makhluk halus
brangsang : gerah, panas
bremana-bremani : pendita, resi, biksu
brangta : asmara, cinta
bremantya : marah, semangat, gigih
branjangan : jenis burung
bremara : lebah, kumbang
branta : asmara, cinta; branta mara : asmara
brengga rowa : kaya harta dan saudara
branyak : genit, gesit
bresih : bersih, tidak ada sampah; bresihan : tempat menyimpan alat kecantikan; bresih désa
: hajat orang sedesa membersihkan desa dan syukuran
brasak : kasar, keras

34
bretya : prajurit, tentara bubat : rambut kuda

brèwu : kaya raya, banyak harta bubuk : serbuk

bribin : 1 brisik, gaduh; 2 ramai, menggelegak bubur : bubur, nasi yang lembut

bricik : dengki, iri bubut : 1 cabut, tarik; 2 jenis burung

brintik : rambut keriting bucal : buang, lempar

bris : bulu kuda bucik : luka di kulit

brokoh : kenduri untuk anak buda : 1 agama Budha; 2 hari Rabu; buda cemengan : hari Rabu Wage

brongsong : 1 bungkus, tutup; 2 penutup mulut sapi agar tidak bisa makan sewaktu dipakai budaya : budaya, budi daya, buah akal budi, adat
membajak sawah
budhal : berangkat pergi
brongta : sedih, susah
budheg : tuli, pekak
brosot : keluar, lepas
budhug : 1 jenis penyakit kusta; 2 lempar, buang
brubuh : pertempuran dahsyat, perang amuk-amukan
budhur : bengkak karena keracunan
brungut : muncul, timbul, tampak lagi
budi : akal budi; budi arda : hasrat, nafsu; budi daya : usaha, upaya, ikhtiar; budiman :
brunjung : atap joglo yang bagian atas berbudi luhur; budya : norma, hukum

brutu : anus buhaya : buaya

bruwet : ruwet, berbelit-belit buja : bahu, tangan; bujakrama: perjamuan, pesta makan; bujana : makan-makan, pesta
pora
bubak : muka, mulai; bubak kawah : peralatan untuk upacara pengantin
bujaga : ular
bubar : selesai, rampung; bubar lahan : sia-sia, mubadzir
bujangga : 1 pujangga, ahli sastra, pengarang ulung; 2 ular

35
bujanggapuspa : nagasari bumbu : bumbu, rempah-rempah, penyedap

bujangkara : gelang bumbung : potongan bambu seruas, tabung

bujel : tumpul, tidak lancip bumi : tanah, alam, dunia; bumintara : negara, kerajaan; bumitala : dasar bumi, alas tanah

bujeng : kejar, buru bumpet : mampet, buntu, tidak tembus

bujil : kecil terus, tidak dapat tambah besar bun : embun, bintik-bintik air

bujuk : rayu, tipu muslihat buncang : lempar, hempas

bujul : bajak, mengolah tanah buncis : jenis sayur, buncis

bujung : kejar, buru buncit : bontot, bungsu

buka : 1 buka, membuka; 2 makan untuk buka puasa; 3 mengawali gamelan; bukak : buka, bunder : bundar, bulat
membuka; bukak klambu : buka kelambu, upacara pada pernikahan; bukak kunci: uang
muka; bukakundha : mahkota; bukakundur, bukasari : mahkota; bukasri : kopiah bundhet : kusut, luyuh

bukti : 1 bukti, nyata; 2 makanan

bungah : senang, bahagia, gembira, suka cita

bukung : ekor terpenggal, terpotong

bunggan : salah sendiri, tidak perduli

bukur : kerang, siput, bekicot bungis : moncong babi hutan

bul : gerabah, jembangan bungkuk : bungkuk, mencekung

bulan : bulan, candra

bungkus : bungkus

bulu : jenis pohon; bulu bekti : upeti, persembahan; bulu-bulu : jenis jambu bunglon : bunglon, hewan yang bisa berubah-rubah warna kulit

bulus : kura-kura, labi-labi buntala : bumi, tanah, jagat

bumandhala : jagat, bumi, dunia, alam

buntar : 1 alas batang tombak; 2 paling ujung

36
buntas : selesai, tamat buthek : keruh

buntat : belakang butuh : butuh, perlu

buntel : bungkus, sampul buwana : dunia

buntu : buntu, tertutup buwara : mengembara, merantau

buntung : 1 tidak beruntung, rugi; 2 terpotong buwaya : buaya

buntut : ekor; buntut urang : rambut di tengkuk, leher belakang buwuh : buwuh, menyumbang

bupati : bupati, penguasa daerah buya : kejar, buru

buri : belakang, nanti buyar : cerai-berai, kacau

buritan : belakang buyuk : pohon nipah

buru : kejar, tangkap buyung : tempayan, jambangan

buruh : buruh, pegawai, kuli; buruh sawah : buruh penggarap sawah; buruh tani : buruh buyut : piut, cicit
penggarap sawah
C
busana : pakaian, busana
cabar : urung, gagal, kandas, tak berhasil
busu : jun yang tertutup
cablaka : terus terang
busuk : 1 bisu, dungu, tuli; 2 orang miskin, jembel, bodoh
cabol : pendek kecil
busung lapar : sejenis sakit kurang vitamin yang ditimbulkan akibat kelaparan yang
berkepanjangan caca : cacat

buta : raksasa cacad : 1 cacat, difabel; 2 cela; nyacat : mencela

buteng : nafsu, marah

37
cacah : hitung, jumlah; cacah-cucah : kacau, berantakan; cacah eri : jumlah banyaknya caksana : bijak bestari
ikan; cacah jiwa : penghitungan jumlah penduduk; cacah molo : penghitungan jumlah
rumah; cacah sawah : penghitungan luas sawah; cacah sirah : penghitungan jumlah caksuh : mata, netra
penduduk

caksusrawa : ular
cacakan : alat peracik tembakau

cakul : jenis ikan

cacala : pemberitahuan, pemberitaan

cakup : mencakup, memuat

cacing : cacing, jenis hewan tanah

cala : pelita, penerang; calabéka : menjadi penghalang; cala-culu : seenaknya, semaunya;

cadama : rendah, hina calaina : buta, tak bisa melihat; calawadi : syak wasangka; cala wenthah : seenaknya, tidak
sopan
cadhong : 1 terima; 2 minta, mohon; 3 ransum
calathu : bicara
cagak : tiang, pilar
calita : geger, gempar
cahya : cahaya, sinar
calon : calon, bakal
caja : cipta, reka
caluk : buah asam muda
cakar : kaki ayam/burung
calung : alat musik sejenis angklung
cakarwa : jenis burung belibis
cam : renungan, pikiran
cakep : 1 cakap; 2 dekap; 3 syair
camah : hina, rendah
caket : dekat, mesra
camana : bersuci, membersihkan
cakil : 1 nama wayang; 2 lintah
camara : 1 pohon cemara; 2 sambungan rambut palsu
cakot : gigit, kunyah
camari : anjing
cakra : roda; cakrabawa : mengira, menduga; cakradhara : penguasa daerah, bupati; cakra
manggilingan : roda berputar; cakrawala : batas angkasa dengan daratan, horizon; cambah : kecambah
cakrawarti : menguasai dunia; cakrawati : menguasai dunia

38
camben : obat bius, candu candhana : kayu cendana

cambor : aduk, campur candhang : menadah, telapak terbuka

cambuk : cambuk, cemeti, pecut candhi : candi, tempat pemujaan; candhik ala : senjakala, gurat merah di langit senja

cambur : aduk, campur candhuk : temu, jumpa

campah : hambar, tawar candra : 1 bulan; 2 pelukisan, pujian; candrama : bulan; candramawa : kucing yang hitam
pekat; candrasari : bulan; candrasasi : bulan; candrasengkala : tahun yang didasarkan pada
peredaran bulan; candrasa : jenis senjata, pedang
campaka : bunga cempaka

candu : candu, madat

campuh : bertempur, berperang

canéla : sandal, alas kaki

campur : campur, gaul; campur aduk : bercampur aduk; campur bawur : bercampur aduk,
acak-acakan; campur sari : jenis musik kolaborasi tradisional dan modern
cangak : jenis burung bangau
camra : anjing
canggah : neneknya nenek
cancala : gerak, getar
canggal : pohon yang telah mati
cancing : trengginas, terampil
canggèh : tangan usil, suka mengusik
cancut : menyingsingkan baju; cancut taliwanda : bersegera berangkat mengerjakan tugas
cangkah : 1 sandaran kaki; 2 bercabang
canda : syair, puisi
cangkang : 1 bungkus buah; 2 kulit telur
candaka : duta, utusan
cangkèl : keras kepala, kepala batu
candha : marah, geram; candha birawa : merah yang dahsyat
cangkem : mulut, lesan
candhak : pegang, genggam
cangket : indah, elok, enak dipandang
candhala : tabiat kasar; candhala gati : kejam, keji, tabiat kasar
cangking : tenteng, jinjing

39
cangkir : cangkir caos : memberi, persembahan

cangklèk : jenis gendhing cap : cap; cap-capan : tiruan dengan cap, cetakan; cap dumuk : cap jempol; cap jempol :
cap ibu jari
cangkleng : menunggu lama
capa : busur
cangkrama : bercengkerama
capah : tumit, kaki, alat jalan
cangkrang : 1 jenis cacar air; 2 semut merah
capang : panjang kumis
cangkring : jenis pohon
capar : cambah, akar
cangkul : cangkul
caparu : cerana
canik : tipe wajah kecil
capeng : bertolak pinggang
canthaka : kurang ajar
capet-capet : lupa-lupa ingat, tahu sedikit
canthas : keras, gesit, lincah
caping : penutup kepala
canthèl : 1 jenis tanaman palawija; 2 menyangkut
capit : menjepit, mengapit
canthik : ujung perahu depan/belakang
caplok : telan, makan; nyaplok : menelan
canthing : canting, alat untuk membatik
capuri : tembok, pagar dari batu
canthol : cantol, gantung, gandul
cara : cara. metode; cara balèn : jenis gendhing
canthuka : kodok
carak : alat untuk mencuci mulut kuda
canthula : kurang ajar, tidak punya sopan santun
caraka : utusan, duta, suruhan, wakil
cantrik : siswa, santri di padepokan
carakan : bibit, calon, bakal
cantya : mukti, mulia

40
carana : perhiasan, pemandangan, pengayoman cathak : 1 lalat kuda; 2 seenaknya, semaunya

carang : ranting bambu yang berduri; carangan: sempalan, tambahan cathèk : gigit, pagut; cathèk gawèl : gigit, pagut

carat : ujung kendi, ceret; carat warsa : cleret tahun, petir angin cathet : catat

carek : dekat cathil : ambil, jinjing

carem : bermain cinta catho : belum mengerti

cari : cari, usaha cathok : 1 tangkap; 2 sambungan; cathok cawèl : suka mencela; cathok pélas : sekali pakai

caring : terang, panas cathuk : benturan dua benda kecil tapi keras

carita : cerita, kisah; cariyos : cerita, kisah cathut : cabut, memalsu

carma : kulit, belulang cato : luka, babak belur

carmin : cermin, kaca caton : tempurung yang berlubang

caru : sesaji, suguhan; carumuka : musuh catra : pengayoman, payung

carub : campur; carub wor: campur baur, satu padu catratra : cakra, payung, songsong

caruk : ambil; nyaruk : mengambil catu : luka, lecet

carya : teman, sahabat catur : 1 tutur kata, sabda, bicara, cakap; 2 empat; 3 permainan catur; catur muka : empat
muka, empat wajah; caturan: pembicaraan, percakapan
caryan : terpesona
cawad : aib, cacat
cata : hati, perasaan
cawak : suka bicara keras
catar : payung
cawan : cawan, alas gelas
catha : kreatif, banyak akal

41
cawang : cabang, bibit cebur : masuk ke dalam air

cawar : gagal, kandas cecak : cicak

cawèl : gigit, pagut cecaya : cahaya, sinar

caweni : kain mori warna putih cécébucé : babak belur; cécémuwé : sendau gurau

cawet : cawat, celana dalam ceced : cacad, cela

cawil : gigit, pagut cècèg : sesuai, serasi

cawiri : ukiran sulur-suluran cecek : sesuai

cawis : sedia, siap cècèkan : mudah dijalani

cawu : catur wulan, empat bulanan cecel : hancur, remuk

cawuh : berulang-ulang, campur-baur cecep : sedot, hisap

cawuk : menciduk cècèr : cecer, berjatuhan

caya : 1 cahaya, perangai; 2 pelindung, pengayom; caya murcaya : penghormatan cécok : bertengkar, konflik

cebak : bersenggukan menangis céda : cela, cacat

cebelèh : kurang cerah cedhak : dekat, mesra

ceblaka : terus terang, jujur cegah : cegah, hindar

cébol : kerdil, kecil pendek; cébol kepalang : tidak kecil dan tidak besar cegat : hadang

cébong : berudu, anak katak cegèh : sesak nafas

cebuk : hama tanaman kacang cégoh : lahap, rakus

42
cegot : potong, putus, patah cembuk : babi

ceguk : reguk, minum air cemburu : cemburu, curiga

cegur : mencebur, masuk dalam air cemèk : anak kambing

cekak : pendek, singkat; cekak aos : padat berisi cemeng : 1 hitam; 2 perasa, gampang menangis

cekap : cukup, selesai, rampung cemer : cemar, kotor, rusuh

cékas : memberi wasiat, pesan cemera : anjing

cekel : pegang, jabat, kendali; cekel gawé : mempunyai pekerjaan cemet : tarik, seret

cékoh : meludah; cékoh régoh : lahap cemethi : cemeti, senjata

cela : cela, cacat cemirik : anak anjing

celari : sutra celari cemok : sentuh, pegang, senggol

celak : 1 dekat; 2 penebal alis cemol : ambil, sentuh

celaka : celaka, musibah, halangan cempa : pendek, singkat

celathu : omong, bicara, berkata cempaka : bunga cempaka

celeb : celub, benam cempala : pemukul kotak untuk wayang

celek : dekat, rapat cempaluk : buah asam muda

cèlèng : babi hutan cempé : anak kambing, gibas kecil

cemani : hitam legam cempèd : pipih, gepeng

cemara : 1 pohon cemara; 2 rambut palsu cempedhak : cempedak, sejenis nangka

43
cèmpèh : bakul kecil bundar wadah nasi céndhol : cendol

cempluk : 1 buncit, gendut, bundar; 2 wadah cené : cela, cacat, aib

cemplung : cebur, benam cenéla : alas kaki, sandal

cempol : sabut kelapa ceneng : sejenis bokor

cempuri : pagar tembok cènèng : kaitan, hubungan

cempurit : tangkai wayang cenggama, cenggami : takut, kuatir

cempurung : anyaman bambu untuk menutup jenazah cènggèr : hiasan pada kepala ayam

cemung : kaleng cengkah : berbeda, berlawanan

cemuru : kijang cengkal : kayu penyangga

cencang : ikat, belenggu cengkalangan : kayu pembalut roda (pedati)

cencem : rendam, benam cengkang : ukuran selebar ibu jari dan jari telunjuk yang dibentang

cendeng : sanak saudara, famili cengkar : 1 cerai-berai, pisah; 2 makar; 3 tanah gersang

cendhak : pendek, singkat; cendhak umur : cepat mati, pendek umur cengkaruk : bunga pohon randu

cendhala : jahat, kejam cengkèh : cengkeh

cendhana : cendana, gaharu cengkir : degan muda, buah kelapa yang masih sangat muda

cendhani : bambu kecil; cendhani raras : balai tempat istirahat cengkok : tempat merajang tembakau

cendhèk : pendek céngkok : gaya

cendhéla : jendela cengkorongan : rancangan

44
centhang : memanggul, mengangkat, memikul ceret : tanda baca dalam huruf Jawa

cénthang : memberi tanda cerma : kulit, belulang

centhé : saron, jenis gamelan cermin : cermin, kaca, pengilon

cènthèl : cantel, bergantung cèt bang : peluru api

centhèng : suara melengking cetha : jelas, terang

centhuka : katak, kodok cethak : lanjut

centhula : semaunya, tidak sopan cèthèk : dangkal

centhung : cabang rambut cethèn : cambuk, cemeti, pecut

cepak : 1 dekat, hampir, nyaris; 2 sedia; cepak rejeki : mudah mencari rizki cèthi : pembantu wanita

cepaka : bunga cempaka cethik : menyalakan, menghidupkan

cepaplak : terbentang, terbaring cething : bakul yang kecil, tumbu, tempat nasi

cepedhak : sejenis buah nangka cétho : buta, tak bisa melihat

cepeng : tangkap, pegang cibuk : gayung, alat berenang

cepet : cepat, lekas cidra : kianat, bohong, tipu

cepuri : tembok, pagar batu cihna : tanda, lambang

cerak : dekat cikal : sisa parutan kelapa; cikal bakal : pelopor, perintis

cerdik : pandai, cermat cikar : gerobak, pedati

céré : 1 asli, tulus; 2 kecoa; céré gancèt : jenis rumah tradisional cikrak : keranjang sampah, alat mengambil sampah

45
cikrukan : bungkuk, merunduk, tua bangka cis : tombak kecil

cilaka : celaka, malang cita : cita-cita

cili guthi : kecil cithak : cetak

cilik : kecil citho : buta, tak melihat

cilum : menyelam citra : 1 citra; 2 gambar, tulisan, lukisan; citrakara : tukang lukis; citraléka : lukisan,
gambaran
cimplik : lampu kecil, pelita
ciyu : minuman keras
cincin : cincin, perhiasan jari
ciyut : sempit, kecil, rapat
cindhé : cindai, kain pengikat pinggang perempuan
clunthang : jenis gending
cindhil : anak tikus
coba : coba; cobi : coba, permisi
cintaka : pemikiran, angan-angan
cobèk : cobek, alat untuk menggilas sambal dan bumbu
cintantya : cantik, indah
cocak : burung cucak; cocak rawa : burung cucak rawa
cinthaka : bilahi, azab
cocok : sesuai
cintra : cela, celaka
cocoméyo : tidak memahami tata krama
cintraka : celaka, musibah
codaka : cundaka, utusan
cintya : indah, cantik
codhot : jenis binatang pemakan buah
cipta : cipta, buat; cipta ripta : ciptaan, buatan
codya : cacat, cela
cirak : jenis permainan anak tradisional
cohung : burung merak
ciri : 1 ciri-ciri; identitas; 2 cela; ciri wanci : hal mengenai keburukan, titik celanya

46
cokèkan : jenis seni tradisional copot : copot, lepas, tanggal

coklat : 1 warna coklat; 2 jenis buah cora : penjahat, pencuri, orang jahil

colong : curi, maling; colong jupuk : hal ambil mengambil, pencurian corah : sela, renggang, senggang

condra : rembulan; condra sengkala : sengkalan (sandi rahasia) tahun bulan; condra kanta : corak : corak, gaya, model
warna-warni, bulan
cora-pracoré : orang jahat, durhaka
condré : jenis keris, senjata
coré : penjahat, orang hina, berperilaku buruk
congat : menjorok, muncul
corèk : coret, gores
conggah : mampu, sanggup
coro : kecoa, coro
congkrah : berselisih, bersitegang
cotha : berkain separu untuk sabuk cothé sisip, sarung
congkrang : sesak, kurang panjang
cotho : buntung, tak beruntung, tidak kebagian
conglok : juru sandi, pengintai
cowèk : cobek
congok : 1 penyerta, pengiring, perantara; 2 (di-) : dilubang dan diberi tali kekang pada
hidung sapi dan kerbau agar bisa dikendalikan
cowong : pucat, lesu

conthang : dicuntang, dicentang crah : cerai, berkelahi

conthèng : centang craki : penjual bahan jamu, pedagang bahan obat; crakèn : bahan jamu, bahan obat-obatan

conthok : lengan baju (keprabon) yang besar

crancang : tampar, tali

conthong : 1 mulut; 2 wadah berbentuk kerucut crigan : wadah keris di pinggang

conti : dihalang-halangi cripu : alas kaki, sandal

conto : contoh, teladan, misal

crita : cerita; criyos : kata, cerita

47
criwis : banyak bicara, cerewet cukur : cukur, pangkas rambut

cubung : kecubung, jenis bunga cula : jorok, buruk

cucah : menjemukan, membosankan culik : 1 diambil sebelum matang; 2 culik, curi

cucak : jenis burung; cucak rawa : burung cucakrawa culika : licik

cucal : kulit, belulang culub : masuk ke dalam air

cuci : cuci, membersihkan cumanthaka : lancang, sok berani

cucud : lucu, humor, jenaka cumbana : bercinta

cucuh : 1 caci; 2 bertempur cumbu : 1 mengoceh; 2 cumbu rayu

cucuk : paruh; cucuk besi : 1 jenis burung; 2 catut yang besar; cucuk dhandhang : alat cumi : cuma, hanya, semata-mata
untuk membelah batu, kayu
cumleng : sakit kepala
cucul : 1 melepas; 2 membayar
cumpèn : terbatas
cucup : hisap, sedot
cumpet : tutup, sumbat
cucur : 1 jenis kue; 2 burung kedasih
cumpi : terbatas, tertentu
cudaka : duta, utusan
cumpleng : memekakkan telinga
cugar : gagal, batal
cundaka : utusan, suruhan
cuget : cepat marah, putus asa; cugetan : mudah putus asa, kecil hati
cundha : ujung, hilir; cundhamani : panah api
cukil : cukil, jungkil; cukit dulit : anak tiga laki-laki semua
cundhang : kalah
cukup : cukup, terpenuhi
cundhit : alat untuk mencari ikan

48
cundhuk : cocok, setuju, ketemu; cundhuk laris : pelaris, memotong harga; cundhuk mentul curung : setandan pisang, serangkai pisang
: perhiasan untuk pengantin
curut : jenis tikus
cundrik : keris kecil
cuthak : punggawa, wedana
cunéya : perahu, kapal kecil
cuwa : kecewa, menyesal
cungkup : rumah nisan di kuburan
D
cunthang : jenis takaran beras
dadali : burung dadali, walet
cunthel : putus, patah
dadar : goreng; dadar lèlèr : anugerah, piagam; ndadari : purnama; wulandari, wulan
cupak : tampar, pukul, tendang ndadari : bulan purnama

cupar : lancang, campur tangan dadhi : air susu; lawana udadhi : lautan susu

cupet : pendek, kurang panjang; cupet ati : mudah marah; cupet budi : tidak mau mengejar dadi : menjadi; dados : menjadi; dadra : menjadi-jadi; dadya : menjadi; ndadi : menjadi-
nilai-nilai kebajikan; cupet lelakon : cita-citanya tidak tercapai; cupet nalar : pendek akal, jadi, berkembang biak
kecil hati; cupet pengandel : tidak mudah percaya
dadu : 1 dadu; 2 warna merah muda
cuplak : 1 cabut; 2 penyakit kulit
daerah : daerah, wilayah
cupu : cupu, kotak
daga : membandel, memberontak
curak : tahi telinga
dagan : batu lompatan, dagan
curang : licik, culas
dagang : jual beli; dagangan : barang yang diperjualbelikan
curiga : keris, pusaka
dagda : pandai, ahli; widagda : pandai, banyak pengetahuan
curing : sabit, pisau
dagel : 1 setengah matang; 2 lucu; dagelan : lelucon
curma : sirna, hancur
daging : daging
curnita : lebur, hancur

49
dah : jahat, buruk; dahwèn : campur tangan, intervensi; sering berubah menjadi “dak” : dalima : buah delima
dak-dir : sombong, congkak; dak menang : sewenang-wenang; daksiya : sia-sia
dalon : babi hutan
daha : matang, terbakar
dalu : malam
dahana : api; asmaradahana : api asmara
daluwang : kertas
dahat : sangat, amat; dahat sinudarsana : sangat terhormat
dama : rendah, hina; didama-dama : disayang-sayang
dahuru : geger, huru-hara
damar : dian, pelita, lampu
dajal : dajal, iblis; dajal laknat : iblis, setan
damba : akal, kecerdikan
dak : 1 saya -, ku -; 2 jahat; daktulisi : kutulisi, daktonton : kutonton; dak-dir : sombong,
congkak; dak menang : sewenang-wenang; daksiya : sia-sia damel : buat, kerja; pedamelan : pekerjaan

daksa : mahir, ahli damèn : batang atau daun padi

daksina : 1 hadiah; 2 selatan; 3 kanan; daksinarga : Gunungkidul; pradaksina : mengelilingi dami : 1 tangkai padi; 2 otot daging buah nangka; damèn : batang padi
candi dari arah kanan ke kiri

damu : didamu : ditiup; ndamu : meniup

dakwa : tuduh, dakwa

dana : dana, uang; danabau : sedekah dengan bekerja; danaiswara : kaya-raya; danakrama :
dalah : serta, dan tahu sopan santun; danarta : harta, arta; danawira : dermawan, suka bersedekah

dalan : jalan, tempat lewat

danar : kuning langsat

dalaran : sebab, karena danas : buah nanas

dalasan : serta, dan danastri : bidadari

dalèh : duga, kira danawa : raksasa

dalem : 1 dalam; 2 saya, hamba; ndalem : 1 rumah; 2 saya, hamba; dalemipun bapak :
dandan : 1 berdandan, berhias; 2 memperbaiki; dandan omah : memperbaiki rumah
rumah bapak; kagungan ndalem : milik paduka, anda; panjenengan ndalem, sampeyan
ndalem : paduka, anda; punten ndalem sewu : mohon maaf sebesar-besarnya

50
dandang : alat tempat menanak nasi darana : sabar, lapang dada; sabar darana : sabar sekali

dangan : berkenan, mengerti; danganan : mudah mengerti, mudah paham darani : bumi

dangu : 1 lama; 2 didangu : dipanggil, disapa, ditegur; kedangon : terlalu lama; dangu- darapon : supaya, agar
dangu: semakin lama
darba : rumput
dangur : ketela, ubi kayu
darbé : punya, milik
dangus : marah, dzalim
daridra : melarat, miskin
dani : baik, bagus
darma : pengabdian, perjuangan, pengorbanan; darmabakti: pengabdian; darmaja :
daning : kata seru tanda heran keturunan orang utama; darmajeng : selamat, sejahtera; darmakusala : perbuatan utama;
darmalaksana: berbuat adil, kebajikan;
danirmala : sangat suci, zuhud
darmasastra : kitab yang berisi tentang hukum; darmasunya: ilmu kesempurnaan hidup;
darmasunyata : ilmu kesempurnaan hidup; darmawanita : pengabdian para wanita; darmi :
daniswara : pandai, kaya raya
pengabdian

danta : 1 gading; 2 perlahan-lahan

darpa : berani, cakap; darpana : cermin; darpaya : berani, cakap; darpita : berani, cakap

danti : gajah
darsa : tauladan, contoh; darsana : contoh, tauladan; darsari: contoh, tauladan; darsih:
contoh, tauladan
danu : busur panah; danuja : raksasa, termasyhur; danumaya : memancur, menyala;
danurdara : satria, sakti; danuraja: mahkota; danurwéda: ilmu kesempurnaan, ajaran
darti : mahkota
kebijaksanaan hidup

daru : pulung, wahyu; darubeksi: guna-guna, pesona

dara : burung dara, merpati; danten : burung dara (ing.); dara dasih : seperti apa yang
diimpikan; dara gepak : jenis rumah tradisional
daruna : keperluan, kepentingan
darah : darah, alur keturunan; darah biru : keturunan bangsawan, ningrat
darung (n-) : terus-menerus
darak : kira-kira, persangkaan
daruti : murka
daraka : kokoh, kuat, sabar
darya : tumbuh, kuasa

51
dasa : sepuluh; dasamuka : bermuka sepuluh; dasanama : nama lain; sinonim; dasasila : dayaka : orang yang memberi/ menaruh belas kasihan
sepuluh sila; dasawarsa : sepuluh tahun; dasendriya : sepuluh indera, ilmu kadigjayan
saripati sepuluh kekuatan dayinta : putri, permaisuri

dasi : hamba
debog : batang pisang

dasih : 1 hamba; 2 kekasih

dedah : hujan terus-menerus

dastha : rusak, hancur dedaman : barang yang dihemat-hemat

datan : tidak; datanpa : tanpa dedamel : pekerjaan, tugas

data : nyala, terus-menerus; datapati : matahari; datapitana: diam, hening; datapitara : diam,
dédé : bukan, lain
hening; datatita : diam, hening; datatitaya : diam, hening

dedeg : tinggi badan; dedeg pangawé : setinggi badan dan tangan diacungkan; dedeg piadeg
dati : lebih baik, bagus : tinggi badan saat berdiri

datitan : diam, hening

dedeng : dodot, kain serikat pinggang

daulat : kuasa, kekuasaan

dedel : rapat, padat; ndedel : melambung, berkembang

dauru : geger, huru-hara deg : tegak, berdiri; degrès : gila, majenun; degsura : keji, aniaya

dawa : panjang; dawa tangane : suka mencuri; dawa ususé : sangat sabar; kacang dawa : degan : degan, kelapa muda
kacang panjang; dawi : panjang sekali

dekep : dekap, peluk

dawala : putih

deksina : 1 selatan; 2 kanan

dawata : dewata, kedewataan

dekung : bengkok, kelok

daweg : sangat paham; dawegan : degan, kelapa muda

delah (n-) : pasrah; delahan : besok, akhirnya; delalah : kebetulan

dawi : mentang-mentang

dèlan : trasi
daya : daya, tenaga; daya-daya : mumpung-mumpung

52
delancang : 1 kertas; 2 kopiah demen : senang; demenakaké : memperhatikan dengan serius karena senang; demenan :
selingkuh
delap : suka meminta tak mau memberi
demeng : hitam
delapon : supaya
demung : jenis alat musik gamelan
delasan : serta, dengan
dèn : 1 di-; dènta : olehnya; dènya : olehnya; 2 raden, gelar bangsawan; dèn ajeng : gelar
bangsawan putri; dèn ayu : gelar kebangsawanan putri; dèn bagus : gelar kebangsawanan
deleg : jenis ikan air tawar
putra; dèn bèi : gelar kebangsawanan putra

dèlèh : taruh, letak; didèlèh : ditaruh

denang : mengetahui; (ka-an) : ketahuan

deleng : lihat, pandang; pandelengan : penglihatan

denaya : baik, bagus

dèlèp : benam, celup

denawa : raksasa

dèlèr : teler, mabuk

déné : oleh; ndéné : ke sini

deles : betul, benar

dengak : mendongak, menengadah

deli : coba saya lihat

dengangak : menengadah, mendongak

delik : 1 sembunyi; bersembunyi 2 mendelik : tercekik, melotot

dengap : ingin, hendak minum-minum

deling : bambu
dengarèn : kebetulan sekali, tak terduga

demang : lurah
dengkèk : sakit pinggang

dembaga : tembaga
dengki : dengki, iri

démblo : tebal berlapis-lapis

déning : oleh; dènira : olehnya

demek : sentuh, raba

denta : gading, putih seperti gading

demèk : sentuh, raba

depara : mustahil, tak mungkin terjadi

53
déra : oleh derta : mahkota

dérah : daerah, uraian derwolo : keras hati

derana : sabar, lapang dada désa : desa, dusun; ndésit : kedesa-desaan, anak desa

derap : berlari, mendua dési : cantik, rupawan

derapon : supaya, agar, biar détya : raksasa

derbala : kaya raya, banyak pengikut déwa : dewa; déwaji : raja yang arif bijaksana; déwana : cahaya, termashur; déwata : dewa;
déwati : dewi, bidadari; dèwi : dewi, bidadari; déwangga : sutra diwangga; déwangkara :
matahari
derdah : wabah menular, kerusuhan yang menjalar

déwasa : dewasa
derdasih : terus

déyan : diam, lampu, pelita

dereng : dorongan, keinginan kuat

dibya : pandai, cerdik; dibyana : kelebihan

dèrèng : belum

dig : lebih, mumpuni; digdaya: sakti, mandraguna; digsura : sombong, kejam; digwijaya :
derep : kerja menuai padi
kebal, sakti

deres : deras, lebat; deres pathes : deras sekali

dika : paduka, engkau; jengandika : kamu, engkau

dèrès : mengambil getah karet

dikara : pangkat

dering : tepi benda yang tipis lebar

dilah : lampu, pelita

derkuku : jenis burung

dimar : lampu, pelita

derma : derma, sedekah; dermawan : suka memberi

dimer : kepala batu

dersa : keras
dina : hari; dinakara : matahari; dinten : hari (ing.)

dersana : 1 utusan; 2 jenis buah jambu

dipa : gunung, bukit, benteng

54
dipangga : gajah diyat : denda

dipati : adipati, bupati, raja kecil, vatsal diyon : pertengkaran soal pekerjaan

dipaya : dian diyu : raksasa

dipta : sinar, cahaya dlajah : menjelajahi, merambah

dir : angkuh, congkak dlamakan : telapak kaki

dira : kokoh, berani dlamé, dlaméh : meracau, mengigau

dirada : gajah; diradameta : taktik perang seperti gajah mengamuk dlancang : kertas

diraya : kokoh, berani dlanggu : jalan, pematang sawah

dirèn : selisih tentang pembagian pekerjaan dlangkup : perangkap harimau

dirga : panjang, selamat, sentausa; dirgahayu : semoga berumur panjang aman sentausa; dlapakan : telapak kaki
dirgamaya: singgasana; dirganca : berselisih pendapat; dirgantara : angkasa; dirgasana :
tempat duduk raja
dlapé : meracau, mengigau

dité : hari Ahad, M inggu

dlarèh : berlumuran

ditya : raksasa dlarung : menurut kehendak sendiri; kedlarung-dlarung : terlunta-lunta

diwangkara : matahari, surya dliring : daun enau muda

diwangsa : akrab
dlondong : anak

diwasa : dewasa, akil baligh dluwang : kertas

diwasasri : matahari dobol : ambeien; wazir

diya : saling menuduh dalam pertengkaran

dodol : jualan, berdagang

55
dodosan : pesakitan, narapidana dora : bohong, menipu; doracara : bohong, menipu; doradasih : seperti apa yang diinginkan,
terjadi seperti mimpi; doraka : durhaka; dorapala : penjaga pintu; dorasembada : berdusta
karena terpaksa
dodot : kain dodot

doran : tangkai cangkul

doh : jauh, jarak renggang

dosa : dosa; dosa pati : berdosa karena telah membunuh

dohitra : cucu

dota : penerangan, kilat

dol (a-) : jual; didol : dijual; dodolan : berjualan; ngadol : menjual

dowa : doa; kirim dowa : mengirimkan doa

dolan : main, jalan-jalan

dowèr : bibir tebal

dolèk : mencari, berupaya

doyan : doyan, mau

doloh : letak, taruh

drabya : punya, empunya, kepunyaan

dom : jarum; dondom : merajut, menjahit dengan jarum tanpa mesin

dragen : kuda perang

domba : domba, jenis kambing

drajag : datang dengan tiba-tiba

domblèh : bibirnya terbuka

drana : sabar, lapang dada

don : tujuan, cita-cita

drastha : mahkota, gelar

dondom : merajut, menjahit

drasthi : pandangan mata

dondon : biasa mengerjakan

drata : keras, cepat

donga : doa; ndedonga : berdoa

drawa : meleleh, luluh, air; drawana: mengalir, meleleh; drawaya : meleleh, meluluh
dongèng : dongeng, cerita, kisah; dongeng bocah : cerita anak-anak

drawas : bahaya, celaka; ndrawasi : membuat malang, mencelakakan

dongong : 1 bunga nipah; 2 bengong

drawata : musibah, halangan

donya : dunia, jagat, alam

56
drawi : minum, makan drigama : pengacau, ranjau; drigamabasa : bahasa yang menjebak, ambigu, mendua makna;
driganca : berselisih, bertengkar
drawili : berkata tiada henti
driji : jari
drawina (an-) : makan bersama, pesta makan
driya : batin, indera; pancadriya : panca indera
drawya : punya, empunya
driyah : derma, sedekah, indera
drebya : punya, empunya
drona : 1 biyung; 2 Begawan Durna, nama wayang
dredah : bertengkar, berkelahi, berselisih
drondus : kata untuk memaki
drèdès : bercucuran, menetes
dronjong : menurun, jalan menurun
dredheg : gemetar, was-was, kuatir, takut
dru : jahat, ingkar; drubiksa : setan; druhaka : durhaka, jahat, ingkar
drejeg : kelihatan tajam
drumas : kuningan
drema : derma, sekedar; dremawan : sikap dermawan, murah hati
druna : 1 jembangan; 2 pendita Durna (wayang)
dremba : doyan makan, suka mangsa
druni : hemat, kikir
drèngès : bunga sirih
dubang : kata majemuk dari idu abang, ludah berwarna merah karena bercampur kinang
drengki : dengki, iri
dubug : bengkak kakinya
drenjet : maksud pergi mencari
dubur : anus
dresana : 1 tauladan; 2 jenis jambu
duding : telunjuk; nduding, nuding : menunjuk
drestanta : tauladan contoh
dudu : bukan, tidak
drestha : mahkota
duduh : 1 kuah; 2 petunjuk; duduh jangan : kuah sayur; nduduhi; memberi tahu; pituduh :
petunjuk, pedoman
dresthi : alis mata

57
duduk : laju, pulang pergi; duduken : bisul di leher dumadi : kejadian, yang terjadi; dumadakan : kejadian yang mendadak

dudur : jelujur, rangka bangunan rumah dumahan : berkemas, bersedia

dudut : tarik dumaya : asap, awan, mega

duga : duga, kira; duga rumeksa : perkiraan; duga-duga : hati-hati, waspada; duga prayoga : dumèh : mentang-mentang
sopan santun, tata krama; duga wetara : duga kira, perkiraan
dumilah : bercahaya; harga dumilah : bukit yang bercahaya
dugang : depak, tendang; dugang miruwang : mula-mula membantu kemudian menjadi
musuh dumuh, dumoh : buta

dugi : sampai, tiba

dumung : 1 jenis perangkat gamelan; 2 jenis ular

duh : aduh, ungkapan kesedihan; duhita : susah, duka; duhka : duka, sedih; duhkahita: dumuwé : sok punya, bergaya mewah
duka, susah; duhkata,

duna dungkap : kekeliruan, meragukan

duhkita : kesusahan, kesedihan; duhkitawara : kata-kata atau syair tentang duka cita

dundum : membagi-bagikan
duk : saat, ketika, sewaktu

dunga : doa, memuji, bermunajat

duka : 1 marah; 2 entahlah; duka sampéyan : entah; duka dalem : entah

dungik : abdi pendita

duksina : 1 selatan; 2 kanan

dungkap : tiba, waktunya

dukut : 1 nama wuku; 2 jenis rumput

dunung : tempat, tinggal, letak; dumunung : terletak; ora dunung : tidak paham posisi
dulang : suap, memberi makan

dupa : dupa, kemenyan

duli : lutut, duli

dupara : mustahil, tak kan terjadi

dulu : lihat, pandang

dur : buruk, jahat; durantara : mustahil, tak akan terjadi; duratmaka : maling, penjahat;
dulur : saudara, famili
durbaga : celaka, hina; durbala : lemah, ketakutan; durbiksa : setan, iblis; durjana :
perampok, penjahat; durlaba : sial, rugi; durlaksana : berbuat jahat; durlaksmi : celaka,
dum : bagi, beri

58
jelek; durmata : buruk tabiatnya; durniti : salah, musuh; dursila : tingkah laku melanggar duwé : punya, hak milik
tata susila; duryasa : mendapat malu
duwung : keris
durdah : berselisih
dwa : dwi, dua; dwadasa : dua puluh
durèn : buah durian
dwaja : 1 guru; 2 bendera
durga : Sang Durga; durgama: bahaya, halangan
dwani : suara
durma : jenis tembang macapat
dwara : pintu gapura, gerbang; dwarala : pintu gapura, gerbang; dwarapala, dwarapati :
durta : licik, jahat (patung) penjaga pintu

durung : belum dwaya : dua

dusa : dosa, kutukan dwésa : benci, bermusuhan

dusana : kejahatan, hina dwi : dua; dwidasa : dua puluh; dwi lingga : kata ulang; dwi lingga salin swara : kata ulang
berubah bunyi, misalnya wolak-walik; dwi purwa : kata ulang sebagian awal, misalnya
gelang-gelang : gegelang; dwi wasana : kata ulang sebagian akhir
duskarta : perbuatan jahat

dustama : pekerjaan buruk dwija : guru, pengajar; dwijawara: maha guru

dwipa : pulau; jawa dwipa : Pulau Jawa; swarna dwipa : Pulau Sumatra
dustha : bohong, jahat, buruk

dwipangga : gajah; dwirada : gajah; dwiradameta: taktik perang seperti gajah mengamuk
duta : duta, utusan; duta cara: memata-matai; duta mangkara : kilat, petir; duta panglawung
: alamat/ firasat akan adanya musibah
dyah : 1 gelar kebangsawanan bagi wanita; 2 cantik, ayu; 3 gadis
duwa : topang, antisipasi; diduwa : ditopang
DH
duwaja : 1 cela, cacat; 2 bendera
dhadha : dada; dhadha mentok : dada binatang yang disembelih
duwana : pecah, tercerai
dhadhali : jenis burung dadali
duwara : pintu gerbang, gapura

59
dhadhap : jenis pohon; dhadhap srep : jenis pohon dadap yang berkhasiat menurunkan dhalang : dalang, pencerita wayang
panas (tanaman obat)
dhalung : periuk besar
dhadhar : terbit (bulan); dhadharan : nama makanan
dham : bendungan, dam
dhadhu : dadu, jenis judi
dhama : rendah, hina
dhadhung : tali, ikat, tampar
dhamarga : jalan besar
dhagu : dagu
dhambul : permainan anak
dhaham : mendehem
dhami : damai
dhahina : siang
dhamis : rapat, rapi
dhahar : makan
dhampa : nama penyakit kulit
dhahas : kersang, gersang
dhampak : dampak, resiko, akibat
dhahat : sangat, amat
dhampar : tempat, papan, kursi
dhahga : dahaga, haus
dhamping : tepi jurang
dhahina : siang hari
dhampit : kembar laki-perempuan
dhakah : serakah, loba, tamak
dhamplak : besar lagi panjang
dhaken : daku, diakui
dhana : dana, uang; dhana-dhini : anak bersaudara pria wanita
dhakon : nama permainan anak
dhandha : bayaran mengganti hukuman
dhaku : diaku, diakui
dhandhaka : syair, puisi
dhakwa : mendakwa, menuduh, menuding
dhandhan : berdandan, berhias

60
dhandhang : burung gagak; dhandhang gendhis, dhandhang gula : jenis tembang macapat dhapet : rapat

dhandher : ketela, ubi kayu dhaplang : merentangkan tangan

dhandhing : langsing, ramping dhaplok : tua renta

dhangak : menengadah, menghadap ke atas dhapuk : berperan, menjadi, bertindak

dhangan : berkenan, sadar, maklum dhapur : rupa, wajah, keadaan

dhanghyang : junjungan, pepunden dhara : 1 sedang; 2 dara, gadis

dhangir : mencangkul, menggemburkan tanah dharah : darah keturunan

dhangka : asal, tempat, wilayah, letak dharaka : sabar, suka memaafkan

dhangkak : lehernya pendek lagi sempit dharani : bumi, tanah

dhangkal : dangkal, tidak dalam dharat : darat, tanah

dhangkèl : akar umbi dhari : perempuan, wanita

dhangsul : kedelai dharik-dharik : berderet-deret, berbaris rapi

dhani : baik, bagus dharma : bagus, utama, kebaikan; dharmabakti : pengabdian, darma bakti; dharmamigena :
kemampuan, keahlian; sudharma : ayah, orang tua
dhanu : telaga, danau
dhateng : tiba, datang; dhatengan : tamu, orang yang berkunjung
dhanyang : makhluk halus penguasa desa atau tempat tertentu
dhatu, dhatuk : raja, yang dipertuan, junjungan; dhatulaya : kerajaan, kraton, istana
dhaon : daun
dhaulu : dahulu, lampau
dhaos : dacin, timbangan
dhaun : daun
dhapa (pen-) : rumah serambi muka

61
dhaup : menikah, kawin, berumah tangga dhedhek : dedak, katul, sisa beras digiling

dhaut : berangkat, tentara dhedhep : sepi, senyap, tenang

dhawah : jatuh, perintah, nasehat; dhawahan : bendungan, empang dhedhepa : rentangan tangan

dhawak : sendirian, tak berteman dhedher : tanam, ditumbuhkan

dhawet : jenis minuman bercendol dhedhes : mencari dengan cermat

dhawoh : jatuh, perintah dhèdhès : dedes, kesturi

dhawuh : sabda, kata, perintah; dhawuhan : perintah, anugerah dhedhet : gelap gulita, muram; dhedhet erawati : gemuruh topan

dhawuk : hitam bercampur putih; jaran dhawuk : kuda yang bulunya campur hitam putih dheg : gemetar, trataban, terkejut; dheg-dhegan : gemetar, kuatir, was-was, sumelang

dhaya : bedaya, tari dhèhèm : bersuara hanya dengan menggerakkan tenggorokan

dhayang : pepunden, junjungan, yang dipertuan; dhayang buruh : dayang-dayang, pelayan dhèk : ketika, suatu saat, sewaktu; dhèkwur : singkatan dari cendhek dan dhuwur, tinggi
rendah, tidak rata
dhayita : perempuan, istri
dhekah : pedukuhan, dusun, desa
dhayoh : tamu, pendatang
dhekeh : letak, tempat, tinggal
dhayuh : tamu, pendatang
dhekeman : kedelai
dhayung : dayung, kayuh perahu
dhekok : cekung, menjorok ke dalam
dhècol : tidak rata, tidak seimbang, berat sebelah
dhekong : lekuk, berlubang
dhedhak : katul, sisa padi digiling
dhékor : hiasan, dekor
dhedhali : burung dadali, burung layang-layang
dhekos : tinggal di rumah kos-kosan
dhedheg : martil, pukul, palu

62
dheku : merunduk, menunduk dhesthi : dusta, bohong, ingkar

dhelé : kedelai dhéwé : sendiri; dhèwèk : sendiri, tanpa kawan; dhèwèkan : sendiri, tanpa kawan; dhèwèké:
dia, mereka; dhèwèkné, dhèwèknèn : dia, mereka
dhelik : bersembunyi
dhidhal : lecet, terkelupas
dhélik : singkatan dari gedhe dan cilik, besar kecil
dhik : adik; dhik-é, dhikné : adiknya
dhelog : kukali, belanga; dhelog-dhelog : duduk diam termenung
dhikara : penghinaan, kemarahan
dheluk : merunduk, menunduk
dhinakara : matahari
dhemen : suka, senang, hobi; dhemennyar : suka barang baru
dhiné : dinasnya, mestinya, adiknya
dhemit : hantu, lelembut, makhluk halus
dhingin : dahulu
dhempil : cuwil
dhipan : tempat tidur dari kayu
dhemping : tepi jurang
dhiri : diri, badan, tubuh
dhendha : denda, hukuman
dhis : batas waktu
dheng : saat yang tepat, waktu yang pas
dhisik : dulu, dahulu, lewat, lampau
dhéngah : segala, semua, sekalian; sadhéngah : sembarang
dhisin : mayat, jisim
dhengkul : lutut
dhodhok : duduk
dhènok : panggilan buat anak perempuan
dhodhos : 1 tukang dodos, mengambili buah kelapa sawit; 2 menerobos, menjojoh
dhèrèk : ikut, numpang, menyertai
dhokar : dokar, andong, pedati
dhestha : dusta, bohong, ingkar
dholog : kayu jati
dhestar : baju destar

63
dhomas : domas, putri-putri pengiring pengantin eduk : ijuk

dhudhah : bedah, bongkar, ungkit edum : membagi

dhudhak : banyak sekali edus : mandi, memandikan

dhudhuh : menyiangi rumput egah : enggan, malas

dhudhuk : duduk; dhudhuk lumpur : uang pengganti kerja rodi; dhudhuk wuluh : jenis elak : haus, dahaga
tembang macapat
elar : bulu, sayap; ngelar : memperluas
dhuk : ketika, pada suatu ketika
elo : pohon ara
dhumateng : kepada, terhadap
eloh : subur, gembur
dhupak : depak, terjang, sepak
elok : indah, bagus
dhuskarta : celaka, kena musibah
emar : capek, payah
dhustha : dusta, menipu, mengakali
emas : emas, logam mulia
dhusun : dusun, dukuh, bagian desa
emat : tamat, cermat
dhuwak : sobek, robek
embag : lunak, becek
dhuwok : mangkok
embah : nenek, kakek; embah buyut : buyut, piut; embah kakung: kakek; embah putri :
dhuwung : keris, pusaka nenek

dhuwur : tinggi; dhuwuran : bagian yang tinggi embak : kakak perempuan

E emban : 1 emban, gendong; 2 pelayan wanita di istana

ebun : embun embèn : nanti, lusa, besok; embèn buri : hari besoknya besok

64
embok : ibu, mama emum : makmum, pengikut

embun : embun emung : hanya, cuma

emoh : menolak, tidak mau emur : 1 umur; 2 sutra bersulam emas

emong : asuh, bimbing emut : mengulum

emor : campur, bergaul enam : anyam, menata

emot : memuat, mengisi encik : injak, tumpang, tindih

empal : daging endah : indah, cantik

empan : 1 mempan; 2 kesempatan, waktu, peluang endang : segera

empet : tahan, mengendalikan endhak : rendah; endhak-endhak cacing : obat cacing

empon-empon : tanaman obat sejenis lengkuas, kunir, dll. endheg : berhenti; ngendheg : menghentikan

emprak : jenis kesenian tradisional endhog : telur

emprit : jenis burung; emprit gantil : burung kedasih endhut : lumpur, tanah liat

empu : empu, tukang membuat keris enèm : muda, taruna

empuk : empuk, lunak; empuk rembugé : enak bicaranya enem : enam

empun : selesai, jangan eneng : hening, sunyi

emput : nama makanan engga : 1 silakan; 2 hingga, sampai; mangga : silakan

empyak : penyangga genting enggèr : anak laki-laki

emud : kulum enggih : iya, tanda setuju; enggih beton : menjawab ya tapi tak dikerjakan

65
enggo : memakai, mamanfaatkan, menggunakan enut : menurut, mengikuti

enggon : tempat, letak enya : silahkan, ambillah

engon : menggembala, mengasuh enyang : 1 berangkat; 2 tawar, tarik

engrem : mengeram epuh : bingung; nyepuh : melapisi emas

ening : hening, sunyi, senyap, sepi eri : duri

enjet : kapur yang sudah lunak erik : gatal di tenggorokan: ngerik : mengerik (jangkerik)

enom : muda, taruna erti : arti, makna

entas : entas, angkat, baru saja eru : sakit hati, panah

entèk : habis, tuntas, tamat; entèk atiné : habis kesabaran, khawatir; entèk enting : habis eruh : tahu, melihat, mengerti
sama sekali
esa : tunggal, satu
entes : 1 menetas; 2 padat berisi
esat : kering, tidak ada air
enthok : melulu, belaka, semata-mata; enthok-enthing : besar kepala kecil badan
esot : kutukan
enti : tunggu, nantikan
esuh : simpan, asuh, dirawat
entul : bergoyang, berayun
esuk : dorong
entun : titip sementara
ésuk : pagi, besok
entup : sengat
esung : mempersembahkan, memberi
entut : kentut
eter : antar, mengiringi, menyertai
enu : air
etir : tir, sejenis minyak untuk mengecat

66
etoh : 1 petaruh, taruhan; 2 tahi lalat énak : enak, nikmat; énak-énuk : enak sekali, sangat nikmat

etut : ikut, menurut; etut buri : mengikuti dari belakang; etut wuri handayani : di belakang éndah : 1 indah, elok, cantik; 2 alangkah; éndahané : alangkah seandainya
mendorong
éndha : menghindar, menyimpangi
ewu : seribu; sewu : seribu; rong ewu : dua ribu; nyuwun sewu : minta maaf
éndhang : sebutan untuk putri brahmana
ewuh : 1 repot; 2 punya hajat; ngewuhi : merepotkan; pakewuh; tidak enak perasaan
éndra : 1 indera; 2 Batara Indra;; éndracapa : bianglala, pelan gi; naréndra : raja; éndrajala :
É tipudaya, penipuan; éndralaya : istana Batara Indra; éndrasara : tipudaya, akal busuk;
éndrawila : intan biru, permata
éca : enak, nikmat
énjing : pagi
èdi : indah, bagus; èdi-pèni : indah, bagus, cantik, elok
ènthèng : enteng, ringan; ènthèng tangané : suka bekerja, mudah dimintai pertolongan
éguh : saran, nasihat, prakarsa
éntuk : dapat, memperoleh
éka : satu, pertama; ékacatra : pemerintahan otoriter yang terfokus kepada satu kekuasaan;
ékadasa : sebelas; ékadasi : hari yang kesebelas; ékapada, mangékapada : mempersatukan érawati : guntur, guruh

èket : lima puluh; èketan : lima puluhan érnawa : laut, samudra

èksi : lihat, pandang, tatap èsmu : agak, mendekati

élawana : gajah ésok : pagi

éling : ingat èsthi : 1 gajah; 2 maksud, kehendak

élok : indah, elok èstri : putri, wanita

éman : sayang, kasih èstu : sungguh, nyata, betul, benar; ngèstoaken dhawuh : mematuhi perintah; saèstu :
sungguh-sungguh
émba : umpama
ésuk : pagi
émut : ingat
étang : hitung

67
ètel : tabah hati, tenang, jatmika, keras gadho-gadho : 1 campuran; 2 jenis makanan

étung : hitung gadhu : sawah yang ditanami padi pada musim kemarau

éwa : dengki, iri; éwa mengkono : meskipun begitu; éwa semana : meskipun begitu; éwa gadhug : pembesar, tokoh, pemimpin
punika : meskipun demikian; éwadéné : namun demikian
gadhuh : 1 gaduh, ribut, geger; 2 nggadhuh : memeliharakan ternak orang lain dengan cara
éwah : berubah, bergeser; éwah penggalihé : berubah pikiran; ngéwahi : merubah; tiyang bagi hasil
éwah : orang gila
gadhung : gadung, jenis tanaman merambat
éwang : membantu, menolong; préwangan : makhluk halus pembantu; réwang : pembantu
rumah tangga; ngéwangi, ngréwangi : membantu gaga : 1 mencari, berupaya; 2 jenis padi

éwed : sulit, rumit, sukar gagah : gagah, perwira, kuat

èwu : seribu; éwon : beribu-ribu; nyuwun sèwu : mohon seribu maaf; panèwu : pimpinan gagak : burung gagak
yang membawahi 1000 orang/prajurit: seribu; sèwu : seribu; kapanèwon : tempat tinggal
panewu
gagal : gagal, kandas
éwuh : repot, punya hajat; éwuh aya : serba sulit, dilematis
gagana : langit; gaganantara : angkasa, langit,
éyang : kakek, nenek
gagang : pegangan, tangkai
G
gagap : gagap, tidak terampil; gagap -gugupen: gagap, demam panggung
gabah : buah padi yang belum dikelupas kulitnya; gegabah : tanpa pertimbangan matang
gagar : gagal, kandas; gagaran : pedoman, pegangan; gagar mayang : hiasan dari janur;
gagar otak : kecelakaan pada otak
gabug : 1 mandul; 2 tak berisi

gagas : pikir; gagasan, pikiran, harapan, pendapat

gabung : bergabung

gagat : menjelang pagi, dini hari; gagat rahina : pagi hari

gada : gada, senjata pemukul; gada gitik : tongkat pemukul

gagé : segera
gadhah : punya, memiliki

gagra kusika : kera yang bulunya lebat

gadhing : 1 gading gajah; 2 bunga kembang kantil

68
gagrak : model; gagrak anyar : model baru; gagrak lawas : model lama gamar : khawatir, was-was

gagrayan : kekuasaan gambak : sampai, supaya sampai

gahana : jurang gambang : jenis alat musik gamelan

gaja : gajah gambar : 1 gambar, lukisan; 2 gambaran : rancangan, perkiraan

gajah : gajah; gajah ngoling : jenis pamor keris; gajah oya : nama lain negeri Astina gambir : gambir
(pewayangan); gajah mada : gajah mengamuk (perang)
gambira : gembira; gambiralaya : palung laut; gambiraloka : taman untuk bergembira ria
gajeg : ragu-ragu, lupa-lupa ingat
gamblang : jelas, terang
gala : gala-gala; gala ganjur : nama gamelan
gamblik : duduk di tepi sekali
galak : buas, kejam, keji; galak gathung : untung-untungan
gambuh : jenis tembang macapat
galangan : tempat membuat perahu
gamel : 1 gamelan; 2 gembala kuda
galap : salah ucap, khilaf dan keliru; galap gangsul : keliru
gamoh : lunak, empuk (daging)
galih : 1 pikir; 2 inti batang pohon
gampang : gampang, mudah
galondhong pangareng-areng : upeti
gampar : terompah kayu, bakiak
galuga : kesumba merah, pemerah bibir
gampil : gampang sekali, sangat mudah
galuh : 1 gadis; 2 galih, pikiran
gamping : 1 gampang sekali, sangat mudah; 2 kapur
gama : jalan, berjalan
gana : anak lebah; gana-gini : harta milik suami istri; gegana : langit
gamam : bimbang, ragu
ganan : ukiran berbentuk hewan
gaman : alat, senjata
ganas : ganas, dahsyat

69
gancang : cepat, lancar gangsal : lima

gancar : lancar, mulus; gancaran : tulisan berupa prosa gangsar : lancar, mulus, mudah

ganda : bau; gandakusuma : berbau harum kembang; gandamaru : sambungan papan; gangsingan : gasing
gandapura : jenis tumbuhan yang daunnya wangi; gandareja : nama daun; gandariya :
gandaria, sejenis pohon; gandarukem : jenis batu bertuah; gandarusa : nama pohon;
gangsir : jenis jangkrik yang besar
gandasuli : nama batikan, nama bunga; gandawida : kasturi, boreh

gangsul : keliru
gandar : sarung keris

gangsur : merangkak
gandarwa : gandarwa, makhluk halus; gandarwi : peri, kuntilanak; gandarwara : agung

ganita : bilangan hitungan

gandem : marem, mantab

ganitrikundha : tasbih
gandhang : nyaring, keras

ganjar : memberi ganjaran, pahala, imbalan; ganjaran : pahala

gandhèng : gandeng, berhubungan

gantal : gulungan daun sirih

gandes : luwes; gandes luwes : sangat luwes, pantas

gantang : takaran beras

gandhéwa : busur panah

gantar : galah
gandhi : palu, martil

gantas : keras, nyaring

gandhik : batu giling

gantha : kehendak, niat, kemauan

gandra : rupa, wajah

gantheng : ganteng, tampan, gagah, bagus

gandrung : gandrung, kasmaran, jatuh cinta

gantung : gantung; gantung kawin : peresmian kawin yang ditunda; gantung kepuh :
ganep : genap pakaian cuma satu potong; gantung laku : masih menjalankan tugas; gantung siwur : nenek
moyang ke-8
ganggu : ganggu, goda; ganggu gawé : mengganggu, menggoda
gantya : berganti; gantyan : bergantian
gangsa : gamelan

70
ganung : hati nangka, hati nanas gardhu : gardu, pos, ruang penjagaan

ganyang : dimakan langsung garebeg : garebek, pesta sekatenan

ganyong : sejenis umbi-umbian garèk : ketinggalan, tinggal

gaota : berkerja; panggaotan : pekerjaan garem : garam

gapah : tak menghiraukan, menghina garèng : salah satu punakawan dalam wayang

gapit : jepit, penjepit; gapit-rempah : gapit/penjepit wayang garènggati : laba-laba pohon

gaplah : tiada berguna garep : akan

gapura : pintu gerbang; gapunten (ing.) : pintu gerbang gares : tulang kaki

gara : istri, suami; gara-gara : 1 adegan gara-gara dalam pentas wayang; 2 huru-hara, garet : kerat, ringgit, takik
kerusuhan; garagati, garanggati : laba-laba pohon; anggara : Selasa; anggara kasih
(Anggara Kasih) : Selasa Kliwon garini : istri, bini

garanggati : laba-laba pohon

garis : garis

garap : garap, kerja; garapan : pekerjaan; garap banyu : datang bulan, menstruasi; garap
garit : garis, gores
gawé : bekerja; garap sari : haids

garjito : senang sekali, kagum

garba : rahim, kandungan; garbini : hamil, mengandung

garoh : tidak jadi, tidak sah

garbis : sebangsa semangka

garok : geruk, parau

garda : garda

garon : telah digaru, penggaru

gardaba : kedelai

garong : garong, perampok, penjahat

gardajita : keinginan

garot : menggigit
gardaka : mengamuk

71
garpu : garpu gatra : 1 larikan; 2 rupa, wajah

garu : alat perata tanah setelah dibajak gawa : bawa; gawan : bawaan, oleh-oleh

garudha : burung garuda; garudha mungkur : jenis strategi perang; garudha nglayang : jenis gawang : gawang
strategi perang; garudha pancasila : garuda pancasila
gawar : tanda peringatan
garuh : penggaru, penyisir tanah
gawat : gawat, bahaya, keramat
garuk : garuk
gawé : 1 pekerjaan; 2 hajat; 3 buat, membuat
garung : saluran yang tidak berfungsi lagi
gayatri : cantik, anggun, berwibawa
garut : garut sejenis umbi
gayel (ng-) : selalu makan
garwa : istri, suami; garwa ampéyan : selir; garwa ampilan : selir; garwa padmi : permaisuri
gayor : gantungan gong
garwita : marah, lekas marah
gayuh : tercapai, mencapai; gegayuhan : cita-cita
gas : gas
gebyah : campur, padu; gebyah uyah : campur aduk
gas-gasan : 1 serakah, urakan, ugal-ugalan; 2 balap motor dengan menarik gas kuat-kuat
gebyog : dinding kayu
gasab : milik yang tidak sah
gedhah : kaca; gedhah-gedhih : tak ada apa-apa
gantèn : laut, samudra
gedhana-gedhini : dua bersaudara pria wanita
gasang : pegang
gedhang : pisang; gedhang ayu : pisang yang masih untuk kenduri; gedhang salirang :
gataka : sengsara pisang selirang

gathok (di-) : digandol; gathok-lèh : buka kartu, ditunjukkan kesalahannya; gathuk : cocok, gedhé : besar, agung; gedhé atiné : mantab; gedhé endhasé : sombong; gedhé tekadé :
sesuai, ketemu; gumathok : pasti, tentu mantab; penggedhé : pembesar, pemuka; tembang gedhé : jenis tembang

gati : penting; gatos (ing.): penting gedheg : tempat menyimpan padi

72
gedhèg : dinding dari anyaman bambu gelang : gelang

gedhig : pukul, tindas; gedhig manggala : pembesar pasukan gelap : petir, halilintar; gelap nyawang : berandal, perampok; gelap paju : halilintar yang
bila menyambar pecah terbelah; gelap wédang : halilintar yang bila menyambar pohon akan
mengelupas atau terbakar
gedhog : ketuk

gelar : 1 menggelar, membentang; 2 siasat perang; 3 nama kebesaran; gelaran : tikar,

gedhoh : daun telinga
bentangan

gedhokan : kandang kuda

gelas : gelas

gedhong : gedung
gelis : cepat, lekas

gega : dipercaya, digugu, diturut

gelok : kerekan burung

gegaman : pusaka, senjata, peralatan

gelung : gelung, ikatan rambut

gegana : langit, angkasa, dirgantara

gelur : mendengkur

gégé : cepat, lekas

gelut : berkelahi, bergulat

gegeh : kokoh, kuat

gemah : subur, makmur; gemah ripah loh jinawi : subur makmur, ramai, semarak

gègèn : cepat
gembala : janggut

geger : punggung
gembili : gembili, jenis umbi-umbian

gègèr : geger, huru-hara, kekacauan

gembira : gembira, ria, suka

gègrèk : rontok, berjatuhan, berguguran

gembolo : sebangsa ubi

gégroh : tua renta, jompo

genah : jelas, terang, mapan

gèl : lekas, lalu, barangkali

gendèr : jenis perangkat gamelan

gela : kecewa, sakit hati

gendéra : bendera

73
gendhaga : kotak, wadah gendut : gendut, gemuk, besar perut

gendhak : suka, hobi; gendhak sikara : menganiaya, menyiksa geni : api; geniwara : bertapa dengan tidak makan makanan yang dimasak dengan api;
geniroga : kain lurik
gendhek : pendek lagi besar
genjé : tumbuhan yang daunnya memabukkan
gèndhèl : seikat, seuntai
gentayangan : gentayangan, melayang-layang
gendhela : capung
genti : ganti, tukar; gentos : ganti, tukar
gendhèwa : busur panah
gentur : kuat, kokoh, semangat; gentur tapane : tapanya tamat, purna
gendhi : kendi, wadah air dari gerabah
gepah : tergopoh-gopoh
gendhil : kendil
gepak : leka, pekat
gendhila : idiot, kurang ajar
gepok : senggol, sentuh; gepok sénggol : sentuhan, senggol, sapa, tegur
gendhing : gending, lagu
gépor : lelah kaki, lunglai, lunas
gendhis : gula
gera : puncak
gendhon : ulat tanah; gendhon rukon : seiya sekata
gerah : 1 gerah, udara panas; 2 sakit; gerah uyang : panas dingin, hilang selera makan
gendhu : jenis tupai
gerang : tua-bangka, aus
gendhuk : panggilan untuk anak putri
gerap : tanah mati, tandus, tak dapat menyimpan air
gendruwo : gandarwa, makhluk halus
geras : tanah mati, tandus, tak dapat menyimpan air
gendug : terantuk
gerat : tanah mati
genduk : panggilan untuk anak putri
gerba : rahim, kandungan
gendul : botol

74
gerbong : gebang gilis : digulung

gering : 1 kurus-kering; 2 sakit ginem : bicara, kata, sabda

germa : 1 germa, pemilik gamelan; 2 ibu pengasuh pekerja seks komersial gini : harta, dinar; gana-gini : harta milik suami istri

gernat : granat giok : batu bertuah

gero : berteriak, bersuara keras gipih : tergopoh-gopoh

getak : gertak, bentak; getak gajah : nama tumbuhan gipit : dahulu

getapan : mudah gugup, berpenyakit jantung gir : gerigi, gigi roda

getar : getar, bunyi-bunyian, musik girah : cuci ulang penghabisan

gethini : tekun bekerja girang : girang, gembira

gethok : ketuk, pukul; gethok-tular : dari mulut ke mulut girap : ketakutan, kuatir

getih : darah; getih mateng : darah matang; getih putih : darah putih; getih umbel : ingus, giras : sehat, trengginas
tahi hidung; getih urip : darah baru, sehat; nggetih : berusaha sekuat tenaga
giri : gunung, bukit; giri-giri: menakutkan, mengagumkan, menakjubkan; girilaya : bukit
gigih : gigih, giat, tekun pemakaman; giri patembaya : sayembara, perlombaan; giriwana: gunung hutan; giriwarsa :
barisan pegunungan, deretan perbukitan
gigir : punggung, tepian, belakang
girik : kupon, karcis
gili : punggung gunung, tanah yang tinggi
giring : 1 giring, gerak, dorong; 2 batu landasan untuk dinding dalam rumah
gilig : padu, satu, bulat; gilig rembugé : mufakat
giris : takut, risau, gelisah
giling : giling
girisa : jenis tembang
gilir : gilir; gilir kacang : 1 berurutan, antrian; 2 banyak anak berselang-seling laki-laki
perempuan giro : giro

75
gisang : pisang gladrah : pelupa, tak sadar, sekehendaknya

gisau : belajar gladri : beranda

gisik : pesisir, pantai glali : jenang gula, gula direbus

gisit : dahulu gobag sodor : jenis permainan anak remaja

gistha : bicara, maksud gogo : jenis padi untuk lahan tadah hujan; gogo rancah : jenis padi untuk lahan tadah hujan

gisus : bergerak ramai sekali, huru-hara gogoh : mencari ikan dengan meraba-raba

gita : syair, puisi gogok : minum/telan langsung

gitanjali : tembang persembahan gogol : pemilik sawah

githi-githi : tergesa-gesa gogor : anak harimau

githing : tindih, jahit, apit gogot : rakus, berlaga

githir : lari tunggang langgang goh : lembu

githok : tengkuk, leher bagian belakang gohpura : gapura

gitik : cambuk, tongkat golèk : cari

giwang : giwang; giwangan : 1 genjotan, selingan; 2 tempat menjual giwang golok : parang, pisau

giwar : selimpang, menyimpang, menyisi gong : gong, perangkat gamelan; gong bonjor : gong dari tabung bambu

giya : 1 gua, goa; 2 membelok (kerbau, dsb) gonggang : renggang, bercelah

giyota : perahu goni : karung goni

gladhi : latihan; gladhi resik : latihan terakhir, sebelum pementasan gonjak : menganggu, menggoda, berlaku sembrono

76
gonjang-ganjing : geger, huru-hara gothang : senggang, renggang, jeda

gontor : dihanyutkan, diguyur air deras-deras gotong : menggotong, mengangkat bersama; gotong mayit : 1 anak tiga mengerjakan hal
yang sama; 2 anak tiga perempuan sema; gotong royong : kerja sama
gonyak-ganyuk : serba canggung
gotrah : kepala keluarga
gopa : gembala, penjaga
goyang : goyang
gopala : penjaga; arca gopala : patung penjaga
gra : puncak, sangat
gopèl : rompes, cuwil
gragal : kerikil-kerikil besar
gopès : rompes, cuwil
gragap : gagap, gugup
gopok : lapuk
gragas : doyan makan, makan sembarangan
gopracara : tempat menggembalakan
gragèh : raih, diraih
goprak : kelontang, jenis yang terburuk
grago : 1 bimbang, ragu; 2 anak udang
gopura : gapura, pintu gapura
grahana : gerhana
gor : menganggur
grahita : indra, perasaan
gora : besar, dahsyat; gora godha : godaan, amuk haru-biru; gorasabda : nasehat yang keras;
goraswara : nasehat yang keras graja : saudara*

gorawa : dengan hormat grajag : mengalir deras

goroh : bohong, tipu grajèn : tahi gergaji

gorok : gergaji, potong graji : gergaji

gothak-gathuk : sering bertemu graksa : petir, halilintar

77
gralapa : lupa, tak sadar grapyak : ramah

gram : gram, satuan ukuran grasi : grasi, ampunan

grama : 1 desa; 2 api grat : derajat, turunan

gramang : mengeriap; (semut -) : semut merah grati : keturunan itik dengan itik manila

grambyang : dikira-kira graut : mencakar, menyobek dengan kuku

gramèh : gurameh, jenis ikan grawira : hulubalang, panglima perang

grami : berdagang grema : pemburu

gramyang : mengambang, menyebar grènjèng emas : kertas mas

grana : hidung gribig : kerai, bidai, grebek

grandaka : banteng besar, buas, bengis grinting : nama rumput

granggam : ragu-ragu, bimbang griya : rumah, wisma

granggang : tombak bambu, bambu r uncing grobag : gerobak; grobag cèlèng : pedati beroda satu, gerobak dorong

grangsang : menyerang, menyerbu grobog : lumbung padi keluarga

grantang : nama gamelan groboh : kasar, tidak halus

grantes : berkeluh kesah groda : pohon beringin

grantil : kelihatan bergantungan grogol : gerogol, cerocok

grantos : gergaji gropak sénthé : keturunan yang ke-7

graos : gergaji gubug : rumah kecil; gubug pèncèng : nama rasi bintang

78
guci : guci guguh : sudah tanggal semua giginya

gudèl : anak kerbau guguk : menangis tersedan-sedan

guder : goda; guder asu : bercanda seperti anjing (lama-lama berkelahi beneran) gugup : gugup

gudhal : kotoran gigi, kotoran kemaluan gugur : meninggal, mati, rontok; gugur gunung : kerja bakti

gudhang : gudang gugus : gugus, kelompok

gudhas : enak sekali gugut : menggigit dengan gigi seri/gigi depan

gudhé : tanaman sejenis kara guha : gua

gudhig : jenis penyakit kulit, kudis guhya : gaib, samar-samar

gudhis : enak sekali gujeg : pegang, tangkap

gudir : jenis kue gujeng : tertawa

gudrah : berlumuran gujer : mengejar

gudu : bukan, lain gul : gul, bola masuk gawang

gugah : bangun, goyah gula : gula; gula arèn : gula yang terbuat dari aren; gula batu : gula yang membatu; gula
drawa : nama tembang; gula geseng : warna merah kehitaman; gula jawa : gula merah, gula
kelapa; gula klapa : 1 gula dari sari kelapa; 2 bendera merah putih lambang kerajaan
gugat : gugat, tuntut
M ajapahit; gula wenthah : pelihara; gulali : jenang gula, gula yang direbus

gugon : kepercayaan; gugon tuhon : kepercayaan pada adat dan takhayul

guling : guling, bantal

gugrag : jatuh berguguran

gulma : rumput sawah

gugrug : rontok, gugur

gulo : gula

gugu (di-) : dipercaya, diindahkan

gulon : kerah baju, baju bagian leher

79
gulu : leher; gulu ancak : leher angsa bagian bawah; gulu banyak : leher angsa, saluran gumun : heran, terkejut, kagum; aja gumunan : jangan terlalu heran
yang berkelok (water closet)
gumyak : ramai sekali, gaduh
gulud : menggarap sawah
gun : 1 salah satu perangkat alat tenun; 2 zina
guluh : leher
guna : 1 kepandaian; 2 manfaat; gunadi : orang yang berguna; guna kaya : kepandaian
gulung : gulung; gulung koming : bergulung-gulung, berguling-guling kekayaan; gunawan : orang yang berguna; gunawidi : pintar, pandai

gumarang : nama lembu dalam wayang gunah : sudah mengerti sungguh-sungguh

gumathok : pasti, sudah tentu guncang : guncang, goyang

gumati : sayang, kasih gundam : gendam, ilmu pikat

gumbala : kumis gundem : sangkut, kait

gumbeng : pipa penghisap madat gundha : nama tumbuh-tumbuhan yang di sawah

gumblis : menghina gundhal : penggembala kuda; begundhal : bajingan

gumbreg : nama wuku ke-3 gundhala : cincin, anting-anting

gumer : gemuruh gundhik : gundik, istri gelap

gumpes : tumpas, rompes, aus, ompong gundhil : gundul, polos

gumping : l ereng gunung yang terjal gundhul : rambutnya dicukur bersih

gumrah : biasa, lumrah, umum gunem : bicara, wicara, kata

gumuk : bukit gung : agung, besar

gumul : bergumul gungan : manja

80
gunggung : 1 sanjung; 2 jumlah; gunggung kumpul : jumlah total; gunggung susun : cara gupta : rahasia, samar-samar
penjumlahan bilangan dengan disusun ke bawah
gupu : kandang ternak
gungsir (di-) : disungkur
gupuh : sibuk, repot
guni : karung goni
gupya : prihatin
gunita : kebudayaan, kepandaian
gurawa : hormat, dengan hormat
guntang : tabung tempat air
gurda : pohon beringin
gunting : gunting
gurdaka : 1 nafsu; 2 banteng besar
guntur : guruh, halilintar
gurem : gurem, binatang sejenis semut kecil
gunung : gunung; gunungan : 1 rumah-rumahan untuk wadah sesaji; 2 kayon; gunung geni :
gunung api; gunung guntur : nama corak kain batik; gunung kendheng : barisan gurih : gurih, enak, nikmat
pegunungan; gunung sepikul : bentuk cincin bermata tiga

guris : berseloroh, menggodai; gurisan : selorohan, jenaka

gupa : penjaga, penggembala

gurit : puisi, syair; geguritan: puisi, syair

gupak : terkena

gurma : pemburu
gupala (reca-) : arca penjaga

gurna : ramai sekali

gupé : susah, sedih

gurnita : gegap gempita, hangat, ramai

gupi : bermain-main

guru : guru, pengajar; guru aleman : suka dipuji; guru bakal guru dadi : up eti; guru dina :
gupis : aus, usang, rompes kalender; guru lagu : suara vokal pada akhir suku kata; guru laki : suami; guru nadi : suami;
guru wilangan : jumlah suku kata
gupit : sempit, ciut, terjal
guruh : guruh, guntur
gupita : karangan bunga, putri pingitan
gurundaya : burung layang-layang
gupoh : tergopoh-gopoh, terengah-engah

81
gurung : tenggorokan guyu : tertawa; guyon : bergurau, berkelakar

gusah : usir guyub : guyub, rukun, bersatu

gusak : usir H

gusali : pandai, tukang besi hala : bajak, mata bajak

gusar : kuatir, sedih, sumelang halang : nama senjata

gusek : hapus halep : indah, cantik

gusi : gusi haliman : gajah

gusis : habis, musnah haliwawar : taufan, angin ribut

gusti : tuan, paduka, Tuhan hana : ada

gutuk : batu pelontar; gutuk api : granat hanacaraka : baris awal susunan huruf Jawa

guwa : gua; guwa garba : rahim, kandungan hara : bening, kehendak

guwab : bohong, omong kosong hara-huru : huru-hara, keributan, geger

guwang : buang haraka : 1 kalung; 2 buah pinang

guwaya : air muka, roman muka, mimik harana : mengambil, membawa

guwiratna : intan yang bagus harda : nafsu, keinginan; hardana: harta kekayaan

guyang : guyang, siram, memandikan hari : 1 hari; 2 matahari; 3 Kresna/Dewa Wisnu; harimurti : terangnya matahari, Dewa
Wisnu
guyeng : ramai, penuh canda tawa
harimau : harimau
guyer : putar

82
harina : kijang hima : salju, awan, mendung; himawan : gagah seperti gunung

harini : syair, puisi hina : hina, rendah; hinabudi : hina, rendah budi

harja : makmur, subur; harjana: bidadara, dewa; harjanti: bidadari; harjasa : asri, bagus, hira : intan
indah; harjaya: selamat, sejahtera
hirsa : susah, sedih
harjuna : 1 putih, cemerlang; 2 Arjuna, anak ketiga keluarga Pandawa
hirya : intan
harsa : hendak, ingin; harsana: hendak, ingin, mau, senang, bahagia; harsaya : senang,
gembira; harsuka : senang, suka cita hita : guna, faedah, kebajikan

harta : harta-benda, kekayaan; hartaka : harta kekayaan; hartakara : harta kekayaan; hartana
hulun : saya
: harta kekayaan; hartanta : harta kekayaan; hartara : air; hartati: indah, cantik, lebih;
hartawan : berharta, kaya-raya; hartika : grahita, pikiran
huraga : raga, badan, tubuh
haru-hara : geger, kekacauan
hya : air, banyak
hasil : hasil
hyang : hyang, dewa, batara, junjungan; hyang anala : sang api; hyang arka : sang surya,
matahari; hyang aruna : sang surya, matahari; hyang brahma : Brahma; hyang hari : batara
hasta : tangan; hastapada : tangan dan kaki Guru, dewa Wisnu; hyang indra : sang Indra; hyang iswara : sang Guru; hyang kelepasan :
muksa, menuju kesempurnaan hidup; hyang raditya : sang surya, matahari; hyang rawi :
hasti : gajah sang surya, matahari; hyang sri : dewi sri, dewi padi, dewi kesuburan; hyang wulan : sang
rembulan
hawa : hawa, udara; hawa nepsu : hawa nafsu
I
héma : emas
iba : iba, alangkah, betapa
hening : hening, sepi, sunyi
ibakara : belalai
hèr : air; herdaya : hati, perasaan; hèrtambang : sungai; hèrtati : air hujan
ibat : sangat mengherankan
herti : tegas, jelas
iben : air liur, ludah
hèru : mustika
iber : terbang

83
ibu : ibu, mama ika : 1 itu; 2 eka, tunggal, satu

ibut : hiruk pikuk ikan : ikan air

ica : senang, enak, tenang, pengharapan ikana : entahlah

ical : hilang ikang : yang

icana : putih mata iket : iket, tutup kepala

icip : incip, coba iki : ini; iking : ini; iku : itu

icir : belat bambu ikut : ikut, menurut

icul : lepas, terlepas ila-ila : sumpah, serapah, nasehat yang harus dituruti

idah : masa idah, masa menunggu ilab : penggal

idak : injak; ngidak : menginjak ila-ilu : ikut-ikutan

idep : bulu mata ilam : tulang leher, terusan tulang punggung

idhum : rindang, sejuk ilang : hilang

idu : ludah, liur ilat : lidah; ilat baya : bunga lidah buaya

iguh : pendapat, saran ilé : panjang lanjut

iji : satu iler : liur

ijo : hijau; ijoan : hijauan, pakan ternak, sayur hijau; ijon-ijon : kehijau-hijauan; ijo royo- ili : aliran; ilèn : aliran
royo : hijau sekali
ilir : kipas
ijol : tukar, ganti; ijol anggon : tukar tempat
ilo : lihat, tatap, pandang

84
ilok : baik, bagus impeng : pipa besar untuk air

ilu : ikut; ilon : mudah ikut, ikut-ikutan imper : mirip, sesuai, cocok

ilung : hilang impi : mimpi

ilur : liur, lendir impun : himpun, kumpul

ima : awan, mendung impur : pengkar

imah-imah : berumah tangga imuk : amuk

imantaka : awan, mendung, mega; imantara : mega tipis imul : dihibur

imar : 1 himar, keledai; 2 sayang, kasihan ina : hina; ina budi : hina budi, rendah akhlak

imat : sakit gigi inak : enak, nikmat

imba : alis, kening, nama tumbuhan obat incat : berlepas diri, cuci tangan

imbal : bergantian, giliran; imbalan: imbalan, upah, harga keringat inceng : incar, intip

imbang : imbang, sebanding incer : incar, lihat

imbet : 1 tambahan; 2 peram incih : diintai diam-diam

imboh : imbuh, tambah incup : pegang, tangkap

imbon : 1 tambahan; 2 peram indel : menjerang, menaruh panci di perapian untuk memasak

imbuh : imbuh, tambah indeng : seluruh, semua

iming : iming, rangsang indha : menghindar; indha-indha : mengelak, mengindar

impang : menang indhak : menuduh

85
indhang : menengok, menjenguk, membesuk inggat : minggat, pergi tanpa pamit

indhen : poros, gandar, as inggih : iya, setuju

indhung : nduk semang inggil : tinggi, luhur; krama inggil : jenis bahasa sangat halus; siti hinggil : tanah yang
ditinggikan untuk pagelaran kraton
inding : pembalut wanita
inggita : perangai, tingkah laku
indra : dewa indra; indracapa: mendung; indrajala: pencuri, panah;
ingiring : diiringi
indralaya, indraloka: kahyangan Indralaya, istana dewa Indra; indrapada: kahyangan
Indrapada ingkang : yang

indriya : indera (alat penciuman, perasaan, pendengaran, perabaan, penglihatan) Ingkang Sinuhun : yang dimintai, yang diharapkan, gelar raja

indung : induk semang ingkar : ingkar, menolak

inep : nginep : menginap, bermalam; minep : menutup (pintu, dll.) ingked : bergesak, ingkar, berubah, mencabut kata

ing : di ingkel : injak

ingan : batas ingkem : tutup

ingas : nama pohon ingkeng : yang

inger : menggeser, merubah arah, membelokkan ingkud : dipersempit, diperkecil

inget : ingat, pikr ingkul : berjalan cepat dengan menunduk

ingga : hingga, sampai ingkung : ayam yang dimasak secara utuh

inggah : nak ingon : yang diberi makan, binatang piaraan

inggal : baru, segera ingong : saya, aku

86
ingsed : bergeser inyak : 1 injak-injak; 2 hina, rendah, remeh

ingsep : hisap ipah : upah, gaji, ongkos

ingser : dipindah ke empat lain ipat-ipat : disumpahi, dicacimaki, dikata-katai

ingslep : ditarik ke dalam ipé : ipar, saudaranya istri/suami

ingsun : saya, aku ira : kira-kira, duga, ramal

ingu : pelihara, piara irah-irahan : perkiraan, perhitungan, ramalan

inguk : jenguk, tengok, lihat irama : irama, nada

ingwang : saya, aku irang : wirang, mendapat malu

injek : injak irawan : mendung, mega

injen : intip, melihat secara sembunyi-sembunyi ireng : hitam

injet : gamping yang diairi iri : iri

intar : pintar, tinggi ilmu pengetahuannya irib : mirip, serupa

inten : intan, permata irid : 1 irit, hemat; 2 mengajak, membawa rombongan

inter : inter, pintar irih : pelan

inting : diancam, ditantang irik : lirik, melihat dengan ekor maa

intip : 1 intip, mengintip; 2 nasi yang ditanak dan melekat di panci irim-irim : 1 tumbuh-tumbuhan; 2 gending

intir : diatur nyalanya iring : bagian sebelah; iringan : 1 iringan, pengikut; 2 dari samping; miring : miring;
ngiring : mengiring
inum : minum

87
iris : iris istilah : istilah

irit : hemat; irit-iritan : rombongan; ngirit : hemat istri : istri

irsaya : iri dengki istu : jadi, sungguh

irung : hidung isu : panah

irup : hirup isuh : membasuh, mencuci

irus : ciduk sayur iswara : 1 ratu; 2 suara

isa : bisa item : hitam sekali

isah : cuci, membersihkan itung : hitung

isan : 1 sekalian, sekaligus; 2 wis isan : sudah selesai memasak iwa : ketika

isel : banyak dagingnya iwak : ikan; iwak bandeng : ikan bandeng; iwak empal: daging binatang ternak; iwak loh :
ikan laut; iwak pitik : daging ayam; iwak sapi : daging sapi
iseng-iseng : iseng, hal yang aneh-aneh, hal yang tidak penting
iwèn : binatang piaraan sebangsa sapi, kerbau, kambing
isep : hisap
iwi : cibir
isi : isi, muatan
iwir : barang kecil dan tipis yang bergerak-gerak
isih : masih
iya : iya, setuju
isin : malu
iyan : tambir persegi
isis : semilir, sejuk, segar
J
isor : di bawah
jabang : anak, bayi; jabang bayi : bayi yang baru lahir
isti : cipta

88
jabat : menjabat; jabatan : jabatan, kedudukan; jabat asta : jabat tangan jagra : bangun

jabel : 1 cabut, tarik; 2 membatalkan jagrag : kuda-kuda

jadah : juadah, jenis makanan dari beras ketan jagul : tongkat penyangga

jadhel : diminta kembali jagung : jagung

jadhem : jadam jagur : demuk

jadhi : kuali besar jahat : jahat

jaé : jahe jaja : dada

jaga : berjaga; jagabaya : pamong desa urusan keamanan; jagabengi : jaga malam; jajag : menjajagi, mencoba, menduga
jagakarya : prajurit, tentara; jagakersa : pegawai; jagamalem : jaga malam; jagapraja :
menjaga istana; jagapura : menjaga pura, tempat suci; jagaripu : nama ikan; jagaruna : jajah : menjajah
cadangan; jagasatru : menjaga musuh; jagasura : nama kesatuan prajurit kraton; jagawèsthi
: polisi
jajal : mencoba
jagal : jagal, tukang potong hewan
jajan : jajan, kue
jagana : buritan
jajang : bambu
jagang : jagang, pengokoh
jajap : dapat
jagat : dunia, alam semesta; jagat cilik : jagat kecil, tubuh manusia; jagat gedhe : jagat
besar, alam semesta; jagat karana : asal muasal dunia; jagatnata : penata dunia; jagat jajar : jajar, sejajar
pramudita : kebahagiaan; jagat pratingkah : pengatur dunia; jagat raya : jagat raya; jagat
saksana : penjaga, pemimpin dunia jaka : jejaka, bujang; jaka kumala kala : bujang kecil; jaka bèlèk : nama rasi bintang; jaka
bléro : nama burung; jaka bolot : nama padi; jaka jebug : bujang tua; jaka lara : istri/suami
jagi : menjaga pertama; jaka sawur : nama rumput; jaka tuwa : nama rasi bintang; jaka wuru : nama
burung
jagir : anak kerbau jantan
jaksa : jaksa, penuntut hukum
jago : 1 ayam jantan; 2 calon

89
jala : 1 jala; 2 air; jalada : air, mendung; jaladara : mendung, awan; jaladhi : laut; jaladri : jamah : jamah, sentuh, senggol
laut; jalanidhi : laut, samudra; jalantara : talang air; jalatarangga : gelombang
jamajuja : jaman dahulu
jalaga : jelaga, tempat
jamak : lumrah
jalak : jenis burung; jalak ngoré : bentuk dapur keris
jamala : pukul, memukul
jalan : jalan
jaman : zaman; jaman akir : zaman akhir; jaman langgeng : zaman keabadian; jaman pati :
jalang : 1 untaian padi; 2 pelacur zaman kematian; jaman ramé : zaman keramaian

jalar : rambat; jalaran : sebab, karena jamang : jamang, perhiasan kepala

jalasa : duduk jamas : keramas; jamasan tosan aji : memandikan pusaka

jaler : pria, laki-laki jamba : melempar, membuang

jali : nama tumbuh-tumbuhan sebangsa jagung jambak : menjambak, menarik (rambut)

jalidra : orang hina jambal (di-) : dipanggil langsung namanya

jaling : tulang di belakang pelipis jamban : jamban, tempat pembuangan

jalirih : tumbuhan poyang jambang : jambang; jambangan : jambangan, wadah air

jalma : manusia, orang; jalma manungsa : manusia, orang; jalmi : manusia jambé : pohon pinang

jalu : 1 laki-laki; 2 susuh jam : jam

jaludha : gading jamblang : nama buah, nama batikan

jaluk : minta jambon : warna merah jambu

jam : jam jambor : 1 campur; 2 (an) : kata majemuk

90
jambu : jambu; jambet : jambu; jambon : warna merah jambu; jambunada : emas jangga : leher

jambuka : anjing hutan, serigala janggan : murid, siswa

jambul : jambul, rambut di depan janggar : terlalu tua

jambunada : emas janggel : tulang jagung; janggélan : nama rumput

jampeng : tuli, pekak jangget : lekat, melekat

jampi : jamu, obat janggir : anak kerbau jantan

jamprong : kelihatan gagah janggitan : nama hantu

jamu : jamu, obat janggleng : biji jati atau tanaman jati yang masih kecil

jamuga : akhirnya, kejadiannya janggut : dagu

jamur : jamur, cendawan jangji : janji

jamus : aji, jimat jangka : 1 jangka, ramal; 2 alat untuk membuat lingkaran

jan : memang, nyata jangkah : jangkah, langkah

jana : manusia; janaloka : tempat manusia, dunia; janapada : 1 alam dunia; 2 budak, abdi; jangkang : nama buah
janapriya : dicintai oleh manusia
jangkar : jangkar, sauh
jandhu : sebangsa capung
jangkep : lengkap, sempurna
jangan : sayur; jangan bening : sayur bening
jangkrik : jangkrik
janges : hitam mengkilat
jangkung : badan kurus dan tinggi
janget : tali dari kulit
janglar : retak, lekah; janglaran : sebab, karena

91
jangleng : biji atau bibit pohon jati janur : janur, daun kelapa yang masih kuning; janur

janglot : nama tumbuh-tumbuhan gunung : aren, pohon aren

janguk : duduk menganggur japa : mantra magis; japa mantra : mantra magis; japa yoga : puja samadi

jangur : mengatur rangka rumah japana : nama daun

janji : janji japi : mantera

janma : manusia, orang japit : jepit, apit

jantaka : celaka, sengsara jara : tua

jantar : retak, merekah jarah : jarah, direbut dengan paksa

janten : jagung muda jarak : nama tumbuhan

jantèn : atap perahu jaran : kuda; jaran dawuk : nama rasi bintang; jaran goyang : mantra pengasihan; jaran
képang : kuda-kudaan dari kepang untuk pertunjukan/ permainan; jaran panolèh : mantra
untuk mendapat kekayaan
janti : nama pohon

jarang : air yang sudah dimasak

janton : ramuan, rempah-rempah

jarapah : jerapah, nama binatang

jantra : tujuan, kemauan, kehendak

jaratan : kuburan, makam

jantrung : termenung-menung

jar : kata; jaréné : katanya

jantu : obat, ramuan

jarem : bengkak
jantung : jantung

jari : 1 jari-jari; 2 jaring kecil

jantur : menceritakan, melukiskan

jariji : jari-jari
janu : tuba

92
jarik : kain sarung untuk wanita jathil : kuda lumping, seni jathilan

jaring : jaring jati : 1 pohon jati; 2 sejati, nyata, sungguh; jati ngarang : pohon jati yang tumbuh padat;
jatos : 1 pohon jati; 2 sejati; jatosipun : sesungguhnya, senyatanya
jarit : kain sarung untuk wanita; jarit amba : kain jarik yang lebar; jarit ciyut : kain jarik
yang sempit; jarit kadèn : kain yang sempit panjang, selendang jatmika : jatmika, penuh sopan santun

jaroh : sudah akrab jatoh : jatuh

jarong : nama pohon jatu : ramuan, rempah-rempah; jatukrama, jatukrami : jodoh

jarot : kuat, kekar, kokoh jatuh : jatuh

jaruh : sudah akrab, diketahui orang jauh : jauh

jarum : jarum jauk (n-) : meminta

jarupih : tangkai daun pisang jaul : menagih hutang

jarwa : terjemah; jarwa dosok : terjemahan dengan model akronim; jarwa suta : terjemahan Jawa : pulau Jawa, budaya Jawa, orang Jawa; ora Jawa : tidak tahu sopan santun; ilang
dengan model akronim; jarwi : terjemahan, mengerti jawané : tidak punya sopan santun; durung jawa : belum tahu adat sopan santun dan jiwa
kejawaan; kejawèn : aliran kepercayaan kejawaan; jawadwipa : pulau Jawa; Jawa Kulon :
Jawa Barat; Jawa Tengah : Jawa Tengah; Jawa Wetan : Jawa Timur; Jawi : Jawa
jasa : jasa

jawab : jawab
jasem : nama pohon

jawah : hujan
jata : api menyala; jatarupa : emas

jawan : nama rumput

jatah : jatah

jawar : nama pohon

jateng : singkatan Jawa Tengah

jawara : juara
jatha : 1 rambut, 2 (parijatha) : jenis tembang sinom; jathadhara : rambut gimbal

jawat : jabat; jawat asta : berjabat tangan

jathara : perut

93
jawata : dewa jedeng : mati, mampus

jaweh : hujan jedhog : mekar, mengembang

jawès : rambut di bawah bibir jedhol : cabut, tarik

jawil : sentuh, senggol jédhor : bedug

jaya : menang; jaya kawijayan : kemenangan; jaya merta : bisa, mampu; jaya mrata : 1 jedhot : meletus
wudhu; 2 tanpa tanding; jayandaru : 1 wahyu kemenangan; 2 nama pohon beringin di alun-
alun keraton; jayantaka : nama dewa; jayantara : nama dewa; jayanti : nama pohon; jaya jedhur : suara kendang besar
wijayanti : kemenangan

jèdi : kawah
jayèng (jaya + ing) : menang di dalam …; jayèngan: 1 tempat jamuan, tempat mengobrol
bagi tamu; 2 abdi pengantar minuman; jayèng astra : nama kesatuan prajurit kraton; jayèng
katong : minyak yang menyebabkan dapat melihat makhluk halus yang biasa dipakai raja- jeg (ajeg) : biasa; sajege : selamanya
raja; jayèng sekar : nama kesatuan prajurit kraton
jegal : menjegal, mengganjal
jé : ungkapan penekan, demikian, begitu, katanya
jégang : duduk dengan satu kaki tidak menumpu
jebad : jenis minyak
jejer : tampil
jebag : jebak, jebakan untuk burung, tikus dll
jèjèr : jajar, duduk/berdiri berdampingan; jèjèr wayang : berjajar-jajar seperti wayang
jèbèh : ujung ikat kepala
jeksa : jaksa, penuntut hukum
jebèng : buyung, angger, panggilan untuk anak
jekut (anyep -) : dingin sekali
jebod : rusak
jelag : makan, menipu
jebol : jebol, rusak
jelak : segera, dengan cepat
jebug : biji buah pinang
jelma : menjelma, reinkarnasi, menitis
jebul : 1 muncul; 2 ternyata, tak tahunya

94
jélung : bermain petak umpet; jélung èdèr : bermain petak umpet; jélung umpet : petak jeng (ajeng) : sebutan untuk putri, ayu; diajeng : adik
umpet
jengandika : paduka, anda, kamu
jembak : sayur yang tumbuh di tempat becek
jenggama : hidup, kehidupan
jembangan : jambangan, tempayan
jenggan : murid, abdi, siswa
jembar : luas; jembaran : belanga ceper; jembar dhadhané : sangat sabar; jembar kawruhé :
banyak ilmu; jembar kuburé : diampuni dosa-dosanya; jembar polatané : pintar; jembar jénggot : jenggot, rambut di dagu; jénggot wesi : nama tumbuhan
segarané : mdah memberi maaf

jengku : lutut
jembatan : jembatan

jentrung : menyesal
jempana : tandu, kereta

jentung : merenung, diam sambil berpikir

jemparing : panah

jenu : tuba
jempina : 1 bayi prematur; 2 nama tumbuhan

jepat : mencungkit
jempiring : cangkul tanpa tangkai

jepit : jepit, apit

jenak : betah, tahan, tenang, jinak

jernih : jernih, bening, jelas

jenang : jenang, bubur

jero : dalam, mendalam; jeroan : bagian dalam; jeron beteng : bagian dalam beteng
jenar : kuning; mahesa jenar: lembu kuning; siti jenar : 1 tanah kuning; 2 ama seorang wali
di Jawa
jeruk : jeruk
jengkar : berdiri dan segera berjalan
jerum : menderum (sapi, kerbau, dll)
jengku : dengkul
jetmika : jatmika, penuh sopan santun
jené : kuning
jewawut : jewawut, sekoi
jeneng : nama, identitas; jeneng cilik : nama kecil; jeneng tuwa : nama tua; panjenengan :
anda, tuan

95
ji : 1 satu; 2 raja; jitus : singkatan dari siji satus, satu banding seratus; jiwang : singkat an joglo : jenis rumah tradisional
dari siji sewang, masing-masing orang mendapat satu
jomplang : berat sebelah, tidak imbang
jidhor : beduk, kendang besar
jompo : tua renta, jompo
jiha : jiwa, nyawa
jompong : daun jati
jilat : menjilat
jondhang : judang, wadah makanan yang dipikul
jilma : jelma
jonggol : tanggungan
jimbun : tua renta
jonggrang : besar tinggi
jinantra : jentera, kincir air
jongos : jongos, tukang masak
jinem : tidur; jinem amrik, jinem patani, jinem rum, jinem sekar, jinem wangi : tempat tidur
jra : tersiar di mana-mana
jinis : jenis
jrabang : merah, warna jangkrik
jinten : jintan, daun bumbu
jragan : juragan
jiwa : jiwa, nyawa; jiwagra : jiwa raga, jasmani ruhani; jiwana : hidup, kehidupan;
jiwandana : jenis tembang gedhe; jiwangga : jiwa raga, jasmani ruhani; jiwaretna : jenis
jragem : merah kehitaman
tembang gedhe; jiwatma : jiwa, atma, ruh hidup

jrih : takut, kuatir

jlamprong : anak istimewa, hebat

jriji : jari-jari
jlanthir : bagus, pemuda

jrum : fitnah; jruman : memfitnah

jodhang : judang, kotak wadah makanan yang dipikul

jrumat : jerumat, dijahit

jodho : jodoh

jubag : jompo, tua renta

jodhog : burung pemikat

jubar : gagal, urung, tidak jadi

jodhong : bakul besar, lodong

96
jubrisa : abdi perempuan jumput : ambil

jubriya : congkak, angkuh jumrah : biasa, lumrah

jugag : besar, agung jumuk : ambil

jujul : kembalian, kelebihan jun : jun, jembangan, wadah air

jujur : jujur, transparan, terus terang jung : ukuran luas sawah (4 bau)

jukung : perahu kecil, sampan junggel : terbalik

juluk : sebutan, nama junggla : terlompat karena terkejut

julung : buntu, serba terancam; julung caplok : anak yang lahir di waktu matahari jungjung : junjung
terbenam; julung kembang : anak yang lahir di waktu matahari terbit; julung pujut : nama
wuku ke – 15; julung sarap : anak yang lahir waktu matahari akan tenggelam; julung junjang : berat sebelah
sungsang : anak yang lahir waktu matahari tegak (jam 12 siang); julung wangi : nama wuku
yang ke – 9
junjunan : nama ikan
jum : pilihan, istimewa; jumanten : zamrut; jumara : zamrut
junjung : junjung, angkat
jumantara : langit, dirgantara
juntrung : arah, tujuan
jumbuh : cocok, sesuai
jupuk : ambil
jumbul : melompat karena kaget
juragan : juragan, bos
jumed : menjalankan
jurit : jurit, prajurit, bala tentara
jumeneng : berdiri, naik tahta
juru : juru, tukang; juru basa : juru bahasa, penerjemah; juru demung : jenis tembang
macapat; juru kebun : pekebun; juru kunci : juru kunci, penjaga kuburan; juru sungging :
jumlah : jumlah
tukang lukis; juru tulis : juru tulis

jumpalik : berbalikan, jatuh tersungkur jurug : ditimbun

97
juruh : cuka gula Jawa kaca : kaca; kaca benggala : tauladan; kaca paesan : kaca berhias

jurung : dukung kacang : kacang; kacang brol : kacang tanah; kacang srenthul : kacang tanah; kacang tholo :
kacang tanah; kacang dawa : kacang panjang; kacang ijo : kacang hijau kacapi kecapi
jurus : jurus, kiat, taktik; jurusan : 1 arah; 2 bidang keilmuan
kacapuri : pagar tembok
juwadah : juadah, jenis panganan
kaceb : lekat, rekat
juwal : jual
kacèk : selisih
juwara : juara, pemenang
kacélung : bunga dadap
juwarèh : bosan, jemu
kacer : jenis burung
juwata : dewa
kacir-kacir : berceceran; ngacir : 1 pergi begitu saja; 2 membuat sarang (burung)
juwawah : lebar mulutnya dan tebal bibirnya
kacu : sapu tangan
juwawut : sekoi, jenis tanaman pangan
kacubung : kecubung
juwèh : suka membenci, gampang mencela
kacung : anak buah
juwita : 1 cantik, anggun; 2 kehidupan
kadaluwarsa : terlambat, kelamaan
K
kadang : saudara; kadang sentana : sanak saudara; kadang wandawa : sanak saudara
kabar : berita, warta; kabar angin : kabar bohong; kabar kabur: kabar bohong; kabar sriwing
: kabar bohong kadasa : kesepuluh

kabur : 1 melarikan diri; 2 tidak jelas kadga : keris

kabèh : semua kadgada : cekatan

kabur : kabur kadhal : kadal; kadhal mènèk : sanggul bagi laki-laki

98
kadhang : kadang, suatu saat; kadang kala : kadang-kadang; kadhingkala: kadang kala kaduhung, kaduwung : menyesal

kadhaton : istana kaduk : terlalu, terlampau; kaduk wani kurang duga : asal berani kurang pertimbangan

kadhawa : nama burung kadung : jenis belalang

kadhemen : terlanjur senang; kadhemenan : kesenangan, kesukaan kadut : kabut, karung goni

kadheng pareng : barangkali kadya, kadyangga : seperti

kadhengé : kadang-kadang kaé : itu

kadhèt : pelajar, tentara kaèt : rapat sekali, mesra

kadhil : taring babi hutan kaga : burung

kadhini : istri, perempuan kagadhah : dimiliki

kadho : pemberian kagak, ora : tidak

kadhokan : di tempat kagem : untuk, buat

kadhung : terlanjur kagèt : kaget, terkejut

kadi : seperti kagok : kagok, canggung

kadipundi : seperti apa, bagaimana kagol : kecewa, sakit hati

kados : seperti; kadospundi : seperti apa, bagaimana kagum : kagum, heran

kadreda : kasihan; kadredyan : cinta, kasih kagyat : kaget, terkejut

kadreng : sangat berkeinginan kah : itu

kadug : sampai, dapat mencapai kahanan : keadaan

99
kahar : dokar kajeng : kehendak

kaharep : kehendak, kemauan; kaharepan, kakarepan : kehendak kajineman : penjaga, polisi

kaharsa, kaharsayan : kebahagiaan, kesenangan kaju, kajo : heran, tercengang

kahwa : air kopi kaka : kakak, kakang

kahyangan : kahyangan, tempat dewa kakak : kakak; kakak tuwa : burung kakak tua

kahyun : kehendak, cita-cita kakang : kakak, saudara tua

kahyuna : kehendak, kemauan kakap : ikan kakap

kailangan : kehilangan kakawin : karya sastra Jawa Kuno berupa tembang-tambang berbahasa Kawi

kaiswaran : istana, kraton kakèhan : terlalu banyak

kajanapriya : kepribadian kakèk : kakek; kakèk moyang : kakek moyang

kajang : kajang; kajangsirah : bantal kaki : kakek

kajantaka : miskin kaktus : bunga kaktus

kajar : mendapat ajaran kaku : kaku

kajaroan : rumah kepala desa kakung : pria

kajawan : kejawen kakus : kakus, WC

kajayan : kemenangan kala : 1 waktu, zaman; 2 kala (binatang); 3 nama dewa (Batara Kala); kala bénjing : besuk
pagi; kala jengking : kalajengking; kalabendu : jaman yang buruk; kalabusana : seperangkat
pakaian kebesaran; kalacakra : jenis jimat; kaladésa : perangkat desa; kaladuta : alamat
kajegé : sepanjang ingatan saya
buruk; kalakatha : ketam, kepiting; kalamangga : laba-laba; kala mangsa : kadang-kadang;
kalamenjé : sejenis kala; kalamenjing : jakun; kalamenta : nama rumput; kalamudheng :
kajèn : terhormat; kajèn kèringan : sangat terhormat nama perhitungan pencuri; kalanjana : nama rumput; kalan-kalan : kadang-kadang;

100
kalandara : matahari; kalantara : sejenis buah petai; kalasangka : terompet sangkakala; kalap : merak
kalawasana: akhir zaman; kalawija : abdi di istana; kalayuga, kaliyuga : zaman kaliyuga,
zaman kesengsaraan kalas : tumbuhan yang getahnya menghasilkan warna merah untuk bahan cat

kalaban : tenggelam, tergenangi

kalasa : tikar

kalagyan : baru saja, sedang asyik

kalengka : 1 cacat, noda; 2 ciri

kalah : kalah kali : 1 kali, sungai; 2 perkalian; 3 zaman; kaliander, kaliandra : pohon kaliandra; Kali
Opak : Sungai Opak; kaliyuga: zaman kesengsaraan
kalaha : perang, pertengkaran
kalih : 1 dua; 2 dengan; kalihan : bersama dengan, dan
kalai : gangguan
kalika : 1 ketika; 2 kulit kayu
kalaipan : belenggu, miskin
kalilan : diperkenankan
kalairan : kelahiran
kalimah : kalimat, perkataan
kalak : nama bunga
kalindhih : tergeser, kalah
kalaka : air
kaling : terhalang, tertutup
kalakon : terlaksana, tercapai
kalingan : tertutupi, terhalangi
kalakuan : kelakuan
kalingga murda : dijunjung tinggi; kalingga warsa : sudah lama sekali
kalambi : baju, pakaian
kalir : segala, barang apa saja
kalamun : kalau, jika, bila
kalis : terhindar
kalana : raksasa, kelana
kaliyan : dengan, dan
kalang : dikepung, dikelilingi; kalang-kabut : kalang-kabut
kalo : niru, sejenis tampah
kalangwan : klangenan, kegemaran

101
kaloka : termasyur, terkenal kambi : dengan

kalong : 1 susut, berkurang; 2 binatang pemangsa buah-buahan kambil : kelapa

kalpa : 1 cincin; 2 cita-cita; kalpasastra : tuntunan cita-cita; kalpataru : pohon kalpataru kami : kami; kamibocahen : kekanak-kanakan; kamigilan : sangat jijik; kamijara : serai;
kamijijèn : jijik sekali; kamikakon : kejang, kaku; kamikekelen : tertawa terpingkal-
pingkal; kamilurusen : bertambah sedih lalu mati; kamipurun : sangat mau; kamirahan :
kalpika : cincin
kemurahan; kamirurusen : bertambah sedih lalu mati; kamisandhanen : sakit pada
payudara; kamisasaten : terbeliak matanya; kamisepuh : kepala desa; kamisesegan :
kalung : kalung; kalung usus : bayi yang waktu lahir berkalung usus serta pantas tersedan-sedan (menangis); kamitégan : tega, sampai hati; kamitenggengen : melihat
berpenampilan apa saja tertegun; kamitigan : masak belum waktunya; kamitontonen : tertegun, heran melihat;
kamituwa : kepala dusun; kamiwelasen : kasih sayang, perhatian
kama : sperma, cinta; kamajaya : dewa ketampanan; kamalagi : asam, buah asam;
kamandhalu : tempat air; kamarasa: kenikmatan cinta; kamaratih : dewa ketampanan dan kamini : istri, perempuan
dewi kecantikan; kamawedha; ajaran tentang percintaan
kampi : juara, yang terbaik, kampiun
kamalan : mendapat hadiah kebajikan
kampita : guncang, gempa bumi
kamangkara : mustahil
kampung : 1 desa; 2 bentuk rumah adat Jawa
kamar : kamar
kanaka : emas, kuku
kamas : kakak
kanal : terusan
kamayan : kelebihan, kesaktian
kanan : kanan; kanan kéring : kanan kiri
kamayangan (begja -) : untung besar, mendapat kebahagiaan besar
kanana : hutan
kambah : terjamah, tersentuh
kanang : yang
kambala : kain dari bulu domba
kanas : nenas
kambang : terapung; kambangan : jambangan
kanca : teman, kawan; kanca wingking : teman belakang
kambeng : nama tarian
kancana : emas, kencana
kambengan : ilalang, lalang

102
kancil : kancil, pelanduk kanggep : dianggap, dihormati

kandarpa : kasih sayang, cinta kanggo : untuk, buat

kandel : tebal; kandelan : alat penangkal, penguat kangjeng : paduka, tuan

kandhang : kandang; kandhangan : persediaan, cadangan kangkam : pedang

kandhara : leher kangsèn : berjanji, bersepakat

kandhas : gagal, kandas kangsi : 1 rumah lebah, 2 hingga, sampai

kandhat : terhenti, istirahat kangsrah : berjejak di tanah

kandheh : cerita, bagian kaniaya : teraniaya

kandhi : kantung dari kain kanigara : mahkota; kuluk kanigara, kaniganten : mahkota kanigara, pakaian untuk raja,
pengantin
kandhih : tergeser, tergusur
kanin : luka
kandhil : pelita, lampu
kaninditan : kelebihan
kandhut : dikandung, dimuat
kaning, kani : ada di, terkena
kanem : keenam
kaningaya : disia-siakan, dinistakan
kang : kakak, saudara tua
kanistha : dinistakan
kangen : kangen, rindu
kanjar : sejenis senjata tajam
kangga : badan, tubuh
kanjat : lumayan
kanggé : untuk, buat
kanjeng : paduka, tuan
kanggeg : tertahan, terhalang

103
kanji : 1 takut, kuatir, 2 tepung kanji kapak : kapak, kampak, beliung

kantaka : sedih, susah kapal : 1 kapal, 2 kuda

kanteb : jatuh kesakitan kapala : kepala, pemimpin

kantèk : sabar menunggu, sampai kapang : kangen, rindu

kanten : tunggu, nanti kapara : memang

kantha : leher; surya kantha : kaca pembesar, lup kapas : kapas

kanthi : dengan kapat : keempat

kanthil : 1 jenis bunga; 2 terikut kapénak : sudah enak

kanthing : nama perahu kecil kapep : lembab

kanthong : kantong kaper : kupu-kupu kecil

kanti : dengan kapi : kera; kapiadreng : sangat ingin; kapiandel : pusaka; kapiandhem : melarikan diri;
kapiasem : tertawa sendirian; kapidereng : 1 rusa; 2 ingin sekali; kapidhara : jatuh, pingsan;
kapidulur : berkumpul dengan; kapieneng : diam saja; kapilaré : seperti kanak-kanak;
kantu : terlambat
kapilayu, kapiluyu : sangat ingin ikut; kapiluyu : sangat ingin ikut

kantuk : mengantuk
kapila : merah muda

kantun : ketinggalan
kapindra : raja kera

kanya : gadis, perawan; kanyaka : istri, emas

kaping : ke-, yang ke-

kaot : melebihi yang lain

kapiswara : raja kera

kapa : pelana, dikapani, diberi pelana

kapit : terapit, terjepit

kapah : mengupas kopi

kapodhang : kepodang, jenis burung

104
kapok : jera; kapok kawus : sudah jera sekali; kapok lombok : jera sesaat kara : kara, jenis tanaman sayuran; kara welang : jenis tombak; karawistha : hiasan,
perhiasan
kaprabon : jabatan kepresidenan
karaba : anak gajah
kaprah : lazim; salah kaprah : salah tapi lazim
karaca : nisan
kaprasida : kelestarian
karad : diambil oleh
kapri : sejenis kacang
karag : sisa nasi kering
kapti : cita-cita, gagasan
karah : lingkar besi untuk pegangan pedang, parang, dll.
kaptin : kapten
karam : 1 haram, tidak halal; 2 tenggelam; karam jadah : haram sama sekali
kapujanggan : kepujanggaan
karan : disebut, dinamakan
kapuk : kapuk
karana : sebab, karena
kapul : tali dari kulit pohon
karandhan : rumah atau tempat janda
kapulaga : nama buah untuk obat, buah kapulaga
karandhang : sejenis bengkoang
kapur : kapur; kapur barus : kapur wangi
karang : 1 tempat; 2 batu karang; 3 karya, karangan; karangan: hasil karya; karang abang :
tempat yang terbakar; karangen : terlalu jarang; karang kitri (-kirna) : tanaman buah-
kapuranta : merah muda
buahan; karang kopèk : desa yang tak p unya sawah; karang kopèn : desa yang tak punya
sawah; karang melok : macam untaian bunga; karang ulu: bantal
kapurih : disuruh, dihimbau
karas : dicium
kapurit : nama ikan
karat : 1 karat (emas); 2 tahi besi
kaput : kotor
karatala : tapak tangan
kaputran : keputran, istana buat anak laki-laki raja; kaputrèn : keputrian, istana buat anak-
anak perempuan dan permaisuri raja
karaton : istana, kraton

105
karawitan : bersenandung, bermain gamelan karna : 1 telinga, 2 nama wayang, adipati Awangga; 3 karena; karni : telinga

karcis : karcis, tiket karo : 1 dengan, bersama; 2 kedua; karo tengah : satu setengah

kardi : kerja, karya karoban : kebanjiran, tergenangi, tenggelam

kardin : bumbu, korden karoh : kenalan, sahabat, karib

karé : karai, nama masakan karsa : karsa, kehendak; karsana: bahagia

karebèn : supaya, biar, agar karta, karti : selamat, aman; karti praja : pekerjaan negara; kartiyasa : termashur

karejekèn : mendapat rejeki kartaga : teguh

karèk : ketinggalan, sisa kartala : timbul

karem : suka, hobi kartika : bintang

karep : kemauan, kehendak kartu : kartu

karéta : kereta karu : diarun, dikaran

karga : karung dari kulit karug : digemburkan

kari : tertinggal, ketinggalan karuhun : dahulu

karipan : kurang tidur karuksan : kerusakan

karir : karir, dunia kerja karun : harta, harta temuan

karkat : harkat, martabat karuna : menangis, sedih

karma : perbuatan, kerja yang dilakukan; hukum karma : hukum balasan timbal balik atas karung : karang, kantong
perbuatan seseorang di dunia
karunya : iba, belas kasihan

106
karus : celaka kastubamani : permata

karut : hanyut kastura : belas kasih; kasturi: kasturi, minyak wangi

karya : karya, hasil; karya désa : peraturan desa; karya negara : peraturan negara kasub : masyur, terkenal

kas : kas, simpanan kasur : kasur, alat tidur; kasur babut : kasur empuk

kasa : musim yang pertama kasusra : terkenal, kondang

kasar : kasar kasut : 1 kaos kaki; 2 diacak

kasat : terlihat; kasat mata: terlihat langsung oleh mata kaswari : burung kasuari

kaseja : disengaja, dituju kaswasih : belas kasih, kasih sayang

kasèp : terlambat kasyasih : belas kasih, kasih sayang

kasèr : kasip, terlambat katak : jenis umbi bergantung

kasi : hamba katalika : tiba-tiba, diuntai

kasih : 1 kasih sayang; 2 kliwon katampi : diterima

kasok : dituangkan katana : panah, anak panah

kasol : tumbang katbuta : marah sekali

kaspa : ubi kayu katé : katai, cebol

kasrah : diserahkan, berjejak di- katéla : 1 ketela, 2 ternyata

kastawa : sembah puji, hormat puji katelah : disebut, dinamakan

kastéla : ketela, ubi kayu katenta : terdesak oleh

107
katépang : nama tumbuhan perdu; katepang ngrangsang gunung : si pungguk merindukan katir : kayu ringan yang dipasang di kanan kiri perahu agar tidak oleng
bulan, terlalu berpengharapan tanpa melihat kenyataan
katirah : nama pohon yang daunnya merah
katès : pepaya
katisan, katisen : kedinginan
katga : keris
katon : kelihatan
katgada : cekatan, dengan cepat
katong : raja
katgada : keris
katos : terlalu keras
kathah : banyak
katrap : diterapkan, frambusia
kathak : lendir pada mulut ikan
katrem : tinggal, betah
kathok : celana; kathok cekak : celana pendek; kathok dawa : celana panjang
katresnan : kesayangan, cinta
kathuka : asin
katri : ketiga, yang ketiga
kathung : diangkat untuk diberikan
katu : nama sayuran
kati : kati, ukuran berat (1 kati : 0,617 kg)
katub : katup
katiba : 1 terjatuh; 2 nama pohon
katuhon : dipercaya
katiban : kejatuhan
katuju : tertuju
katiga : 1 ketiga; 2 kemarau
katumangga : kepala
katimbang : daripada
katur : diberikan, untuk, kepada
katimumul : nama penyakit kuku
katuranggan : tanda-tanda, ciri-ciri
katimun : mentimun
katuridan : jatuh cinta, asmara

108
katut : terikut, terambil kawasan : kawasan, daerah

katya : kati, berat, obot kawasita : terajarkan, diajari

kau : kaku, janggal, canggung kawastara : kentara, kelihatan

kauban : sejuk karena terlindungi kawatgata : kecelakaan

kaula : kawula, aku, -ku kawawa : terbawa, kuat, kuasa

kaurmatan : kehormatan kawedaka : ketahuan rahasianya

kautaman : keutamaan kawong : dikenal

kawaca : terbaca kawot : dimuat

kawadaka : diketahui rahasianya kawrat : terbebani

kawagang : kuat, mampu kawruh : pengetahuan

kawah : kawah, danau di puncak gunung kawul : rambut jagung

kawahya : dilahirkan, diucapkan kawula : hamba, saya; kawulawarga : keluarga; kawula wisudha : diwisuda

kawak : lama, kuno kawung : kawung, jenis kain jarik

kawalat : kualat, dosa kawur : bubar, cerai berai

kawan : kawan, teman kawuri : lampu, silau

kawanda : batang tubuh, fisik, jasmani (tanpa tangan dan kaki) kawus : jera

kawarna : tersebut, diceritakan kawya : penyair, pijangga, ahli sastra

kawasa : kuasa, kuat, mampu kaya : 1 seperti, 2 penghasilan

109
kayang : berdiri dengan kaki di atas kecut : kecut, asam

kayangan : tempat para dewa kedah : harus

kayoman : diayomi, dilindungi kedal : tutur kata, ucapan kata

kayon : 1 gunungan, 2 kekayuan kedaluwarsa : terlambat, kelamaan

kayong : kaya kedangsul : kedelai

kayu : kayu kedaut : tertarik, tercabut

kayuh : kayuh kedawan : terlalu panjang

kayul : sejenis cangkul kededer : menggigil

kayun : kehendak, keinginan kedeh : harus

kayungyun : kasmaran, jatuh cinta kèdek : terinjak, terpijak

kayut : dirajut, diikat keder : 1 bergetar, gemetar; 2 merasa takut

keba : 1 tutup; 2 selamatan tujuh bulanan (orang hamil) kèder : juling

kebak : penuh kedhali : burung layang-layang

kebek : penuh sekali kedhana-kedhini : dua saudara pria-wanita

kebelet : kebelet, ingin cepat keluar kedhasih : sebangsa orang pipit

keben : nama buah dan batang kedhaton : kraton, istana

kebo : kerbau; (kumpul -): hidup bersama laki-perempuan tapi tidak nikah, samen leven; kédhé : kidal
kebo bukur : hewan sejenis penyu; kebo giro : jenis gendhing; kebo jerum : kerbau
menderum; kebo lawung : kerbau yang tidak dipekerjakan; kebo menggah : nama bentuk
kedheh : harus
kalung; kebo pelèn : orang yang suka cekcok

110
kedhelé : kedelai kemangga : laba-laba

kedhèp : berkedip kemangi : kemangi, tanaman lalapan

kedher : bergemetar kemanungsan : kemanusiaan

kedhi : perempuan yang tak bisa haids kemara : gema, intan

kedhung : bagian sungai yang dalam kemarang : raga, lebah

kedhut : tebal lagi kuat, kedap kemat : tenung, santhet

kejaba : kecuali kemba : 1 tawar, hambar, malas; 2 kecewa

kejani : kera, lutung kembang : kembang, bunga; kembang api : kembang api; kembang borèh : bunga untuk
sajian; kembang desa : gadis tercantik di desa; kembang durèn : kunin g; kembang gula :
permen; kembang lambé : bahan pembicaraan; kembang paès : bunga yang pertama;
kejot : kaget, terkejut
kembang setaman : bunga rampai; kembang telon : bunga tiga warna; kembang waru :
sumbu dian
keju : pegal-pegal, lelah
kembar : kembar
kèju : keju, mentega
kembel : terperosok
kejut : terkejut, kaget
kemben : kemben, penutup dada
kelat : tali penarik; dikelati : dikuliti; kelat bahu : gelang bahu; kelatan : berenggang; kelat
bahu : gelang tangan di bahu
kembeng : kembang, tergenang air

kelir : 1 kelir, layar, tirai; 2 warna

kemilon : cermin, kaca hias

keliru : keliru, salah

kemiri : kemiri

kemalo : laka
kemit : jaga malam, pengawal; kemit bumi : abdi yang tugasnya bersih-bersih; kemitan :
berjaga malam, azimat
kemampo : hampir matang
kémpol : betis

111
kempul : kempul, bagian dari gong kenikir : kenikir

kemuda : jenis tembang, gending; kemudhi : kemudi, setir keningar : kayu manis

kemukus : berasap; lintang kemukus : jenis rasi bintang di langit kenini : pil kina

kena : kena, terkena kenong : kenong, gamelan

kenaka : kuku kèntar : terpingin, hanyut

kenari : buah kenari, burung kenari kentara : kentara, kelihatan

kencana : emas kenthang : kentang, jenis umbi

kenclung : alat musik kenthel : kental

kendhaga : peti panjang kenthing : tempayan kecil

kendhali : kendali, peluru, granat kentrung : jenis kesenian rakyat Jawa Timur

kendhang : kendang, gamelan kenya : perawan, gadis

kendharat : tali untuk menambatkan lembu kepala : kepala

kendhat : gantung diri kepati : ada anggota yang meninggal; kepatibrata : bertapa, bersemedi; kepati-pati:
sungguh-sungguh
kendheng : tali busur; gunung kendheng : bukit barisan
kèpèk : 1 nama pohon; 2 berbuah tapi belum berisi (kedelai)
kendhi : kendil, wadah air minum
keponakan : keponakan
kendhil : kendil, tempayan kecil
kepriyé : bagaimana
kendhuri : kenduri
kepu : bentak, bakap
kéné : sini

112
kepuh : 1 pohon kepuh, 2 lipatan kain dodot di pinggang; gantung kepuh: tidak berganti kerang : kerang
pakaian
keras : keras
kepundhung : 1 hama buah, 2 gundukan panas karena rengas
kéras : bakul tempat garam
kepung : kepung, keroyok
kerasan : betah, jinak, tahan
kepungkur : silam, lampau
kérata : 1 pemburu; 2 asal mula arti kata; kératabasa: jarwa dosok, akrarim
kepyak : 1 ramai, pesta 2 gladhi resik
keraton : kraton, kerajaan, istana
képyan : susah, bingung, putus asa
kerig : digiring, dibawa
kepyar : tersebar, encer
keris : pusaka, senjata
kepyek : kepyak wayang
kerja : kerja, bekerja
kera : kurus, kurang subur
kerpu : sebangsa permata
kéra : mata yang agak cacat
kersa : karsa, kehendak
kerab : 1 sering, 2 kitab
kerta : hasil, kemakmuran; kerta aji : dihargai; kertan : 1 kemakmuran, penghasilan, 2 tahu,
keraban : kiraqan mendapat kabar; kertarta : mapan, makmur; kerta wadana : aman, sejahtera

kérah : juling, tingkah laku kertiyasa : cerdik, cendekian, sangat pandai

kerak : kerah, tua lagi kering kesawa, kesawamurti : nama lain Batara Wisnu

kerambil : kelapa kestalan : kandang kuda

kéran : kran kethèk : kera

kerana : karena kethoprak : seni drama tradisional

113
ketiga : kemarau kinang : campuran gambir sirih

ketimun : mentimun kinanthi : disertai, diiringi

ketipung : ketipung, kendang kecil kinca : air gula

ketonggèng : sejenis kala yang besar kingkin : 1 sedih, susah, gundah; 2 rindu sekali, jatuh hati

kéwala : saja, cuma, hanya kinjeng : kinjeng

kéwan : hewan, binatang; kéwan raja kaya : hewan piaraan; kéwani: hewani kintun : kirim

kéwran : kesulitan, kesukaran kinuswa : dicium

kidang : hidang, kijang, menjangan kipas : kipas, tepas, angin-angin

kidul : selatan kipat : disingkirkan; kipat- kipit : menggerak-gerakkan ekor

kidung : kidung, lagu kira : kira, duga

kijing : kijing/rumah dimakam, nisan kirab : kirab, arak-arakan

kikik : 1 ketiak baju, 2 jenis anjing kirana : cahaya, sinar

kikis : kikis, surut kirang : kurang; kirangan: kurang tahu, entahlah

kilat : kilat, api petir kirata : pemburu

kimpul : keladi kirda : bersenang-senang, serong

kimpurusa : raksasa, gergaji kiri : kiri

kina : kina, pohon kina kirik : anak anjing

kinah : kina, nama pohon kirim : kirim

114
kiring : kiri klika : kulit kayu

kirta, kirti : pekerjaan, perbuatan kliwon : kliwon

kirtya : pekerjaan, perbuatan kliyang : melayang, terbang

kisa : 1 anyaman bambu untuk membawa ayam; 2 kera klobot : sarung jagung

kisat : kering, kesat kobar : bakar

kisi : kisi, gulungan benang kobong : terbakar

kisik : tanah lumpur kobot : sarung jagung

kisma : tanah kobra : 1 tersiar oleh umum; 2 gagal; 3 ular kobra

kisruh : kisruh, kacau, berantakan kocak : 1 kocak, lucu, jenaka; 2 tidak penuh; kocak-kacik : bergoyang-goyang

kitha : kota kocap : diceritakan

kitri : 1 tanda pada tanah yang telah ditebangi pohonnya; 2 pohon buah-buahan di kebun kocar-kacir : kocar-kacir

kiwa : kiri kocèh : berkumur dengan

klabang : kelabang; dikepang : dikepang (rambut); klabang ayam : dadu, perjudian; klabang kociwa : kecewa, sakit hati
nyander : bentuk rumah tradisional
koclak : bergoyang, tidak penuh
klapa : kelapa
kodhé, ngodhé : berburuh, mengambil up ah
klaras : daun pisang kuning
kodhèn : hitungan dengan kodi
klasa : tikar, alas tidur
kodheng : hilang akal, juling (mata)
klenik : klenik, percaya pada takhayul
kodhi : hitungan kain (20 lembar)

115
kodhik : sempit komini : perempuan, istri

kodhok : katak, kodok; kodhok ngorèk : 1 katak bernyanyi; 2 jenis gending upacara kon : suruh

kogel : tidak sampai hati, sayang, berkasih-kasihan konang : kunang-kunang; konangan : diketahui, tertangkap basah

kojor : 1 liat, kenyal (daging); 2 benteng keliling kondhang : kondang, terkenal, termashur

kokap : mega, awan konjuk : untuk, buat, dipersembahkan

kokila : burung kono : situ

kokoh : kokoh, kuat kontab : bangkit amarahnya, tersulut

kokok : keras berurat (leher), kepala pencuri; kokok beluk : jenis burung kontal : termakan, dinangsa

kokosan : 1 kukusan; 2 jenis buah kontang-kanting : kesana kemari, mondar- mandir

kokot : lekat sekali, peniti kancing baju; kokot bisu : sangat merah/diam sambil menggigit kontap : bangkit amarahnya, tersulut
bisu; kokot bolot : daki, dekil
konten : pintu
kolam : kolam
kori : piatu
kolang-kaling : buah kolang-kaling
koripan : 1 kehadiran; 2 kerajaan kahuripan
kolong : kolong
kosa : kuat, perkasa
kolontara : lamtoro
kosala : baik, pandai
komala : intan, halus, santun
koswa (bala- ) : bala tentara
komara : sajian kepada ruh halus
kosya : dicium
kombang : kumbang, lebah; macan kombang : harimau kumbang; kombang anglèng :
kumbang
kotaka : kotoran yang terburuk

116
kotbuta : sangat marah kranji : nama buah, kandang ayam; kranjingan: ketagihan

kothak : kotak krapak : daun tebu kering

kothèkan : tabuhan dengan memukul kentongan kayu/lesung krapyak : kandang kijang yang berpagar

kothi : keti, 100.000 kraras : daun pisang kering

kothong : kosong kras : keras

kowè : kamu, anda krasa : terasa, dapat diindra; krasan : kerasan, betah, senang

krajan : kraton, istana, pena, puri krastala : kuasa, sakti

kraka : daun kering yang telah luruh kraton : kraton, istana, pura

krakab : tutup pelana krawitan : kerawitan

krakah : halaman rumah krendha : peti mati

krakal : bajak, alat pengjembur tanah kreneng : keranjang kecil tempat buah-buahan

kram : 1 kejang; 2 cahaya, sinar kréngga : dihiasi dipercantik

krama : menikah; krama désa : bahasa halus yang digunakan orang desa; krama inggil : krenteg : kehendak yang kuat
bahasa halus tinggi; kramakala : petang, malam; kraman : pemberontakan; kramaniti :
sopan santun; krami: menikah krepana : sangat belas kasih

kramat : keramat, berpetuah

krepu : kristal, sebangsa, permata

krambil : kelapa kresa : karsa, suka, kehendak

krana : karena, sebab kresna : 1 hitam; 2 nama wayang; kresnapaksa : paruh bulan gelap, sesudah purnama

kranjang : keranjang
kreta : aman damai, makmur

117
kréta : 1 kereta; 2 makmur; kretagna : tak berterima kasih; kretala : nama senjata; kretanjali ksaya : rusak, musnah,
: menyembah, bersujud; kretapradana : terlebih-lebih; kretapunya : bahagia sekali; kretarta :
tercapai maksudnya, bahagia; kretayasa : termashur, kondang; kretayuga : jaman keemasan, kséma : selamat, sejahtera
saat kejayaan

ksira : puan, air susu

krété : anak buaya

ksiti : tanah, bumi

kreteg : jembatan

ksodra : madu, air madu

kreti : perbuatan, tingkah laku

kuat : kuat
kretobaya : setuju, berdamai

kubalan : kena nyala api

kretya : makmur, sejahtera, aman damai

kubandha : raksasa, gergaji

kridha : gerak, kiprah; kridasastra : kepandian ulah sastra

kubek : lingkaran, keliling

krigaji : sejenis pajak kepada raja

kubeng : lingkaran, keliling

krigan : pengerahan

kubleg : sekeliling
krikil : kerikil, batu kecil

kubon : kebun, pekarangan

kringet : keringat; kringet buntet : keringat yang tak bisa keluar

kubra : besar
kripik : keripik

kubu : blok, benteng pertahanan

kriting : kriting

kubuk : persegi
kriya : kriya, karya, buah tangan, kerajinan

kuburan : kuburan, makan

ksama : ampun, maaf

kubus : bangun yang mempunyai ukuran sisi-sisinya sama

ksana : seketika, sebentar

kucem : rusak, lengset

ksatriya : perilaku kesatria

118
kucing : kucing kudu : harus

kucir : kucir kudung : penutup, kerudung

kucira : cela, cacat kudus : kudus, suci

kuciwa : kecewa kuhaka : penjahat, orang jahat

kucumbi : istri, suami kuhana : tidak terus terang, tidak setia

kucur : kucur, jenis panganan kujana : sangat marah, orang jahat

kuda : kuda, turangga kujang : senjata tradisional Betawi

kudandapan : tertatap karena kebiungan kujiwat (ng- ) : mengerling, mengeling

kudang : diharap, dipuji-puji kukang : nama binatang sejenis kera

kudhampel : berpaut dengan tangan dan kaki kukap : asap, awan, kemenyan

kudhar : terurai, terlepas kukila : burung

kudhi : kudis kuksi : perut

kudhis : kudis, jenis penyakit kulit kuku : kuku

kudhu : mengkudu, nama pohon obat kukub : ambil

kudhung : tutup kepala kukud : selesai, bangkrut

kudhup : kuncup kukuh : kukuh, kokoh, kuat

kudon : terkenai udu, iuran kukul : jerawat

kudrat : kudrat, kekuasaan Tuhan kukup : ambil

119
kukura : kura-kura kulihan : kepulangan

kukus : asap kulihi : bagaimana, mengapa

kul : kul, hewan air sejenis bekicot kuliling : keliling, mengitari

kula : saya, aku; kulagotra : sanak keluarga; kula mitra : keluarga, famili; kula sentana: kulina : biasa, akrab
keluarga, amili; kulawanda : keluarga, famili; kulawangsa : keluarga; kulawarga : keluarga
kulingling : berkeliling, mengitari
kulah : kamar mandi
kulinten : biasa, lumrah, wajar
kulaja : bangsawan, ningrat
kulisa : beliung, kampak
kulak : membeli untuk dijual lagi
kulit : kulit, belulang, sampul; kulit ayam : kulit ari, jangat; kulit daging : seluruh tubuh
kula-kuli : biasa, lazim
kulita : sudah kenal baik, mesra, akrab
kulala : pembuat barang pecah-belah dari tanah liat
kulon : barat
kulanté : nama tembang tengahan
kulu : tertelan, nama ikan
kular : benang untuk menjahit
kulub : angger, buyung, anak, sayang
kulawu : 1 warna abu-abu; 2 nama wuku
kuluk : mahkota, topi kebesaran
kuled : lembat, lambat, tidak cepat
kuluma : nama ikan
kulem : bergaung, membahana, merdu dan besar
kulumur : berlumuran darah
kulèn : sawah milik kuli
kulung : tangkai ketam pemotong padi; kulung ati : lekuk di bawah dada
kuli : kuli, buruh, pekerja
kulup : angger, buyung, anak
kulib : anak anjing
kulur : dapat dan mau memberi

120
kulwan : barat kumpris : anak yang akan menggantikan pangkat ayahnya

kum : rendam, dibenamkan diair kuna : kuna, lama

kuma : awalan kuma; kumacèlu : mendamba; kumadama : pura-pura bodoh rendah; kunang : kunang-kunang
kumakaruh : akrab, karib; kumalancang : lancang, mendahului kehendak; kumalasa :
tergelar, tersedia; kumalungkung : sombong, congkak; kumawani : pemberani, sok berani;
kunapa, kunarpa : jenazah, mayat, bangkai
kumawas-awas : awas, teliti, cermat;

kunca : kain dodot

kumawasis : sok pintar, sok pandai

kuncang : terlempar karena angin

kumaki : congkak, besar kepala

kuncara : kondang, terkenal

kumala : emas, mutiara; kumala-kala : kadang kala

kuncèh : pipa panjang

kumara : anak-anak, orang muda, intan, siwa

kunci : kunci, pembuka

kumat : kumat, kambuh, sakit lagi

kuncung : kuncung, bagian rambut didepan

kumayu : sok cantik, genit

kuncup : kuncup
kumba : buyung, tempayan, kelapa

kundha : anglo, keran, pedupaan, perapian

kumbah : cuci, bersih

kundhah : jatuh tak berdaya

kumbakara : pembuat barang pecah belah

kundhala : cincin, gelang, anting-anting

kumbala : jambu-jambu berbentuk bunga untuk hiasan

kundhalini : ular
kumbandha : raksasa

kundhang : kondang, terkenal, tersohor

kumbang : kumbang, lebah

kundhi : tukang membuat gerobak

kumbayana : 1 jun tempayan, jembangan; 2 nama Begawan Durna waktu muda (wayang)

kundur : pulang, kembali; kunduran : meninggal karena pendarahan sewaktu melahirkan

kumbi : cangkok, sombong, besar kepala

121
kuneng : adapun kunthiwiri : berulang-ulang datang

kung : merdu kunyit : kunyit, kunir

kungas : sumerbak, wangi, karuan kunyuk : monyet, kera, munyuk

kungkang : katak yang besar, kongkung kupa : perigi, mata air

kungkulan : terlampaui, terlebihi kupat : telupat

kungkum : terbenam, menenggelamkan kupeng : sekeliling

kuning : kuning kuper : kurang perhatian, kurang pergaulan

kuningan : jenis logam kupi : rencana karangan

kunir : kunyit kupik : bertepuk

kunjana : susah, sedih, asyik; kunjana-papa : susah dan melarat, miskin kupina : cawat, saluran penutup kemaluan laki-laki

kunjara : penjara, tahanan kuping : telinga, pendengaran

kunjeng : kerdil, komeng, ceding kupiya : 1 contoh, teladan, pengalaman; 2 kopiah, peci

kunjuk : dipersembahkan kupon : kupon

kunjur : duduk meluruskan kaki kupu : kupu-kupu

kunta : senjata sejenis tombak pendek kura : kura-kura

kunten : kuli kurah : berkumur-kumur, gurah

kunthara : budi daya, tingkah laku kurakah : pembantai

kunthing : kecil, kurus kurang : kurang

122
kuranti : ditahan, dilarang kutha : kota; kutha-biting : tanggul besar ditepi jalan; kuthagara : ibukota; kuthamara :
sesajian ditempat yang keramat; kuthasaksi : saksi palsu; kuthawara : kota besar
kurantil : nama wuku yang ke-4
kuthah : kotor, berlumuran
kureb : tengkurap
kuthaka : kotoran cirit
kuren : lelaki yang sudah dewasa
kuthara : kampak, beliung
kurma : kurma, jenis buah
kuthèh : kotor, berlumuran
kuru : kurus, tak subur, lemah
kuthèt : kerdil, komeng
kurung : kurung, mengurung; kurungan : sangkar
kuthila : bungkuk, bengkok
kusa : nama rumput
kuthilang : jenis burung
kusala : baik, pandai, selamat
kuthilem : licin, tidak jujur
kusan : kukusan
kuthip : sangat hina
kusik : sejenis pisau untuk membuat warangka keris
kuthong : kosong
kusir : kusir, sopir pedati
kuthu baru : bagian kebaya penutup dada
kusta : kusta, jenis penyakit kulit
kuthumbi : suami
kusuma : kusuma, bunga, kembang; kusumawicitra: bermacam-macam bunga, nama
tambang gedhe; kusumayuda : tokoh pemenang dalam peperangan kutu : kutu

kuswa : cium kutub : kutub, ujung

kuswantara : ciuman, kasih kutug : asap

kutah : tumpah kutuk : 1 anak burung; 2 jenis ikan

123
kutut : jenis burung, perkutut kuwu : penguasa setingkat adipati

kuwadé : tempat duduk pengantin kuwur : gelisah, bingung, berirama kemerahan

kuwadéan : pedagang kain, berjualan pakaian kuya : aniaya, serang, hina

kuwaga : kuat menjalani, tahan banting kuyu-kuyu : bercucuran keringatnya

kuwagang : kuat, mampu kwaci : biji kuaci

kuwah : air sayur, kuah kwaga : mampu menjalani lobaan, kuat

kuwalon : tiri kwali : kuali, belanga

kuwanda : mayat, bangkai, jenazah L

kuwaos : kuasa, mampu labu : jenis umbi

kuwara : termasyhur, terkenal labuh : 1 pengabdian; 2 buang; labuh labet : pengabdian; nglabuh : membuang; lelabuhan :
pengabdian; pelabuhan : dermaga
kuwas : kuas, alat mengecat
labur : cat dari kapur; laburan : cat-catan; nglabur : mengecat
kuwasa : kuasa, mampu
lacak : lacak, teliti
kuwat : kuat
ladha : lada, rempah-rempah
kuwatir : kuatir, sumelang, was-was
ladhang : sempat
kuwawa : kuat, mampu; kuwawi : (ing.) kuat, mampu
ladhatan : penghabisannya
kuwaya : air
ladheg : kotor sekali
kuwèni : jenis mangga
ladhu : lumpur dari gunung berapi
kuwi : itu

124
ladi : melayani; pladèn : pelayan; ngladèni : melayani; lados (ing.): melayani lajur : lapis, kolom

lading : pisau dapur lak : lak, pintu air

ladrang : nama gending laka : mustahil, jarang ada

laga : perang lakang : selangkangan

lagak : gaya, potongan lakar : memang

lagang : cepat besar laken : cengketan

lagep : mau, suka akan laki : pria; laki bini : suami istri; laki rabi : suami istri

lagi : sedang, baru lakon : cerita

lagu : lagu lakra : dasar

lahru : kemarau laksa : 10.000

lahya : tingkah, canda laksana : seperti

lain : lain laksita : berjalan

laja : malu, mendapat malu laksmana : cerdas

lajar : bajak, nenggala; mlajar : lari laksmi : cantik; laksmini : cantik; laksmiwati : cantik sekali

lajeng : terus; mlajeng : lari laksya : laku, jalan

lajer : pokok kayu laku : jalan, laku; kelakon : tercapai, terlaksana; lakon : cerita, kisah; laku dagang :
berjualan; laku dhodhok: berjalan dengan duduk; laku gawé : mempunyai kewajiban; laku
ngiwa : melakukan kejahatan; nglakoni : menjalani, melakukan
lajita : malu

lalab : dedaunan mentah untuk lalap

lajuk : terlanjur

125
laladan : daerah lalu (ng – ) : bunuh diri; lalu mangsa : terlambat

lalahan : tanah yang siap ditanami lalya : lupa

lalai : lupa, alpa lama : lama

lalana : berkelana, mengembara lamak : lemah, lapik

lalang : ilalang lamar : lamar, meminang

lalar : dahi lamat -lamat : samar-samar

lalaran : nara pidana lamba : tunggal, tulus hati

lalasa : nama tumbuhan lamban : belum beristri

lalatha : dahi, menghias dahi lambana : jejaka, perawan

lalawa : banyak tingkah, ceroboh lambang : lambang, simbol, tanda; lambang jangka : tanda-tanda jaman

lalayan : pagar tembok, benteng lambao : bertani

laler : lalat; laler wilis : lalat hujan lambar : dasar, alas

laléyan : sering lupa lambat : lama, lambat

lali : lupa; lali jiwa : lupa ingatan, gila lambau : bertani

lalim : lalim lambé : bibir; lambé ati : watak; lambé gajah : bagian keris; lambé gangsa : moncong lembu
yang bergerigi; lambiran: tepi sungai yang rendah
lalis : hilang, mati
lambung : perut, lambung; lambung lengis : lekuk di atas pantat di bawah rusuk
lalita : cantik
lamèn : pohon padi
lalos : lupa

126
lameng : pedang lamang lamur : rabun, buta ayam

lami : lama lamuran : nama rumput

lamis : dusta, bohong lamus : puputan dari kulit kambing

lamon : kalau lamut-lamut : jauh/tipis dan tidak jelas

lampah : (ing.) jalan; lampahan: lakon, cerita; nglampahi: menjalani lan : dan, serta

lampeg : pasang (laut, dsb) lana : kekal

lampèng : relung lanang : laki-laki

lampes : nama tumbuhan lanas : laju karena panas, pemarah

lampet (ng – ) : terhenti lanat : terkutuk

lampiran : lampiran lancana : lencana

lampit : tikar jalin lancing : lancang, tak minta ijin

lampita : tanda lancar : lancar

lampor : suara ramai landep : 1 tajam; 2 nama Wuku

lampra : mengembara landhak : landak, jenis binatang

lampu : lampu, pelita landhep : tajam; landhep dhengkul: tumpul sekali; landhep pikirané : pintar

lampus : mampus landhes : alas, dasar; landhesan : dasaran, alas

lamuk : kabut landhung : panjang sekali

lamun : kalau langak : berjalan mendangak

127
langar : garang langkan : pagar keliling

langeh : indah, cantik langkap : busur

langen : kegemaran; langendriya : wayang orang dengan lakon pakem Damarwulan; langen langkas : tangkas
mandra wanara : pentas pertunjukan wayang orang, drama dan tari; langen sari: taman
kesukaan; langen swara: paduan suara tembang-tembang Jawa
langkep : busur

langèn : tempat berenang langking : kurus, kecil

langgana : tak menurut, tak sudi langkir : nama wuku yang ke-13

langganan : langganan
langkung : lebih; kelangkung : sangat; kula langkung : permisi mau lewat; nglangkungi :
melewati; selangkung : dua puluh lima
langgat : tanggap
langlang : berkeliling mengitari
langgenan : landasan, ganjal
langseb : langsat
langgeng : abadi, kekal
langsing : langsing, tinggi ramping
langguk : congkak, sombong
langsir : dilangsir, satu per satu
langgula : ekor
langsung : langsung, berlanjut
langi : berenang; lelangèn : berenang-renang
langsur : melata, merayap
langir : langit, nama buah
langu : jenis bau yang tak sedap
langit : langit, angkasa
langun : kesenangan
langka : langka, jarang sekali
langut : sepi, hening
langkah : langkah; mlangkah: melangkah; nglangkahi: melangkahi
lanja : sering bersilaturahmi
langkak : langka, jarang

128
lanjah : mudah bosan lapa : lapar; lara-lapa: penderitaan yang amat sangat

lanjam : 1 ujung bajang; 2 singkal lapak : pelana, sela, ringga

lanjang : gadis, perawan lapan (se – ) : 35 hari

lanjar : janda muda yang belum beranak; lanjar ngirim : nama rasi bintang lapang : lapang

lanjèn : mencoba, percobaan lapis : 1 lapis; 2 lapisan

lanji : 1 sebangsa baju; 2 mudah berubah lar : bulu ayam

lanjo : pulang pergi lara : 1 sakit; 2 dara, gadis, wanita; lara ayu : ketumbuhan, sakit calar; lara brangta :
kasmaran, jatuh cinta; lara jonggrang : gadis yang bernama jongrang, dicandikan dalam
candi Prambanan; lara karuna : kasmaran, jatuh cinta; lara kidul : Nyi Lara Kidul, jin yang
lanjung : termenung, tercenung
dipercaya sebagai penguasa laut selatan; lara kudan : bedil berlaras satu; lara-lapa :
sengsara, menderita; lara ngedhat : nama bunga
lanjur : lanjut, kemudian
larab : datang
lanjut : lanjut, kemudian
larad : susut, hanyut
lantak : pelantak, pengasah
larah : kedudukan, tempat
lantang-lantang : cincin
larak : sendal, terik
lantap : garang, suka marah
larang : mahal, harga tinggi
lantas : langsung
larap : datang
lantéra : lentera
laras : irama; laras pelog : irama pelog; laras slendro: irama slendro; laras wastu : akar
lantih : tenun; nglantih: menenun wangi

lantip : pintar, pandai laré : anak; laré angon : anak penggembala

laos : lengkuas larèk : anak, kanak-kanak

129
lari : lari lawa : kelelawar

larik : larik, deretan lawak : dagelan, lawak

laris : laku keras lawan : 1 musuh; 2 dan, dengan

laron : laron lawana : garam, asin

laru : benih jamur pembusuk untuk tempe lawang : pintu; lawang butulan : pintu belakang; lawang kori : pintu utama; lawang kupu
tarung : pintu kanan kiri; lawang lèrègan : pintu dorong; lawang monyétan : pintu yang
daunnya dua, atas bawah; lawang tangkeban : pintu yang daunnya satu; lawang tobat :
larud : larut
pintu taubat

larung : buang
lawar : lawan, apa adanya; lawaran: makan tanpa lauk

laryan : selokan
lawas : kawak, kuno

lastari : lestari, terpelihara; lastantun : (ing.) lestari, terpelihara

lawayan : perlombaan burung merpati

lastri : malam
lawé : lawe, benang tenun; lawé mateng : benang yang sudah dikanji; lawé mentah : benang
yang belum dikerjakan; lawé wenang : gelan g dari benang (penangkal penyakit)
latar : halaman
laweh : lauk pauk
lathi : lidah
lawèh, lawih : ganjal pada bibir kran
latri : lumpur, endapan lumpur
lawer : lama, tua
latu : api
lawèt : burung walet
latuh : lumut laut
lawis : lama sekali
laun : daun kacang cina
lawon : mori, kain pembungkus mayat
laup-laup : berteriak-teriak
lawong : bersuara keras
laut : laut, samudra

130
lawuh : lauk-pauk lebur : lebur, hancur

lawung : tombak, lembing lèdhèk : memancing, menggoda

laya : mati lega : lega, rela

layah : piring besar dari tanah liat legan : perjaka, prawan

layak : layak, wajar, lumrah legawa : ikhlas

layan : keran kecil legedan : watak

layang : surat, kertas; layangan: layang-layang; layang biwara : surat kabar; layang iber- legena : telanjang
iber : surat kiriman; layang ideran : surat edaran; layang kabar : surat kabar; layang wacan :
buku bacaan legetan : nama tumbuhan

layap : pergi, main legi : 1 manis; 2 nama hari pasaran

layar : layar, peralatan perahu legundhi : nama tumbuhan

layon : mayat, jenazah

leheng : lumayan, lebih baik daripada

layos : atap, tarub

leksa : laksa, 10.000

layu : layu, mati leksana : jalan, berjalan

layung : awan kuning pada sore hari léla : hibur, ayem

layur : nama ikan laut

lelah : capek

laywa : layu, mati, lain; laywan : bunga yang sudah layu lelana : berkelana, mengembara

lebda : mahir, ahli lélang : lelang, jual

lebet : dalam, maruk

lelangon : kesenangan, hiburan

131
lelara : penyakit; lelaran : wabah penyakit lembu : sapi, lembu

leluhur : leluhur, nenek moyang lembur : lembur, bekerja di luar jadwal

lèlur : segan, enggan lembut : lembut, halus

lema : gemuk, gembur lemeh : segan, enggan

lemah : tanah; lemah teles : tanah subur lemper : jenis makanan dari ketan

lembah : lembah, cekung; lembah manah : andap asor, rendah hati lèmpèr : cobek

lembak : lemak lempèt : kepipis (perut)

lembana : pujian, sanjungan lempir : lembar, helai

lembar : lembar lempuk : nama ikan sungai

lémbat (m -) : berpindah meloncat-loncat dari pohon ke pohon lempung : tanah liat, tanah merah

lembara : mengembara lempuyang : jenis tanaman obat tradisional

lembat : halus, lembut lemu : gemuk

lembayung : lembayung, daun kacang untuk sayur lendhah : sawah di tempat yang datar dan rendah

lembek : ombak léndhéyan : 1 bersandar; 2 batang tombak

lèmbèr : keletah lendhi : mainan ikan

lembing : 1 tombak; 2 nama binatang lendhong : nama ikan

lémbong : sebangsa talas léndhot : lumpur

lembora : nama ikan laut (besar) lendhut : tanah lumpur

132
lènèng : bermasakan, masak semua lénggot : lembehan santai; lénggot bawa : tandak

lèng : lubang, rongga lengkara : perhiasan

lenga : minyak; lenga bacin : minyak kelapa yang telah dipakai kedua kalinya; lenga cèlèng lèngsèr : lengser, turun jabatan
: minyak lebihan dari; lenga mambu : minyak tanah; lenga patra : minyak tanah; lenga pèt :
minyak tanah; lenga wangi : minyak wangi
lentéra : lentera, lampu

léngah : lengah, sembrono lepas : lepas, bebas; lepas tangan : tak mau ikut campur

lengar : lebar (dada) lepat : salah

lengen : lengan, tahu

lèpèk : cawen, lepek

lengeng : indah, menawankan, menyenangkan lèpèn : kali, sungai

lèngèng : kata untuk memaki lepet : lepet, jenis makanan

lenggah : duduk lèrèh : tenang, santai; lèrèh-lèrèh : santai, istirahat

lenggak (ng -) : duduk mendongak dan menoleh

lerem : tenang, santai

lénggak-lénggok : melenggok
lèrèn : istirahat

lenggana : rela, ikhlas, segan, enggan leres : betul, benar

lengganan : langganan, pelanggan lésan : lisan, mulut

lenggang : jenjang (leher), ramping

lesana : tanda, jalan

lénggang : melenggang leseh : lusuh, terinjak-injak

lengger : besar dan tak bergerak-gerak lesmi : indah, laksmi

lènggèr : lengger, jenis tari-tarian

lestari : lestari, terpelihara; lestantun : (ing.) lestari, terpelihara

133
lesu : lesu, lapar, lemas limpa : limpa

lesung : lesung, tempat menumbuk padi limpad : cekatan

lésus : angin ribut limpah : limpah, banyak

lewih : lebih limpung : tombak pendek bermata kanan kiri

licik : licik, akal bulus limrah : lumrah, lazim, umum

ligasan : naik kuda tanpa pelana limun : limun, jenis minuman

lika : tulis limur (dite – ) : dilipur, dihibur

lilit : lilit, membelit; lilit uwi : melilit seperti ubi limus : pakel, jenis mangga

lima : lima limut : 1 kabut; 2 selimut

liman : gajah lina : hilang, sirna, mati

limar : limar lincad : loncat, lompat, tinggal

limas : bentuk rumah adat; limasan : bentuk rumah adat lincak : lincak, kursi; lincak gagak : meloncat-loncat seperti burung gagak

limbang : timbang lincat : loncat, lompat

limbuk : limbuk, jenis nama wayang lincing : runcing, lancip

limbung : limbang, terhuyung-huyung lincip : runcing, lancip

limer : melayang lincis : lubang jerat (tali)

limit : limit, rata dan halus lincut : malu, enggan

limo : 1 lima; 2 jeruk, limau lindhu : gempa bumi

134
lindhuk : terlindung linuhung : dihormati, ditinggikan

lindhung : lindung, berlindung linuwih : lebih

lindri-lindri : cantik sekali, molek lipur : hibur, senang

lingga : 1 arca, tugu; 2 kata dasar lir : seperti

linggar : pergi, lahir lira : belerang; lira-liru : berganti-ganti

lingsa : telur kutu; pada lingsa; tanda baca pada aksara Jawa lirang : belirang

lingsang : anjing air lirih : pelan

lingsem : malu lirik : melirik

lingsir : bergeser, condong liring : kejap, pandangan sekilas

linguk : jenguk, lihat lirip : aus, rompeng

lintah : lintah; lintah dharat : rentenir liris : gerimis, teratur, rapi

lintang : bintang; lintang alihan : bintang beralih; lintang kemukus : komet, bintang lirna, lirning : terang sekali, apabila
kemukus; lintang panjer esok/sore : bintang kejora
liru : tukar, ganti; liru lambang : bertukar barang, barter; liron : tukar; liron patra : berganti
linthing : melinting tempat; liron watang: saling merombak

linting : menggulung lirwa : lalai, lengah, kurang waspada

lintring : jenis rumah adat lis : tali kekang, kendali

lintu : ganti lisa : ketombe, telur kutu

linu : rasa nyeri, pegal-pegal lisah : minyak

135
listu : cantik; listuhayu: cantik, ayu; listya : molek lodhong : wadah, toples

lisuh : lesu, lelah lodok : sumsum pada tulang punggung

lisus : angin ribut lodong : wadah makanan kecil, toples

litheng : hitam sekali lodra : buas, gerang, sangat marah

lituhayu : cantik, molek, ayu logor : gugur, luruh

liwar : menyimpang; liwar-liweran : berseliweran logro : longgar

liwat : lewat loh : subur; loh jinawi : subur makmur

liwer : lewat, lintas lohita : merah

liwet : liwet, jenis nasi lok : mashur

liwung : bingung loka : 1 tempat; 2 kenal, dikenal; lokamandhala : permukaan dunia; lokananta : jenis
gamelan; lokaya : dunia, alam semesta; lokéndra : raja di dunia; lokéswara : terkenal di
dunia; kaloka: terkenal
liya : lain

lokita : karangan, sajak

locana : mata, netra

lokro : longgar; nglokro : patah semangat

locita : hati, perasaan

lokrok : lobok, longgar

lodaka : air

lola : tidak punya ayah ibu

lodan : ikan paus, ikan gajah

loling : lentera dari kertas

lodhèg : longgar, lobok

lolita : ingin sekali, mendamba

lodhèh : jenis sambal

lolor : lepas, ulur

lodhoh : busuk, remuk

136
lolos : lolos, bebas lorèk : lorek, loreng; lorèng : loreng

loma : pemurah, suka memberi loro : dua; loro blonyo : arca tiruan pengantin

lomba : pertandingan losin : dosin, 12 buah

lombok : lombok, cabe losoh : lusuh

lomoh : segan, enggan losok : busuk, luruh

londhot : busuk, remuk losor : longsor

longan : bawah ranjang lota : buas, ganas

longgang : sela, antara lothèng : loteng

longgar : longgar, luas, renggang lowang : luwang, bolong, lubang

longkah : nama bunyi-bunyian lowong : lawang, kosong

longkang : sela, antara lowung : lumayan

longsor : longsor lucu : lucu, jenaka

lonjong : lonjor ludhes : ludes, habis

lonjor : belunjur; selonjor : duduk meluruskan kaki ludhuk : suka makan banyak

lontar : lontar ludira : darah

lontop : tongkat berisi pedang ludrug : ludruk, teater tradisional

lontor : makan, minum lugas : jelas, denotatif

lor : utara; lor kulon : barat daya; lor wétan : timur laut lugu : apa adanya, bersahaja

137
lugut : bulu-bulu pada batang bambu (tebu, dsb) lumah : terlentang; lumah tangan: meminta, memohon

luh : air mata lumba : lomba, pertandingan

luhur : luhur, tinggi; luhung: luhur, tinggi lumba-lumba : ikan lumba-lumba

lujeng : luku, bajak lumbu : jenis tanaman umbi-umbian

luk : lekuk; luk sanga : lekuk sembilan lumbung : lumbung, persediaan; lumbung bandhung : lumbung besar; lumbung désa :
lumbung desa
luka : luka
lumer : leleh, basi
lukak : cekung; lukak-lukik: bercekung-cekung
lumèr : meluap
lukar : lepas, melepas
lumpang : lumpang, tumbukan padi; lumpang kenthèng : lumpang batu besar
lukat : lepas dari siksaan
lumpat : lompat; lumpat kidang : melompat-lompat
lukis : lukis, gambar
lumping : belulang
lukita : karangan, syair; lukita sari: karangan/syair yang indah
lumprah : lumrah, wajar
luku : bajak, nenggala
lumpuh : lumpuh
lulang : belulang, kulit
lumpur : lumpur
luluh : luluh
lumrah : lumrah, wajar
lulur : bedak lulur
lumuh : bosan, malas
luluri : leluhur
lumur : gelas untuk minum
lulus : lulus, lolos
lumurug : berangkat ke pertandingan
lulut : cinta

138
lumut : lumut lunjat : lonjak

luncat : loncat, lompat luntas : luntas, jenis tumbuhan

luncup : luncup, kuncup luntur : luntur

lung : pucuk daun lunyu : licin

lunga : pergi lupa : lupa

lungan : bepergian lupit : sempit, tidak longgar

lungga : sulur-suluran lupiya : teladan, contoh

lunggé : terlambat lupta : keliru, lupa

lungguh : duduk luput : luput, lepas; luput cinatur: tak disebut dalam bicara

lungka : bongkahan tanah di ladang lurah : lurah, kepala desa

lungkrah : capai, payah, letih luru : mencari

lungsé : terlambat lurub : gebar, tutup mayat

lungsed : lusuh lurung : sungai tempat pembuangan

lungsi (pada -) : tanda baca dalam huruf Jawa lurus : lurus

lungsir : kain sutra lutung : lutung, jenis kera

lungsungan : kulit bekas pada binatang setelah berganti kulit luwah : lowong

lungsur : kain bekas luwak : luwak, jenis musang

lunjak : lonjak luwang : lubang, lowong, watu luang

139
luwar : lepas, luar madak : malah, malahan

luwé : lapar madat : memakai candu, ganja

luweng : lubang madaya : memperdaya, membohongi

luwer : putaran, bundaran madé : menjual

luwih : lebih; luwih manèh : terlebih lagi madeg : berdiri, menjadi

M mader : mencari ikan wader

maésa : kerbau; maésa jenar : kerbau kuning; maésa anabrang : kerbau menyeberang; madha : menyamai; madha rupa : rupa yang sama
maésa lawung : jenis tarian menirukan kerbau bertarung
madhang : makan
mabur : melayang, terbang
madhep : menghadap
maca : membaca; maca udrasa : menangis
madhuk : tidak keras, gembur
macak : dandan, berhias diri
madon : bermain perempuan; madoni : bertengkar
macan : macan, harimau; macanan : jenis permainan; macan angop : bangunan kecil di
bagian pintu rumah
madresa : keras

macapat : tembang macapat madresthi : mencelakai

macas : memangkas madu : madu; madu brata : lebah; madu kara : lebah penghisap madu; madu mangsa : jenis
makanan, dodol; madura : cantik, manis
macel : memasukkan pasak
madya : tengah; madya gantang : angkasa, langit; madya pada : dunia, alam; madya ratri :
macem : macam, jenis tengah malam; madyama : di tengah-tengah; madyantara : alam semesta, jagat raya;
madyasta : berdiri sebagai penengah
macung : mengangkat tangan
maéjan : nisan
mada : berani, tidak takut mati; mada pléra : mencela, memperolok-olok
maékani : memfitnah

140
maèlu : memfitnah mahitala : bumi, tanah

maem : makan mahitala : bumi, tanah

maétala : tanah, bumi maido : mencela; maiben : mencela

magah : tegar hati, keras kepala main : main

magang : bekerja sambil belajar maisi : permaisuri

magepokan : berhubungan maja : maja, nama buah; maja-maja : sekali-kali

mager : pagar, memagari; mager timun : serupa biji mentimun; mager sari : tetangga kanan majad : patut, layak
kiri
majer : mandul, majir
magrok : tinggal
maji : tak kan terjadi
magut : hampir selesai
maju : maju; majeng : maju; majupat : segi empat; majutelu : segi tiga
maha : maha, tinggi; maha agung : maha agung; maha bala : kuat, perkasa sekali; maha
bara : tidak lazim, mustahil; mahabaya : bahaya besar; mahaguru : mahaguru, guru besar;
makah : merangkap
maha kuwasa : maha kuasa; maha luhur : maha luhur; maha mulya : maha mulia;
mahamuni : pendita; maha pawitra: suci, luhur; maha prana : huruf besar pada huruf Jawa;
maharaja: raja besar; maharatna : manikam; maharesmi : bulan; maharja : selamat; maharsi makam : kuburan
: maharesi; mahasiswa : siswa di perguruan tinggi; maha suci: maha suci; mahasura:
pemberani, pahlawan; maha atma, mahatma : jiwa besar; maha wikan : maha mengetahui makan : 1 makan; 2 bisa mengerem (rem); makan ati : mengecewakan; makan tuan :
mencelakakan tuan/ pemiliknya
mabuk : mabuk
makara : udang
mahas : masuk
makaten : demikian, begitu
mahidhara : gunung, bukit
maktal : nama wuku yang ke-21
mahisa : kerbau
makutha : memakai mahkota
mahisi : permaisuri

141
mala : luka, penyakit malih : berubah, berganti

malad, maladi : membuat kualat malik : membalik; malik grémbyang : berubah total; malik tingal : berubah janji

malah : malah, bahkan maling : pencuri, mencuri; maling dhèndhèng : berlaku serong, berzina; maling raras :
mencuri asmara; maling retna : mencuri asmara
malahi : merepotkan
malini : bunga
malam : bahan cat untuk membatik
malir : membuat alur/parit di sawah
malang : melintang, berserakan; malang atèni : menguatirkan; malang gambuhi : suami istri
yang lakinya lebih muda; malang kadhak : berkacak pinggang; malang kerik : berkacak malo : lak berwarna merah
pinggang; malang mégung : malang melintang; malang sumirang : menghina kepada orang
maloni : mencela, mengubah
malar : tambahan pula
malu : malu
malati : membuat kualat, bertuah
maluh : becek, berlumpur
malaya : mengembara
mamah : 1 memamah; 2 mama, ibu
maled : menerima rapelan
mamak : emak, mama, ibu
maledi : ingin sekali, damba sekali
maman : memanggil paman
malek : jemu, jenuh
mamang : ragu, bimbang
malem : malam
mamar : remang-remang
malèni : menjadi wali
mamas : nikel
maler : selalu, senantiasa
mambang : jenis hantu
males : membalas
mambek : tersumbat
maligé : mahligai, istana keputrian

142
mambet : tersumbat manah : 1 memanah; 2 hati, perasaan

mambil : mengambil manail : nama wuku yang ke-23

mambrih : supaya, agar manang : keliru, marah

mambu : berbau manasi : memanasi

mamèt : mencari, berupaya manawa : jika

mami : 1 saya, kami; 2 mama, ibu manca : manca, luar; manca udrasa, manca rawat : menangis; manca negara : luar negeri;
manca kaki : orang-orang tua di desa; mancawara : memperdayakan dengan negara; manca
warna : bermacam-macam jenis
mamin : bertemu, berjumpa

mancad : menginjak
mampet : tersumbat, tergenang

mancahi : mencela, membantah

mampir : singgah

mancak : menerima apa-apa yang diberi

mamprah : melayang

mancal : menendang; mancal donya : meninggal dunia; mancal kemul : berselimut lagi,
mampu : mampu, kuat
tidur lagi

mampus : mampus
mancana : menganggu, mengusik

mamuk : mengamuk
mancas : memangkas

mamut : hilang, musnah, pergi

mancur : mancur, memancar

man : kependekan dari kata paman

manda : setengah matang; mandabagya : celaka

mana : angan-angan, hati; manaduganda : menyetujui, memuji; manadukara : menyetujui,

mandang : memandang
memuji; manakawan : menjadi abdi, pengiring; manasija: cinta, kekasih; manasika :
menganiaya; manastapa : berduka cita; manasuka : siapa yang suka; mana wibawa:
sombong mandar : semakin

manadhem : limun mandara : berhias, bersolek

143
mandaya : berdaya upaya mandhuka : katak

mandek : berhenti mandhung : mencuri, maling

mandéné : alangkah mandi : mujarab, manjur

mandeng : memandang mandira : pohon beringin

mandha : susah, sedih; mandhakaki : nama bunga; mandhakiya (bale -) : rumah tempat mandos : mujarab, manjur
memuja; mandhalika : nama tetumbuhan; mandhasiya : nama wuku yang ke-4
mandra : gembira; mandragini, mandragupit : kamar tidur; mandraguna : sakti, digjaya;
mandhah : pindah mandrawa : jauh, kejauhan

mandhak : menganggap enteng manduk : terkena oleh

mandhala : lingkaran, daerah mandum : membagi

mandhap : turun ke bawah maneh : abdi, hamba

mandhapa : rumah muka, balai, pendhapa manèh : lagi

mandheg : berhenti; mandheg mangu : berhenti dan ragu; mandheg mayong : berjalan tidak manèka : beraneka, macam-macam; manéka warna : beraneka ragam
langsung; mandheg tumolih : berhenti dan menoleh
manekung : berdoa
mandhégani : mengepalai
mangga : silakan; mangga mara : mau, suka; mangga sapira-pira : tiada seberapa; mangga
mandhes : sampai tuntas sésa : tiada seberapa; tan mangga puliha: tak dapat menang

mandhing : pohon kemlandingan manggahi : mempertahankan

mandhiri : mandiri, merdeka; mandhirèng pribadi : mandiri, berdikari manggal : melempar, melontar

mandho : menengadahkan tangannya manggala : komandan; manggalayuda : komandan perang

mandhor : mandor, pengawas manggar : bunga kelapa

144
manggya : bertemu, berjumpa mangsa : 1 musim; 2 ah masa?; mangsa bodhoa : masa bodoh; mangsa borong : terserah;
mangsatara : masa tidak hujan pada musim hujan
mangka : padahal
mangsah : melawan, berperang
mangkadi : tambahan, lagi pula
mangseg : mendesak, menekan
mangkana : demikian, begitu
mangsi : tinta
mangkara : udang
mangun : membangun; mangun-kung : susah karena birahi
mangkas : memangkas
mangut : nama lauk dari ikan
mangkat : berangkat, bertolak
mangwa : bara
mangké : nanti
mani : 1 intan; 2 air mani
mangkéné : demikian, begini
manidikara : menyembahyangkan
mangkono : demikian, begitu
manih : lagi pula, dan
mangku : memangku
manik : manik-manik
manglah : mengalah
manikarma : intan berlian
manglar : melebarkan, meluaskan
manikem : manikam
manglèng : agak miring
manikya : mirah, intan merah
mangler : membelokkan
manila : intan biru
mangli : nama macam tebu
maning : lagi, dan
manglih : berubah
manis : manis
mangro : mendua

145
manja : membuat tugal mantel : mantel

manjang : memanjang manten : kian, lekas, bekas

manjat : memanjat, miring, landai mantèn : penganten

manjel : maju, berkuli mantep : mantab

manjer : menyalakan terus mantes : menjadi pantas

manjing : masuk mantha : membagi; mantha garwa : memperistri; mantha-mantha : membagi-bagi

manjur : manjur, mujarab manthang : sejenis ubi jalar

manjurung : mendukung, mendorong mantheng : pikiran yang memusat

manjut : lalu manther : pikiran yang memusat

manobawa : cinta, senang manthuk : mengangguk

manohara : memikat, menawan mantog : sampai batas, mentok

manojawa : keras sekali mantra : mantra, kata bertuah

manolan : kuli, buruh mantri : kepala pegawai; mantri kéwan : mantri hewan

manon : mengetahui mantrus : kelasi, pelaut

mantak : mengeluarkan kesaktian mantu : menantu

mantang : memberi pantangan mantuk : pulang, kembali

mantar : mudah menyala (kayu) mantun : sembuh, selesai

mantèk : mengeluarkan kesaktian mantuni : menyembuhkan

146
mantyanta : sangat, sekali maos : 1 membaca; 2 buah maja

manu : menerjang, menyerbu; manubawa : cinta, kasih sayang; manuhara : memikat, mapa : apa, apakah
merayu; manukara : menurut, meniru
mapag : menantikan, menjemput; mapag tanggal : menunggu
manuh : biasa, kenal
mapah : memapah
manuja : menuju, mengena
mapak : menjemput, menunggu
manuju : menuju, mengena
mapal : mengepras, memapras
manuk : burung; manuk ngoceh : burung berkicau; manuk thilang : burung kutilang
mapali : mengeprasi
manuksma : menjelma
mapan : mapan/menempati
manungsa : manusia
mapas : memotong, memangkas
manusmara : mencipta, memuja
mapat : berempat
manut : menurut, patuh
mapatih : mahapatih
manyar : manyar, jenis burung
maprah : berkembang, menjadi banyak
manyer : berdiri tegak
mapras : memangkas
manyuk : datang hanya sebentar
mar : capek, lelah
manyul : dahinya nonong
mara : datang, hadir; mara awak : datang sendiri; mara dina : menunggu hari; mara serek :
manyung : mancung menjemukan, membosankan; mara dagang : berdagang, berniaga; mara désa : mendatangi
desa lain; mara dhayoh : bertamu; mara jelèh: membosankan, menjemukan; marakarma :
kesengsaraan, kesedihan; marakata : zamrut, intan hijau; marasadu: menipu, licik;
manyura : gending manyura
maraséba : menghadap; marasoca : melihat sendiri; mara tangan : suka memukul; maratapa
: bertapa, bersemedi; maratuwa : mertua
maoni : pohon mahoni
marabi : menyebut dengan panggilan nama jelek

147
marag : menghadap, mendatangi markisah : buah markisah

marakèh : nama wuku ke-18 marma : kasih sayang; marmi : kasih sayang

marana : mati, meninggal marmut : marmut, jenis hewan

marang : terhadap, kepada marna, marni : bermacam-macam

marangi : mencuci pusaka maro : membagi dua; maro tingal : bermuka dua

marani : mendatangi, mendekati maron : belanga

maras : kuatir, cemas marsudi : berusaha, berupaya

marbuka : membuka marta : kehidupan, rendah hati

mardala : kandang martana : rendah hati

mardawa : ahli, pakar martani : rendah hati

mardi : mengajar, membina martuwi : berkunjung, silaturahmi

mardika : merdeka; mardikani : membuat merdeka; mardikèngrat : merdeka di dunia martyapada : dunia, alam fana

maregaké : membuat kenyang maru : madu, orang yang bersaing mendapat cinta

marek : mendatangi, mendekati marud : memarut, mengukur

marem : puas maruk : gembur (tanah)

marep : menghadap maruki : selalu ingin makan

marga : jalan, karena; margaina: rahim; margana : angin, panah; margi : jalan, sebab marus : berbau tak sedap

mari : sembuh, selesai maruta : angin

148
marwita : mencari ilmu kepada matah : menugaskan, mendelegasikan

mas : 1 emas; 2 panggilan buat kakak laki-laki matak : mengeluarkan; matak aji : mengeluarkan kesaktian

masa : musim matal : setengah matang

masak : memasak matang : matang, masak; matang putung : terp aksa berhenti

masang : memasang; masang semu: memandang dengan perangai tertentu agar dimaklumi; matangga : gajah
masang ulat: memandang dengan perangai tertentu agar dimaklumi
matar : mematar, mengikir
masem : berbasi, berair
mataya : menari, berjoget
maser : menyumpit dengan paser
matek : mengeluarkan kesaktian
masi : masakan, meskipun
mateng : matang, masak; mateng ati : yang masak baru bagian dalam
maskumambang : maskumambang; maskèntar : maskumambang
matengga : menunggu, menanti
masoh : membasuh, mencuci
mathar : serba teratur dan baik
mastaka : kepala, mahkota
mathem : puas, senang sekali
mastuti : memuji, berdoa
mathet : menyelaraskan irama
masuh : mencuci, membersihkan
mathi : pusar kuda yang menjadi tanda tabiatnya
masung : memasung, memberi
mathuk : cocok, sesuai
mata : mata, netra; mata deruk: jenis rumah adat tradisional; mata dhuwiten : mata duitan;
mata éra : bolongan keranjang; mata itik : jenis rumah adat tradisional; mata iwak : nama mati : mati; mati branggah : mati utama; mati kunduran : meninggal saat melahirkan; mati
tumbuhan; mata kucing : sebangsa damar; mata lélé : tumbuh daun (tembakau); mata loro : ngurak : mati karena sudah tua renta; mati raga : bertapa; mati sahid : mati membela
membela musuh, intelijen; mata-mata, mata pita, mata pitaya : intelijen; mata sapi : telur
agama; mati salah : mati karena hal yang dilarang
ceplok; mata walangen : silau sebab terlalu lama memandang; mata walikan : nama
anyaman; mata yuyu : selalu ingin menangis
matianta : sangat

149
matil : mematil, menancapkan patil mawelu : kabur, pucat

maton : maton, tidak menyimpang mawi : membawa, dengan

matosi : mengkhawatirkan mawinga-winga : marah besar; jajabang mawinga-winga : marah besar hingga wajahnya
merah
matra : mantra, kata bertuah; matra kélasa : mengikut/menurut
mawiti : memulai
matrap : mengetrapkan
mayang : bunga pinang
matswa : ikan
mayura : burung merak
matsya : ikan
meca : berterus terang
matuh : menaati
mecah : memecah
matun : menyiangi
mecut : mencambuk
matur : berkata
méga : mega, mendung; méga malang : awan berarak; méga mendhung : nama gamelan;
mégantara : coklat semu hitam (warna kuda)
matut : membuat patut

megar : mekar, berkembang

matyanta : sangat, sekali

megatruh : megatruh, jenis tembang

mau : tadi

méjan : batu nisan

mawa : membawa

mejana : sedang, cukupan

mawar : bunga mawar

mejemuk : 1 majemuk; 2 kenduri bersama sekampung

mawas : mawas, waspada; mawas diri: instrospeksi

melathi : melati
mawat : memberi; mawat gawé, mawat karya : berbuat jahat

melaya : mengembara, berkelana

mawèh : memberi

150
mémba : berubah rupa, menyerupai mendhé : istirahat

membat : memantul; membat mentul : bergetar, memantul-mantul mendhek : berhenti

membut : lunak, gembur mendhem : memendam

memes : lentur, luwes mendhing : lumayan, mendingan

memetri : memelihara, merawat mendhiri : mandiri, berdikari

mempan : mempan mendho : menurut, patuh, taat

menahi : membenahi, mengemasi méndhong : mendong, jenis tanaman

ménak : nikmat, enak mendhung : mendung

menang : menang, unggul mendut : memantul

menapa : apa; menapi : apa meneng : diam, tak bicara

menawa : jika, kalau menga : terbuka, membuka

mencira : terpencil, terasing mengalor : ke utara

ménda : kambing mengarep : pergi ke depan, maju; mengarep-arep : mengharap-harap

mendem : mabuk mengarsa : maju, pergi ke depan; mengarsa-arsa : mengharap; mengarsani : memimpin

mendha : menurut, patuh mengastawa : berdoa

mendhak : membungkuk, merendah mengkana : demikian, begitu

mendhala : lingkaran, tempat, sasana; mendhala giri : nama corak kain tenunan mengkang : merenggang, merenggangkan

mendhang : kulit beras yang kecil sekali mengkéné : demikian, begini

151
menir : pecahan beras; meniren lambéné : bibir yang capek bicara mentrik : cantrik, murid

menjalin : rotan menungsa : manusia, orang

menjalma : menjelma menur : bunga menur

menjangan : kijang menyak : melewati jalan becek

mentah : mentah menyan : kemenyan

mental : memantul menyang : berangkat, pergi

mentala : tega, sampai hati mèpèt : mendesak, menekan;

mentaos : tempuas, nama kayu merak : merak

mentas : mentas, terbebaskan mérak : menarik hati

mentéga : mentega merang : batang padi

mentes : berisi, berbobot mérang : membagi

menther : memusatkan pikiran, konsentrasi merbabak : berkilauan, bersinar; merbabak bang kencana: semburat merah bagai emas

menthès : mentes, berisi penuh merdi : berusaha, mengajar; merdi désa: memajukan desa

menthik : 1 mungil; 2 jenis padi; menthik ori : jenis ketela pohon merdika : merdeka

menthilas : bersih, terang, jelas merdu : menyenangkan, merdu

menthul : 1 memakai topeng; 2 gemuk dan segar merduli : memperdulikan

mentog : menabrak, buntu meré : suara kera

méntol : mentol, penyegar hidung merem : memejamkan mata; merem melèk : membuka menutup mata

152
merga : karena, sebab, jalan mider : mengelilingi

mersudi : menuntut, berusaha, melatih midereng : kuat keinginan, dengan giat

mertapa : bertapa midhang : bermain-main, berpesiar, membayar nazar

merti : merawat; merti désa : kenduri untuk selamatan desa midhangan : acara widhang

mèru : gunung; mèru pancaka : tempat pembakaran mayat midhanget : mendengar

mestaka : kepala midhé : menyambung denga kelopak jantung pisang, membeli daging ketika punya hajat
(tidak menyembelih sendiri)
mesthi : pasti, tentu
midhet : tidur
mèstri : beristri, menikah
midhun : turun
mesu : menahan, mengendalikan
midosa : berbuat dosa
meta : marah sekali
miduwung : menyesal
meteng : mengandung
migena : menghalang-halangi
miarsa : mendengar, memirsa
miguna : berguna
mibah : bergerak
mihak : memihak
miber : terbang, melayang
mijil : 1 keluar, lahir; 2 tembang mijil
micara : fasih berbicara
mikara : membuat perkara
midadari : bidadari
mikir : mikir, berpikir
midak : menginjak
mikul : memikul; mikul dhuwur mendhem jero : mengangkat nama baik tinggi-tinggi dan
memendam aib dalam-dalam
midana : menghukum pidana

153
mil : mil, ukuran jarak mimi : belakang

mila : maka mimik : menyusu

milah : memisah, memilah mimis : mimis, peluru

milalu : remah, lebih (terlebih) dari mimpin : memimpin

milang : 1 menghitung, membilang; 2 mengajar; milang kori : memasuki tiap pintu mimrih : menyuruh supaya

rumah; milang usuk : bermalas-malasan; milang-miling : melihat-lihat mimring : tipis sekali

milangkoni : menyenangkan mina : ikan; minantaka : nelayan

milar : membelah minangka : dalam rangka

milara : menyakiti minangsraya : minta pertolongan

milasa : menganiaya minanten : kalau, jikalau

milenggah : mendudukkan minaraki : duduk, singgah

mili : mengalir minda : kambing

milu : ikut, turut serta mindah : memindahkan

miluta : membujuk, merayu, menjebak mindel : diam

mimang : akar beringin mindeng : memusatkan perhatian

mimba : keluar minder : rendah diri; minder liring : selalu memandang

mimbar : mimbar mindha : seperti, bagaikan

mimbuhi : menambah mindhah : memindah

154
mindhak : naik, bertambah mintar : pergi

mindho : kedua kalinya minten : masing-masing berupa

mindi : pohon imba minthi : anak itik

mindring : tukang kredit barang dapur mintuhu : taat, patuh

mineb : tertutup mintuna : jodoh, laki-laki/perempuan

minengsah : dimusuhi minulya : dimuliakan

minger : berbelok minum : minum

minggah : naik, ke atas mireng : mendengar

minggat : pergi tanpa pamit miri : kemiri

minggir : minggir, menyisih miring : miring

minggung : bergerak, terguncang miris : kuatir, takut

mingkar-mingkur : menghindari, mencegah mirma : berbelas kasihan

mingkara : melawan, memaksa mirong : nama perhiasan

mingked : beringsut, bergeser mirowang : membantu, berteman

mingkem : terbungkam, tertutup mirsa : melihat, mengetahui

mingsra : berharga; mingsri : berharga miruda : lari, melarikan diri

minta : minta, mohon mirungga : khusus

mintaksama : minta ampun, mohon maaf misah : memisah

155
misalin : bersalin, berganti mituhu : patuh, taat

misanan : sepupu miturut : menurut, patuh, taat

misaya : menganiaya miwah : dan

misepuh : berlaku sebagai orang tua miwaha : mengawinkan

miser : menggeser miwal : menampik, menolak

misésa : menguasai, memerintah miwir : mengurai

misih : masih miwiti : memulai

misudha : mengangkat, mewisuda miyaga : pemain gamelan

misuh : memaki-maki miyagah : mengerjakan dengan duga kira

misuwur : kondang, terkenal miyak : membelah

mitambuh : pura-pura tak tahu miyambak : mengerjakan sendiri

mitaya : membuat percaya miyangga : menyangga

miterang : menerangkan, menjelaskan miyara : memelihara

mithes : menggilas miyarsa : mendengar, menyaksikan

mithet : menekan, menjepit miyat : melihat, tampak, tahu

mithing : menekan, menjepit miyata : mengajar

mitra : mitra, kawan; mitra darma : kawan karib, teman akrab miyatani : boleh dipercaya

mituduh : menunjukkan, mengarahkan miyos : keluar, pergi

156
miyup : berteduh momor : campur; momor sambu : turut bersama-sama menyamar

miyur : bergoyang, tak kuat momot : memuat

mlaku : berjalan mona : diam, membisu; monabrata : bertapa membisu

mlathi : bunga melati moncèr : moncer, cemerlang, berkilauan

mlinjo : melinjo, jenis tanaman mondhah : mengada-ada, kuti-kuti

mobah : bergerak, berubah mondhalika : nama bunga

mohita : susah, bingung mondhoh : melubangi telinga

mojar : berkata mondhok : mondok, kos

moksa : muksa mondhong : memondong

mola : meniru, mencontoh mongah : menipu

molah : bergerak monga-mangu : ragu-ragu, bimbang

molang : pedagang ternak monggang : monggang, jenis

molèk : indah, cantik, jelita, bagus mongkog : berbesar hati

molèr : memanjang dan melingkar monjo : melebihi sesamanya

molih : pulang, kembali mono : begitu, demikian

momohan : benda bekas, barang sisa monté : manik-manik

momol : 1 lunak, empuk; 2 batang jagung untuk pakan ternak monyèt : monyet

momong : mengasuh, mengemban monyong : menjorok, memanjang

157
mopo : tidak mau mengerjakan, mogok mucap : mengucap

mor : kumpul, campur mucuk : ke puncak

mori : kain putih pembungkus mayat muda : muda

morong : morong, wadah air mudal : keluar

morot : melorot, turun mudangkara : kepala

mos : boros mudani : menelanjangi

mot : muat, isi mudgara : palu, martil

moté : manik-manik mudha : muda; mudha dama : bodoh lagi hina; mudha pangarsa : ketua muda

motha : kain mota, kemah mudhar : menggelar, membeberkan

motong : memotong mudheng : mengerti, mengetahui

moyang : nenek moyang mudhun : menurun

mubal : menyala muga-muga : semoga

mubed : membelit mugag : memutus pembicaraan

mubeng : berkeliling mugen : paham

muber : memburu muges : memenggal

mubyar : berkilauan, bercahaya mugi : semoga

mucal : mengajar mugut : memotong ujungnya

mucang : makan sirih muhun : menangis

158
muhung : hanya, cuma mulas : melukis

muja : memuji, berdoa mulat : melihat, memandang; mulat tèngè : sangat rindu

mujang : membujang, mengabdi mulé : pulang

mujangga : berlaku sebagai pujangga mulèh : pulang

mujuh : meminta uang mulek : mules, sakit perut

mujuk : membujuk mulet : berbelit-belit

mujung : tidur, berbaring berselimut mulih : pulang, kembali

mujur : mujur, beruntung muluk : terbang

muk : wadah minuman yang besar mulur : memanjang, molor

muka : muka mulus : mulus

muksa : membesar mulut : mulut

mukti : mulia, luhur mulwa : buah mulwa

mukul : memukul mulya : mulia, bahagia; mulyawan : orang yang mulia

mukun : mangkuk tertutup mumbul : naik ke atas, terbang

mula : mula, maka; mula buka : pada mulanya; mulasara : menganiaya mumet : mumet, pusing, sakit kepala

mulang : mengajar mumpang : menang

mulanguni : menyenangkan mumpet : mampet, tersumbat

mular : menangis mumpluk : mengelompok

159
mumpung : mumpung, senyampang mundrawa : menyembah

mumpuni : mumpuni, menguasai, ahli mundri : puting susu

mumpyar : bercahaya (intan) mundul : agak bengkak

mumut : empuk sekali mundur : mundur

munah : memusnahkan mung : hanya

munakawan : menjadi punakawan mungel : berbunyi

muna-muni : pembicaraan, suara, kata-kata munggah : naik, meningkat

muncang : menghempaskan jauh-jauh mungguh : tempat, letak

muncar : berkilauan, memancar mungil : mungil

munci : gundik mungkar : mungkar, keburukan

muncrat : memancar mungkasi : mengatasi, menyelesaikan

muncul : muncul, timbul mungkat : bangkit

muncung : moncong mungkir : mungkir, menyangkal

mundang : mengundang, memanggil mungkur : membelakangi

mundhak : naik, meningkat mungsuh : musuh

mundhi : memundi mungu : membangunkan

mundhing : kerbau mungup : menyembul, menjulur

mundhut : membeli mungut : memungut

160
muni : bunyi, bersuara murad : arti, maksud, kemaluan

munjer : memusat murah : murah

munji : menjulang murak : menyembelih

munjuk : menghaturkan murakabi : bermanfaat bagi semua

munjul : melebihi murang : kurang, menyimpang; murang kara : menolak, menentang perintah; murang
krama : tidak sopan; murang marga : menyimpang jalan tidak taat aturan; murang sarak :
menyimpang ketertiban, kurang ajar; murang tata : tidak sopan
munjung : mempersembahkan

murat : habis sama sekali, kemaluan

muntab : marah, murka

murba : menguasai; murba wasésa : menguasai; murba wisésa : menguasai

muntu : memintal

murca : hilang, musnah

munyer : pusing

murcat : hilang, mati

munyuk : kera kecil, anak kera

murcita : pingsan, berbicara

mupadrawa : menghukum

murda : kepala, pemuka

mupak : lapuk

murih : supaya, agar

mupakara : merawat, menjaga, mengasuh

murina : menaruh belas kasihan

mupu : mengadopsi anak

muring : marah, murka

mupur : berbedak

murni : murni, asli

mupus : menyerah, pasrah

muroni : menyebabkan mabuk

muput : sampai pada ujung

mursal : ugal-ugalan
mura : pergi, hilang

161
mursita : berkata musthi : memegang, memasang

murti : perawakan musthika : 1 mustika; 2 kepala; musthikaning kidung : nama syair

murub : menyala musuh : musuh

murud : menyingkir, meninggal musus : mencuci beras

murugi : menghadiri mut : kulum

muruhita : berguru, mengabdi mutah : muntah

muruk : mengajari, menasehati muter : memutar

murung : murung, bersedih hati mutih : berpuasa mutih

murus : sakit perut mutik : memetik, memotong

murwa : memulai; murwakala : meruwat dengan wayang lakon Batara Kala; murwa sarira : mutiyara : mutiara
berdandan
mutlak : mutlak, pasti
murwat : kuat, mampu
mutuhaké : membuat utuh
muryani : memandang
mutung : putus asa
musara : mengikat, memborgol
mutus : mengambil keputusan
muser : memusat
muwah : lagi, dan, serta
musna : musnah
muwun : menangis
muspra : mubazir, sia-sia
muwus : berkata, berbicara
mustaka : kepala
N

162
naas : naas, sial naka : kuku

nadi : urat nadi nakal : nakal

nadya : air nakar : menakar

nadyan : meskipun nakir : membuat takir

naga : naga, ular; nagabanda : nama tembang gedhe; nagagini : ular betina; nagakusuma : nakoda : nahkoda, pengemudi kapal
nama tembang gedhe; nagapuspa : bunga nagapuspa; nagapuspita : nagasari, jenis
makanan; nagasantun : jenis makanan; nagasari: nagasari, jenis makanan; nagasasra : nakoni : menanyakan, menanyai
nagasasra, jenis pamor keris

nala : hati, perasaan

nagara : negara

nalangsa : nelangsa
nagih : menagih, menarik hutang; nagih janji : menuntut janji; nagih pati : membalas
kematian
nalar : nalar, pikiran
nagri : negeri, negara
naléndra : raja, penguasa
nahan : demikian, menahan
nalika : ketika; naling tarung : bunyi vokal “o”
nahas : naas, sial
naluhi : membosankan, menjemukan
nahen : demikian, lalu
naluri : naluri, insting
naja : jangan
nam : anyam; nam-naman : anyam-anyaman
najam : bintang, perbintangan
nama : nama; nami : nama
najan : meskipun, walaupun
naming : hanya saja, cuma; namong : hanya, cuma
naji : tumbuh taji (ayam)
nampa : menerima
nak : anak, putra; nak dulur: saudara sepupu
nampan : baki

163
namper : menempeleng napa : apakah

namudana : main isarat, memakai lambang napas : napas

namung : hanya, cuma naptu : angka-angka pada hari, bulan dan tahun

nanah : nanah, darah putih yang membusuk
nanakan : masak betul, tanak
nandangi : mengerjakan, melakukan
nara : hal, keadaan; naradipa, naradipati, naraji : raja; narapati : raja; narapraja: pegawai,
pekerja, buruh; narapwan : supaya; narakarya : pegawai, pekerja, buruh; narakusa,
narakuswa : orang (tanah) istimewa milik raja; naranata: raja; narawantah : terkenal, tenar,
termasyhur; narawara : hulubalang, pahlawan; narawata: tersiar merata tiada henti;
narawita: milik raja (sawah, desa, dll); naréndra, naréswara : raja; narénsdra mahisi,
narèswari : permaisuri

nander : mengejar dengan cepat naraca : neraca

nandhak : berjoget dan menari narah : terserah, menurut sekehendak orang

nandhang : mengalami, terkena narang : menggantung di tempat yang tinggi

nandhani : menandakan nararya : raja

nandho : mengangkat dengan tandu narpa, narpati : raja

nandhu : mengangkat dengan tandu narya : menawarkan

nanduk : bertambah naryama : hulubalang

nandur : menanam nasa : hidung

nanggap : menganggap nasika : hidung

nanggel : menanggung nasiki : membedaki

nanging : tetapi nastiti : teliti, cermat

nangis : menangis nata : 1 raja; 2 menata

164
natab : terbentur nawur : menyawur, menebarkan

natah : melubangi dengan tatah naya : tingkah laku, kelakuan, politik, pimpinan

natar : memberi pelatihan nayab : pencuri yang masuk ke rumah pada siang hari

natas : penuh, selesai, sempurna nayaga : pemain gamelan, ahli kerawitan

naté : pernah nayaka : aparat, pegawai, pamong praja

nati : bersahaja, lurus, tulus nayoh : berusaha agar diberi firasat/alamat dalam mimpi

natkala : ketika negara : negara

natmata : memandang nèm : muda, taruna

natoni : melukai nembah : menyembah

natos : pernah néndra : tidur

natpada : menyembah, sujud, takhluk neng : hening

natur : mendukung agar anak agar kencing/berak nengga : menunggu

nawa : sembilan nenggak waspa : bersenggukan menangis

nawala : surat; nawala patra : surat, tulisan nenggala : nenggala, pusaka Baladewa berbentuk tombak

nawan : menawan nenggalangi : menghalang-halangi

nawang : terbang, melayang, memandang; nawang sasi : memandang rembulan; nawang nènggané : jikalau, sekiranya, umpama
wulan: memandang rembulan; nawang sari : melihat ke inti (hakikat)
nénja : berak, buang air besar
nawung : mengumpulkan, mengarang, menggubah; nawung kridha : halus perasaan hingga
mengerti perasaan orang lain; nawung rudatin, nawung turida : susah, sedih
nepak : menyediakan

165
népang : mendepak, mengepak, menendang nilawarsa : hujan bercampur angin

neptu : angka perhitungan pada hari, bulan dan tahun Jawa nila-werdi : nila yang terbaik

nepung : mengenalkan nilem : 1 menyelam; 2 menidurkan

nerbuka : membuat terbuka nilep : menilep, menyembunyikan

netes : menetas nimita : sebab, karena

niaya : aniaya nimnaga : sungai

niba : menjatuhkan diri nindita : tidak bercela, mulia, terutama

nigas : memangkas, memenggal nindya : sempurna

niksa : menyiksa, menganiaya ningan : tetapi

niku : itu ningas : memangkas, memotong

nila : nila, biru ninggal : meninggalkan

nilad : mencontoh, meniru ninggil : meniggi

nilak : berbekas, membekas ningrat : bangsawan, darah biru

nilakrama : bertanya, menegur dengan hormat nini : nini, panggilan untuk putri, nenek

nilanggu : cacing nipah : nipah, jenis pohon

nilapracandha : angin ribut, topan nipar : membersihkan, meratakan

nilar : meninggalkan nipis : susut, berkurang, makin tipis

nilas : membekas, menyisakan nipuna : pandai, bijaksana

166
nir : tidak, bebas; niradara: tidak dengan sopan, kurang ajar; nirantara: tidak berapa lama niti : meneliti; nitèni : meneliti, memperhatikan
lewat, sebentar; nirasa : tidak enak, tak ada rasanya; nirsraya : melajang, tidak kawin,
membujang; nirbawa: tak berwibawa; nirbaya: tidak bahagia; nirbaya, nirbita : lepas dari nitih : naik (kendaraan)
mara bahaya; nirdaya : hilang tenaga; nirdon : tiada hasilnya, gagal, urung, tak berguna;
nirmala : selamat, lepas dari kecelakaan; nirwèsthi: tidak takut bahaya; nirwikara: tak
berubah, tabah, berani nitik : meneliti, melihat

nirna : menghilangkan nitiman : bijaksana, wicaksana

nira : 1 akhiran nya; 2 air nitir : memukul terus-menerus

nirada : mendung nitis : menjelma, masuk

niru : meniru nitra : netra, mata

nirwana : nirwana, surga niwanda : sebab, karena

nis : hilang, pergi, tidak; nisakara : bulan; niscala : kuat sekali, tak bergerak; niskala : tak niyaga : penabuh gamelan
ada halangan, selamat; niskara : sekarang, semuanya; niskarana : tidak bersebab, tak
beralasan niyaka : pegawai, pekerja, aparat

niscaya : pasti, niscaya, tentu nohan : nama hari ke-4 dalam hitungan Jawa

nisih : menyisih, menyingkir nom : muda; nom-noman : pemuda, taruna

nisip : menyisip nonton : menonton, melihat

nisir : menyisir, mengiris tipis nrima : menerima, bersifat menerima apa adanya

nisita : tajam, pandai, cerdas nugraha : anugerah, karunia

nistha : nista, hina, rendah nuhun : memohon, meminta

nisthura : bengis, kejam, tak punya kasihan nujum : nujum, perbintangan, falakh

niswasa : napas nukma, nuksma : menjelma

167
nulad : meneladani; nuladhani: meneladani nundaka : menyuruh, menugaskan

nulahi : berpengaruh kepada nundha : menunda

nulak : menolak nundhung : mengusir

nular : menular, berjangkit nunggak : menunggak

nulis : menulis nunggal : menyatu; nunggang(i) : mengendarai; nunggangtaya : menghina

nulung : menolong nunggu : menunggu

nulup : berburu burung dengan tutup nungka : kedatangan

nulya : lalu, kemudian, lantas nungkak : menginjak dengan tumit; nungkak krama : berlaku tak sopan, ceroboh

numbak : menombak, menusuk; numbak tambuh : pura-pura tidak tahu nungkeb : menutupi dengan bakul, mengepung lalu menangkap

numpang : menumpang; numpang karang : orang yang menumpang di kebun orang lain; nungkul : takluk; nungkul aris : takluk dengan baik-baik
numpang nusup : orang yang menumpang di rumah orang lain; numpang rembug : usul
nungsa : nusa, pulau
numpek : tumpah
nungsang : melintang pukang; nungsang jempalik : mencari nafkah dengan susah payah
numpeng : selamatan dengan tumpeng
nungsung : memberi; nungsung warta : mohon berita
numpes : menumpas
nungtun : menuntun
numplak : menumpahkan
nunjang : 1 menunjang; 2 memberi bonus
numpu : berburu
nunut : menumpang, ikut
numpuk : menumpuk
nupiksa : memeriksa
numusi : menjadi kenyataan
nuraga : yang memerintah/ menguasai, rendah hati

168
nurun : meniru; nurunake : melahirkan keturunan; nurun sungging : meniru sama betul obrog : jenis permainan anak

nurut : menurut, taat obyok : cucian secara bersama-sama

nusa : nusa, pulau; nusa Jawa : pulau Jawa; nusantara: nusantara, pulau-pulau yang berjajar obyong : setuju, sepakat, sependapat

nuswa : nusa, pulau; nuswapada : nusantara, pulau-pulau yang berjajar obyor : berkilauan, menyala-nyala, bersinar terang

nut : nut, ikut, menurut odor : jenis permainan anak

nuthuk : memukul ogah : ogah, tidak

nutu : menumbuk; nutu pari : menumbuk padi okèh : banyak, berjenis-jenis

nutup : menutup okol : kekuatan otot, badan, fisik

nuwala : surat olah : masak, mematangkan

nuwawa : titip, bertitip kepada olan-olan : jenis ulat

nuwun : memohon, meminta, permisi; kula nuwun : permisi; nenuwun; meminta, berdoa;
nuwun mawon : maaf saja; panuwun : 1 permohonan; 2 kayu bubungan rumah
O
olèh : 1 boleh, diijinkan; 2 mendapat; olèh aja : tarik ulur; olèh ati : kesenangan, gembira;
olèh dadi : asal jadi, berhasil; olèh gawé : 1 mendapat tugas, pekerjaan; 2 mendapatkan
yang dituju; olèh pepati : duka-cita; olèhan : 1 sering mendapat keberuntungan; 2 mudah
dipinjami; olèh-olèh : oleh-oleh, buah tangan

omah : rumah; omahan : selalu di rumah; omah-omah : membangun rumah tangga;

obah : bergerak; obah-osik : bergerak-gerik
pomahan : perumahan

obat : obat, jamu; obat-abit : diayun-ayunkan; mobat-mabit : terombang-ambing

oman : sisa, bagian

obong : bakar
omba : lebar, luas, jembar

obor : obor, pelita; obor giring : pengayom, pelindung; sambung obor : penguburan jenazah
ombak : ombak, gelombang
yang kemalaman sehingga perlu diterangi dengan obor

ombé : minum, menenggak air

obos : omong kosong, membual

169
omong : mengomong, bicara; omong kosong : omong kosong, nonsens, bicara tanpa oneng : gelisah, sedih, susah
makna, basa-basi
onta : unta, jenis binatang gurun
ompak : 1 awalan pada lagu lancaran; 2 batu penyangga tiang
ontang-anting : anak tunggal
ompok : sengkuap
ontèl : jantung pisang
omprot : bersemburan, bertaburan
onten : ada, berada
onar : kacau, geger, resah
onté-ontéyan : untaian, rangkaian
oncat : lari, pergi, tinggal
ontong : kecewa, sedih, gelisah, jengkel
oncé : karangan, gubahan
ontor : siram, guyur
oncèk : kocek, kupas, buka
ontran-ontran : geger, kekacauan
oncèn-oncèn : untaian, susunan
ontong : jantung pisang
oncèng : selalu bertanya
onya : singkir, pergi, hinder
oncèr : paparan, jelas, keterangan
onyok : tawaran yang berlebihan, vulgar, diperlihat-lihatkan
oncog : berjalan cepat dengan tujuan yang pasti
onyol : tonjol, memperlihatkan, menunjukkan
oncom : jenis tempe yang terbuat dari kacang tanah
ora : tidak
oncong : nyala, sulut, suluh, sinar
ori : jenis bambu
oncor : 1 obor, pelita; 2 mengoncori, memberi air (sawah)
orong-orong : jenis binatang tanah
ondhan : waktu luang, jeda, istirahat
osada : usada
ondhang : undang-undang, pengumuman, publikasi
osadi : usaha, jamu

170
osik : gesek, ganggu padarakan : rakyat jelata

otot : otot, urat padha : sama

owah : berubah, berganti padhak : tempat pembuatan garam

P padhalangan : pedalangan, seluk-beluk yang berkaitan dengan wayang dan dalang

pacak : dandan, berhias; pacak baris : menata barisan; pacak gulu : gerakan leher dalam padhang : terang, bersinar
menari atau joget
padhar : jemur, dipanasi
pacangan : tunangan
padharan : perut
paceklik : musibah kesulitan bahan pangan secara massal
padhas : batu cadas, batu karang; padhas lintang : batu bintang
pacima : barat; pacimotara: barat daya
padhati : pedati
pacir : porak-poranda, berceceran
padhé : berbeda, berlainan, tidak sama
pacuh : larangan, tabu
padhek : dekat
pacul : cangkul; pacul bawak : tungkai cangkul; pacul gowang : jenis rumah tradisional;
pacul jejeg : cangkul sejenis tembilang; pacul slandhok : cangkul yang semuanya terbuat
padhem : padam, mati
dari besi; pacul unet : cangkul sejenis tembilang

padhépokan : asrama, perguruan

pacung : usulan untuk dipilih

padhet : padat, rapat

pada : 1 kaki; 2 bait

padhi : padi
padaka : kalung, hiasan leher

padhidhing : musim dingin

padamarga : jalan kecil, lorong

padhilan : sapi pejantan

padamelan : pekerjaan, karya

padhiyan : api penghangat, dian

padangan : tempat menanak nasi

171
padho : layar perangkap pager : pagar

padma : bunga teratai; pama éndra : bunga teratai gunung; padmana: hati yang gembira; pagering : musibah, wabah
padmasana : tahta, singgasana
pagon : kokoh, kukuh
padmi : permaisuri; padni, patni : permaisuri
pagongan : tempat menyimpan gamelan
pados : mencari
pagowong : gelap karena gerhana
padu : cekcok, berselisih; padu don : cekcok, berselisih
pagriyan : perumahan
paduka : paduka, anda, kamu
pagupon : rumah merpati
padunungan : tempat, wilayah, daerah
paguron : perguruan
padupan : tempat membakar dupa
pagut : bersua, berjumpa
padureksa : pojok rumah
paham : 1 paham; 2 aliran
paès : hias, dandan; paèsan : kaca berhias
pahat : ukir
paga : para-para
pailit : bangkrut, jatuh rugi
pagagan : huma, ladang
paing : nama hari dalam kalender Jawa
pagah : tetap, stabil
pait : pahit; pait getir : suka-duka
pagas : pangkas, potong, kitan
pajagan : tempat penjagaan
pageblug : musibah, bencana
pajang : hiasan, pajangan
pageh : tetap, tak berubah, stabil
pajaran : pelajaran
pagéné : mengapa, apa sebab
pajaratan : makam, kuburan

172
pajeng : laku, terjual pakerti : tingkah laku, watak

paju : baji, sejenis kampak; paju pat, paju telu : segi empat, segi tiga pakéwuh : segan, enggan

pajuk : bercahaya, bersinar pakis : pakis, jenis pohon paku

pajurungan : pemujaan pakiwan : tempat yang dianggab kiri, jarang dilewati

pak : panggilan untuk bapak; pakdhé : uwa, kakak laki-laki dari bapak/ibu pakiwèn : persinggahan sementara

pakaja : bunga teratai pakolèh : perolehan

pakakas : perkakas, perabot pakon : perintah, instruksi

pakal : mata pencaharian pakra : pantas, patut

pakapti : kemauan, kehendak paksa : paksa

pakara : perkara, problem paksama : ampun, maaf

pakardi, pakarti : pekerjaan, penghidupan paksi : burung

pakatik : abdi, pelayan pakta : bapak tua

pakèl : jenis buah mangga paku : paku

pakem : pedoman baku pakuwon : pesanggrahan, peristirahatan

pakemit : azimat pala : biji pala; pala gumantung : buah-buhan yang bergantung (mangga, dll); palakarta :
rampung; palakarti : perlengkapan; pala kependhem : biji/buah yang terpendam dalam
tanah (ketela, dll);
pakèn : segala perintah

palakerti : perlengkapan, perkakas; pala kesimpar : buah-buahan melata (semangka, dll);

pakenira : kamu, anda
palakirna: buah-buhan yang bergantung; palakitri : buah-buahan di pekarangan; palakrama
: menikah; palakrami : menikah; palamarta : tabiat baik; palawija : tanaman pangan selain
pakéring : penghormatan padi di sawah

173
palagan : medan laga palilah : ijin, restu, perkenan

palaku : kuli, pegawai, karyawan paling : paling, puncak

palal : pahala, anugrah, karunia paliwara : berita

palambang : perlambang palsu : palsu, semu, tiruan

palana : pelana (kuda, gajah) palu : palu, martil

palandang : pelayan pengantin paluh : lumpur

palang : palang palupi : contoh, tauladan

palangan : larangan palyas : penolak

palangka : kursi, dampar pama : upama, seandainya

palar : minta, ambil pamadya : penengah

palastra : meninggal pamah : kunyah

palaur : mau-maunya pamali : larangan, pantangan

palèlèr : hadiah pakaian bekas paman : paman, adik laki-laki ayah

palem : pohon palma pamanggih : pemikiran

paleng : pusing pamardi : pengajar

pali, pepali : wejangan, pesan pamarta : yang memberitakan, juru pengabar

palibaya : kaum, golongan, kelompok pamasa : raja, ratu

palihara : gangguan, huru-hara pambayun : sulung, anak pertama

174
pamèr : pamer pancaka : pembakaran mayat

pamit : pamit, ijin pancal : pancal, tending

pamong : pamong, aparat desa pancama : yang kelima

pamor : wibawa pancèn : memang

pamot : muatan pancer : pusat

pampet : mampet, berhenti panci : panci

pamrih : pamrih, harapan, keinginan pancik : pancatan, landasan

pamugara : pramugara; pamugari : pramugari pancilak : berlompatan, tak sopan

pamuja : pemujaan, doa, semedi; sanggar pamujan : tempat semedi, pura; pamuji : doa, pancing : centong besar
semedi, pujian
pancur : memancur
pana : terang, jelas; panakawan : panakawan, abdi; panakrama : bakti, penghormati;
panamaya : janji
pancuran : pancuran

panas : panas
pancurat : memancur, bersirat

panata : aturan, penata; panatagama: pemimpin agama pandadar : penguji

panca : panca, lima; pancabakah : perselisihan; pancabaya : halangan, rintangan; pandam : dian, pelita
pancadriya: panca indra; pancakaki : pengetua di desa; pancakara : perang, perselisihan;
pancanaka: nama kuku Bima; pancaniti : nama bangsal di kraton; pancaruba: peralihan
musim; pancasila: lima sila, lima dasar; pancasona: nama aji Rawana; pancawara : lima pandawa : pendawa, lima bersaudara
arah mata angin; pancaweda: lima ajaran
pandaya : nelayan, pencari ikan
pancad : pancat, landasan
pandek : tetap
pancak : terima, tangkap; pancak suji : pagar besi
pandel : pandel, bendera lambang

175
pandeng : memandang, melihat panduk : laku, cara berbuat

pandhak : cebol, kerdil panduka : paduka, tuanku

pandhan : daun pandan pandulu : penglihatan, mata

pandhapa : pendopo, balai; pandhapi : (ing.) pendopo, balai pandum : pembagian, anugrah, karunia

pandhawa : anak 5 lelaki semua; pandhawi : anak 5 perempuan semua pandung : maling, pencuri

pandhé : 1 pandai; 2 pandé besi panedah : petunjuk

pandhéga : pemimpin panedha : 1 makanan; 2 permintaan

pandhékar : pendekar, jawara panedya : petunjuk

pandhiran : bercakap-cakap panegar : pelatih kuda tunggang

pandhita : pendita, brahmana panèk : panjat, dipanjat

pandho : mengajukan kedua belah tangan untuk menerima sesuatu panekar : kebayan

pandhok : tempat kediaman yang tetap paneksi : uang saksi

pandhosa : peti mayat, keranda panelah : sebutan, nama

pandhuk : bertemu, berjumpa, berdamai panembahan : junjungan, yang disembah

pandhuta : mega, mendung panemu : pendapat, usul

pandika : pembicaraan, perkataan panèn : panen

pandon : laku panengah : penengah

pandonga : doa, puji panengen : yang di kanan

176
panenggak : kedua, leher panggya : bertemu, berjumpa

panèwu : panewu, camat pangkaja : 1 sinar, cahaya; 2 telapak

pang : cabang, dahan pangkat : pangkat

pangajeng : pemuka; pangajeng-ajeng : harapan, keinginan pangku : cara mematikan huruf dalam tulisan Jawa

pangaji : harga, penghargaan; pangkur : pangkur, jenis tembang

pangan : pangan, makanan panglima : panglima, pemimpin perang

pangapura : maaf, ampunan; pangapunten : (ing.) maaf, ampunan pangling : lupa rupa

pangarsa : pemuka, pembesar; pangarsa-arsa : harapan, keinginan; pangarsi : pemuka, pangluh : melengkung, mentiyung
pembesar
panglus : penghalus
pangèstu : restu
pangot : pisau, lading, sabit
panggèh : bertemu
pangran : 1 pangeran; 2 Tuhan
panggeh : tetap, tiada berubah
pangrèh : pemerintah, aparat; pangrèh agung : pejabat besar; pangrèh luhur : pejabat tinggi;
panggel : pendek lehernya pangrèh praja : pejabat negara

panggeng : kekal, tetap pangu : sebentar

panggih : bertemu, berjumpa pangul : ujung tanah kedokan

panggil : panggil, janji pangulu : penghulu; pangulu banyu : pegawai pengairan

panggul : pikul, gotong pangupa : hal mengenai; pangupaboga : hal mencari makan; pangupajiwa : hal usaha
kehidupan; pangupakara : hal perawatan, pemeliharaan; pangupaksama : hal pengampunan;
panguparengga : hal penghiasan
panggulu : anak yang kedua

pangur : pangur, pemotongan

177
panibasampir : pemberian dari pengantin laki-laki kepada perempuan panji : bendera kecil; panji klanthung : pengangguran; panji-panji : bendera

panicil : cicilan panjidhur : jidur, tabuh, kandang besar

panida : kapur panjing : masuk

paniganan : cerana, tempat sirih panjor : dasar pedoman, pokok-pokok pedoman

panigraha : pemberian panjrah : tersiar merata, tersiar dimana-mana

panika : pena, ballpoint pantaka : mati, wafat

panil : bagian pintu pantang : pantang

panili : panili pantara : antara

paningron : hari naas (yang ke-5), hari paringkelan pantaran : sebanding, sebaya

paningset : pengikat yang erat panté : pantai

panjalin : penjalin, rotan pantèg : kuat, kukuh, tahan

panjang : panjang; panjangan : upeti; panjang ilang : daun kelapa muda yang dianyam pantèk : pasak
sebagai wadah makanan untuk kenduri
pantèn : engkau
panjangka : perkiraan, dugaan
pantes : pantas
panjara : penjara, rumah tahanan
pantha : bagian, potongan
panjel : ganjal, galangan
pantheng : pandangan menyatu
panjenengan : engkau, kamu, kalian
panti : panti, rumah
panjer : nyala terus; panjer ésuk : bintang yang menyala sampai pagi hari; panjer soré :
bintang yang menyala sejak menyala sore hari
pantun : padi

178
panu : panu, penyakit kulit papaka : 1 pemburu; 2 siksaan

panuduh : petunjuk, penuntun; nuduhi : memberi petunjuk papal : patah, cuwil

panuhun : permohonan, permintaan; nuhun sewu : permisi, maaf papan : papan, tempat

panuju : terarah, tertuju; nuju prana : berkenan papar : jelas, rata

panukma, panuksma : penjelmaan, titisan papas : jumpa, temu

panutan : panutan, contoh, teladan; manut : menurut; nunut : ikut, numpang papasan : berjumpa, bertemu

panutup : penutup papat : empat

panutur : penutur papras : patas, cuwil, gugur

panuwun : 1 permintaan, permohonan; 2 kayu bubungan rumah; kula nuwun : permisi, papreman : tempat tidur
minta izin mau masuk rumah orang lain; nuwun sewu : permisi, maaf
papriman : mengemis
panyuwun : permintaan, permohonan
papringan : himpunan bambu
paoman : bilik tempat bersemadi
para : 1 bagi; 2 para; paracampah: suka mencela, menghina; paracidra : pengkhianat,
paos : pajak, panjang, beda pendusta; paradata : jaksa; parahita : berguru, mengabdi; parajaya : salah, kalah; parakarta :
selamat, sehat; parakasak: pemberian, hadiah; parakirna : buah-buahan pohon; parakrama :
kawin, menikah; paranyai : abdi wanita di istana; parapadu : sengketa, berselisih; parasama
paotan : alat untuk meruncingi
: pilih kasih; parasatya : teman; paratantang : suka menantang, suka berkelahi; parawadulan
: juru sandi; parawanten : sesajian
papa : sengsara, kesulitan, menderita
parab : nama
papag : jemput, temui, jumpai; mapag : menjemput
paraga : pelaku
papah : papah, pondong, tuntun; papahan : tuntunan
parah : parah
papak : sejajar, sama ujungnya
parai : buah parai, pare

179
parak : datang, hadir, mendekat parawan : perawan, gadis

parakan : kedatangan, kedekatan parawasa : dibunuh, disiksa

parama : yang terutama, terindah; paramadiwa : surga; paramakawi : ahli syair; paramaresi: parbata : gunung, bukit
begawan, pendita; paramasastra : ahli sastra; paramatatwa : kenyataan yang luhur;
paramarta : adil, pemurah, ampunan; paramastri: bidadari; paramastuti : ahli ibadah;
parcaya : percaya
paramèng basa : ahli bahasa; paramèng kawi : ahli syair; paramèsthi : dewa yang mulia;
paramèswara : raja; paramèswari : permaisuri
pardata : perdata
paramita : kesempurnaan
pardi : terdidik, tekun bekerja
parampara : juru penerang
pardika : arti, makna
paramudita : lebih luas, baik, bijaksana, alam semesta; paramudya : baik, bijaksana;
paramusésa : jajahan yang luas, alam semesta parek : ekat, akrab

paran : arah, tujuan; paran tutuh(an) : tertuduh, terdakwa; paran baya : apakah gerangan; parekan : yang dekat
parandéné : apalagi; paran para : juru penerang
parem : param, obat olesan
parang : parang, senjata; parangmuka : penjahat, maling, musuh; parangrusak : motif batik
pareman : tempat tidur
pararapan : dahi
paremas : bersulaman benang emas
paras : 1 wajah; 2 (di-i) : dikelupas
pareng : 1 bersama; 2 permisi
parasdya : niat, maksud, kehendak
paréntah : perintah, instruksi
parastra : mati, wafat, gugur
parepat : 1 keempat; 2 abdi, pengiring
parasu : 1 kapak, parang; 2 gunung
parepatan : 1 perempatan; 2 rapat, perundingan, musyawarah
parat : sebangsa patri
pari : 1 padi; 2 hal, mengenai; paribasan : peribahasa; paribawa : wibawa, pengaruh;
paratra : mati, akhirat paributa : dihina, dihinakan; paricara : abdi, hamba (laki-laki); paricari : abdi perempuan;
parigraha : 1 rumah; 2 istri, suami; 3 menyentuh; parihasa : penghinaan, celaan; parikena :
cocok, berkenan; parikrama : sambutan, penghormatan; parikudu : mau sekali, seharusnya;

180
parimaha : besar; parimarma, parimirma : kemurahan, belas kasih; paripadu : seharusnya, parswa : l ambung (kaki) gunung
mau sekali; paripaos: peribahasa, ungkapan; paripeksa : terpaksa, seharusnya; paripolah :
bertingkah polah; paripuja: penghormatan; paripurna : paripurna, sempurna, pensiun; partala, pertala : bumi, tanah
paritrana : pertolongan, perlindungan; paritustha : senang, girang, puas; pariwanda :
penghinaan, celaan; pariwara : berita, warta; paripasa : paksa
partana : pembicaraan, musyawarah
paridan : sebangsa kerekan layar
parti : hal, mengenai; partidésa : selamatan desa; partikelir: partikelir, swasta; partisara :
piagam, ijasah
pariga : gada, danda, belantan

partima : mencari
parigi : sumur, tambak, mata air

paru : paru-paru
parikan : syair, pantun

paruh : separo, setengah

pariksa : periksa

parul : kata-kata, untuk saling berjanji

paring : memberi

parung : jurang yang tak begitu dalam

paris : sebangsa perisai

parupuh : dipukuli, dipangkas, ditutuh

parma : anugrah, karunia; parman : belas kasih Tuhan; parmana : waspada, tekun, teliti,
sempurna; parmata : permata; parmati : tekun, teliti, waspada
parusa, parosa (di-) : dipaksa, diperkosa
paro : separo, setengah
parusya : kasar, bengis
parol : kata-kata untuk saling berjanji
parwa : bagian, episode
paron : 1 landasan untuk menempa; 2 setengah
parwata : gunung, bukit; parwita : 1 asal mula, mula-mula; 2 gunung
parpatan : perempatan, silang empat
pas : pas, tepat, sesuai
parsa : gunung
pasa : puasa
parsada : persada, istana, gedung, candi, bumi
pasagi : berbentuk persegi; pasagi kubuk : kubus; pasagi bata : persegi panjang (seperti
bata); pasagi miring : belah ketupat, jajaran genjang
parsudi : mencari, upaya, usaha

181
pasah : pasah, penghalus kayu pasir : 1 pasir; 2 samudra; pasir wukir : lautan dan pegunungan

pasaja : sederhana, bersahaja pasirah : kepala

pasaji : sesaji pasiran : tempat yang berpasir

pasak : pasak pasisir : pesisir, tepi laut

pasaksi : saksi paso : pasu, jambang, jambangan tempat air

pasal : pasal pasowan : waktu untuk menghadap

pasalatan : tempat sholat pasrah : pasrah menyerah; pasrah bongkokan : menyerah tanpa syarat; pasrah ngalah :
pasrah, mengalah
pasalin : tempat ganti, kamar pas
pasrangkara : menegur, berkata dengan manis muka
pasang : 1 pasang, memasang; 2 pasang surut; pasang aliman tabé : mohon ijin, permisi;
pasangan : 1 pasangan, jodoh; 2 pasangan dalam huruf Jawa untuk mematikan huruf di pasrèn : 1 perhiasan; 2 bilik tengah
depannya; pasang angkuh : sombong, congkak; pasang gendéra : mengibarkan bendera ;
pasang giri : sayembara; pasangliring : mengerling, menjeling; pasang grahita (-cipta) :
pasri : asri
menggunakan indra; pasang rakit : susunan, struktur, pengaturan; pasang ulat :
menggunakan bahasa simbol; pasang semu : menggunakan bahasa simbol; pasang walat :
mengenakan tulaknya pasthi : pasti, tentu

pasanggrahan : pesanggrahan, tempat istirahat pasu : 1 batang hidung; 2 binatang, hewan

pasar : pasar, tempat jual beli; pasar malem : pasar malam; pasaraya: pasar besar pasupati : panah milik Arjuna

pasatan : 1 handuk; 2 tempat yang kering pasuryan : muka, perangai

pascima : barat patah : patah, potong, putus

paser : damah, anak damah, sumpit pataka : jahat, durhaka

pasik : fasik, tak beragama pataksi : pertanyaan

182
patala : alam (dunia) di bawah bumi pertala patih : patih, wakil

patang : empat, berempat; patang aring : dinding untuk sekat kamar tengah; patang atus : patik : 1 noda; 2 abdi, hamba; patik-aji: abdi raja, daulat tuanku; patikbra : rakyat banyak
empat ratus; patang ewu : empat ribu; patang puluh : empat puluh; patang yuta : empat juta
patita : jatuh
patangèn : tempat untuk bangun
patitis : titis, tepat, efektif
patani : 1 petani; 2 tempat tidur
patra : daun, surat; patramanggala : nama tembang gedhe; patrasèli: nama bunga
patapan : pertapan
patrap : sikap, tindakan
patar : patar, kikir besar
patrem : keris kecil
patarana : tempat duduk
patuh : patuh, taat
patembaya : sayembara
patuk : paruh, tatah, pahat
patèn : pasti, pengakuan; hak patèn : atas suatu karya
patuku : pembeli
pater : pemimpin agama nasrani
patung : patung, arca
pathèk : patek, jenis penyakit kulit
patungkas : pesan, amanat
pathet : tinggi rendah nada
paturon : tempat tidur
pathi : pati, sari
patut : patut, pantas
pathok : patok, tongkat tertancap
patuwas : pesan, amanat
pathola : cindai sutra halus
paugeran : patokan, ketentuan
pati : pati, mati, meninggal; pati-pati : terlebih-lebih; pati bogor : sekarat, hampir mati;
patibrata : bertapa, bersemedi; patigawé : bekerja keras; patigeni : puasa sehari semalam paut : sangkut paut, hubungan

patibasampir : peningset
pawaka : api

183
pawana : angin, udara payudan : peperangan, medan laga

pawar : kebayan payudara : payudara

pawarta : berita, warta payun : atap rumah

pawèh : pemberian payung : payung; payung agung : payung besar; payung bèbèk : tudung lebar dari daun
nyiur; payung kuning : pengayoman; payung sungsun : payung bertingkat
pawèstri : perempuan, putri
payus : pucat lesi, kurang bercahaya
pawira : perwira, gagah
pecah : pecah
pawitan : modal
pecalang : pelopor, polisi desa
pawitra : jernih, suci, bersih
pecat : pecat, copot; pecat mati : berhenti kerja karena mati
pawiyatan : pendidikan
pécé : buta sebelah, cemeh, cemer
pawon : dapur
pecèh : bilis, rejeh matanya
pawong : orang; pawongan : sosok seseorang; pawong mitra : sanak famili, saudara
pecel : pecel, jenis bumbu
pawuhan : keranjang sampah, tempat pembuangan sampah
pècèl : pecah belah
pawukon : siklus waktu berdasarkan wuku
pecèran : pelimbahan
paya : syarat, upaya, ikhtiar
pecerèn : pelimbahan
payadan : dalih, berdalih
pèci : peci, topi
payah : payah, letih
pecil : anak katak
payang : payang, pukar
pecut : cambuk
payu : laku

184
pedhang : pedang; pedhang suduk : pedang yang lurus; pedhang warangan : pedang yang peking : peking, bagian dari gamelan
terhunus
peksi : burung
pedhati : pedati, dokar
pekti : upeti
pedhaya : perdaya, memperdayakan
pelag : baik, cantik, bagus
pedhes : pedas; pedhes perih : pedih perih
pélag : palang penyekat
pedhèt : anak sapi
pelak : anak ikan kakap
pedhot : putus, patah
pélan : nama burung
pedhut : awan
pelana : pelana
pegat : putus, patah; pegat mati : putus mati; pegat-pegat : terputus-putus; pegat urip : putus
hidup pélas : jenis lauk

pegawan : begawan pelat : papan nama

pegel : pegal, payah

pelem : mangga

pehan : air susu

peleng : bundaran hitam di mata

pejah : mati; pejah kelir : partikelir, swasta pelit : pelit, tamak

pekara : perkara pélog : pelog, laras gamelan

pekatul : bekatul
peloh : lemas, lunglai

pekèt : piket, giliran tugas pelung : nama burung

pekéwuh : segan, serba sulit pelus : ikan palung, sebangsa lintah

pekik : tampan, bagus

pélut : pikat, tarik, tawan

185
pèmès : pisau kecil/pisau gapit pendhèk : pendek, rendah

pénak : enak, nikmat pèndhèk : pendek

pénakan : keponakan pendhem : pendam, tanam

pénang : keluarga, kaum, seketurunan pendhet : ambil

penapa : mengapa pendhil : periuk, kendil

penat : penat, capai pendhita : pendita, resi, begawan

penatus : kepala prajurit pending : sabuk dari perak

pencak : tendang, sepak pener : tepat, benar sekali

pencar : menyebar; pencar-karang : sudah membuat rumah sendiri, mandiri, tidak ikut penèwu : penewu, pangkat di kraton
orang tua
pengaron : belanga besar
pèncèng : miring
pèngeran : pangeran, putra raja
pencèt : tekan, pijat
pènget : peringatan, saran, nasihat
pencu : 1 kepala, limas yang tinggi (rumah adat); 2 ujung kerucut
penggak : cegah, menghalangi
pendhak : berulang
penggang : renggang, rongga
pendhapa : pendapa, balai
péngkal : salah satu perangkat huruf Jawa
pendharat : tali untuk menambatkan binatang
pengker : lampau, lalu, silam
pendhatos : pedati, dokar
pengki : keranjang sampah
pendhéga : pemimpin
pengkok : tekan

186
péngkolan : tikungan, belokan, kelokan penyon : memakai penyu

pèngkrang : duduk di tempat tinggi penyu : penyu

pengkuh : kuat, kokoh penyuk : benjut, luka

pengulu : penghulu pep : lembab

pèni : indah, bagus, cantik pepak : pepak, lengkap, sempurna

penjalin : penjalin pépé : jemur, dipanaskan

pental : terlempar, terhempas peper : tumpul

pentas : pentas, naik panggung, tampil pèpèr : cebok dengan batu, membersihkan berat

pentasan : pertunjukan, pementasan pepes : lemas, lunglai, tak berdaya

pentelung : mentiyung, melengkung pèpès : jenis lauk pauk, pepes

penthang : memegang, memasang pepet : perangkat huruf Jawa untuk vokal “u”

pentheng : tegang pèpèt : tekan, desak

penthung : tongkat, pemukul pera : mudah dibagi, tidak lekat

pentil : 1 berbuah masih muda; 2 puting susu perak : dekat

penting : penting pérak : perak, jenis logam berwarna putih

penyakit : penyakit perang : perang, bertempur; perang brubuh : adegan perang amuk-amukan; perang
kembang: adegan perang yang akan terus berkembang; perang sabil : perang sabil,
membela agama; perang tandhing : perang tanding
penyèt : tekan

pérang : membagi
pènyèt : lempeng, pipih

187
peras : peras permana : permana, sempurna

perasaan : perasaan permati : teliti

percanten : pembicaraan, percakapan persaben : permisi, memberi tahu kepada, meminta ijin

percaya : percaya, yakin persandha : persada

perdi : mendidik, merawat, memelihara dengan baik persapa : menyapa, memanggil

perdikan : tanah bebas pajak persekot : uang muka

perdondi : berselisih, ragu-ragu persèn : persen

perduli : peduli persudi : mencari, berusaha, upaya

peri : peri, sebangsa bidadari, kuntilanak pertapan : pertapan

perih : perih peru : peru, empedu

perjaya : bunuh perut : perut

perkutut : perkutut, jenis burung perwandé : sudah tentu, pasti

perlak : perlak perwasa (di-) : dipaksa

perlambang : perlambang, tanda, simbol pès : sakit pes, jenis sakit perut

perlawanan : perlawanan pesa (di-) : dipaksa

perlaya : kiamat, mati pesagi : pesagi, persegi, kotak

perlu : perlu pesaja : sederhana, bersahaja

permadani : permadani pesan : pesan, amanat

188
pesat : pesat, amanat peteng : gelap, gulita; peteng ndhedhet : gelap gulita

pèsèk : pesek, kurang panjang pethak : putih

peseng : memajang, mengenakan pethat : sisir

pèsèr : peser, jumlah uang pethat : putus, terceraikan dengan paksa

pesing : pesing, bau air kencing pethèk : patek, jenis penyakit kulit

pesisir : pesisir, garis pantai pèthèk : kayu penyangga atap, nama ikan laut

pesiyar : pesiar pethékol : kuat, gagah, berotot

péso : pisau pethel : rajin, tekun

pèsta : pesta pethèl : petel, pemotong kayu

pesthi : pasti, tentu pèthèl : lepas, copot

pestul : pistol pethèn : peti kecil

pesu (di-) : diusahakan dengan sungguh-sungguh pethèr : panas terik

pesud : lap, bersihkan pethit : tinggi, luhur

petak : petak, gertak, teriak péthok : tumpul, majal

pétak : petak pethot (di-) : dibetot

pétan : mencari ketombe di rambut péthot : biliut, liat

pétang : menghitung pethuk : ketemu, jumpa, bersua

peté : petai petik : petik, ambil, tunai

189
petinggi : petinggi pikuwat : penguat, pengokoh

petis : petis pilah : bagi, kelompok, golongan

petung : jenis bambu pilakon : cerita, lakon

pétung : berhitung pilalah : lumayan, remak

piandel : kekebalan pilalan : pilihan, apa-apa yang dipilih

pianggep : anggapan, dugaan pilalu : lumayan, lebih baik dari pada

piangkah : kehendak, niat pilang : nama pohon

piangkuh : keangkuhan pilang-pilang : sudah untung mata

piatu : tak beribu pilapilu : lendir

picis : picis, uang pilar : pilar, tiang

pidak : injak pilara : penyakit; dipilara : disakiti

pidana : pidana, hukuman pilaur : mau-mau saja

pidari : istirahat, perhentian pilenggahan : kedudukan, jabatan

pikrama : kawin, menikah pileren : istirahat, berhenti

piksa : periksa, lihat piles (di-) : diinjak, digilas, dirimbas

pikul : pikul pilih : pilih; pilih bobot : tidak tertandingi; pilih kasih : membeda-bedakan kasih sayang;
pilih tandhing : tidak tertandingi; pilih lalab : tidak membeda-bedakan
pikun : pikun
pilingan : bawah telinga
pikut : tangkap

190
pilis : pelipis pincang : pinjang, cacat kaki

pilpèn : pulpen, pena pincuk : pincuk, wadah terbuat dari daun

pilungguh : kedudukan, jabatan pindha : seperti, ibarat

pinandhita : dianggap pendita pindhah : pindah, bergeser

pinang : pinang pindhang : pindang, ikan; pindhang wutah : punya hajat yang sudah siap seluruhnya, tetapi
batal karena suatu sebab
pinangantèn : pengantin
pindho : kedua
pinara : dibagi
pinggahan : alat untuk naik
pinarak : dipersilakan duduk
pinggala : merah tua
pinarbutan : diperebutkan orang banyak
pinggan : pinggan
pinarek : didekati
pinggang : pinggang
pinaremas : diremas
pinggel : gelang kaki, gelang
pinarigi : dipasangi tambak, empang
pingget : cekung, lekuk, berbekas
pinaringan : diberi
pinggir : pinggir, tepi
pinarsada : disusun, dibuat candi dianggap kuil
pingil : tingkah laku, kelakuan
pinarwasa : dipaksa, dibekuk
pingit : pingit, sembunyi
pinasthi : dipastikan, ditentukan
pingkel : pingkal, terbahak
pinasthika : yang mulia, yang terutama
ping : kali, perkalian
pinatik : bertahtakan, berhiaskan

191
pingseng : pipih hidungnya, sengau pinter : pintar, pandai

pinidana : dipidana, dihukum pinti : tali, tampar

pinihan : tempat benih, tempat bibit pintu : pintu; pintu angin: jendela, ventilasi

piniji : dipilih pinuju : dituju

pinilala : dimanjakan pinunjul : lebih, unggul

pinilara : disakiti, disengsarakan pinupus : dipasrahkan, diserahkan

pinilaya : dipercaya, diyakinkan pinurba : dikendalikan, diatur

pinilih : dipilih pinurwa : dimulai

piniluta : dipikat, dirayu pipi : pipi

pinisepuh : orang yang dituakan pipih : pipih, tipis

pinisilin : jenis obat generik pipilaka : semut

pinituwa : dianggap tua pipir : pinggir, tepi

pinjal : kutu pipis : pipis, kencing

pinjeman : pinjaman pir : 1 per; 2 buah pir

pinjungan : kain penutup buah dada pira : berapa; pira betahan: berapa lama tahan; pirabara, pirangbara : mestinya lebih baik
dari pada
pinta : minta, mohon
pirak : berpisah, bercerai
pinten : berapa
pirang : banyak; pirangbara : mestinya lebih baik dari pada
pintèn : nama tetumbuhan

192
piranti : piranti, adat pitara : para leluhur (nenek moyang)

pireng : dengar pitawa : keputusan para ahli agama

piring : piring pitaya : percaya, yakin

pirma : belas kasihan pitedah : petunjuk, penerang, saran

piroga : penyakit pitu : tujuh

pirsa : pirsa, lihat, tahu pituduh : petunjuk

pisaca : cebol, kerdil, kurcaci pituhu : menurut, mituhu

pisah : pisah, cerai pituna : rugi, buntung

pisalin : bersalin pitung : berhitung, perhitungan

pisan : sekali, satu pitungan : hitungan

pisang : pisang piturut : menurut, patuh

piser : peluru pitutur : nasihat

pisuh : maki pituwah : petuah

pisuka : bersuka ria, bergembira pituwas : petuah

pisuna : nistaan, celaan pituwi, pituwin : lagi, serta, dengan

pisungsung : pemberian, persembahan piweling : amanat, saran, nasihat

pita : pita piyambak : sendirian, pribadi

pitakon : pertanyaan piyanten : priyayi, seseorang

193
piyarsa : pendengar, pemiarsa pokol : pukul, tendang, sepak

piyas : pucat, layu polah : polah, tingkah, kiprah

piyatu : piatu, tak beribu polatan : muka, perangai

piyayi : priyayi, bangsawan, ningrat polong : kacang polong, buah cengkeh

plawangan : pintu masuk polor : hati batang

pocapan : ucapan, cerita polos : polos, lugu

poci : poci pon : Pon, hari pasaran

pocok : hasil potongan pohon ponakan : kemenakan, keponakan

pocong : mayat yang sudah dikuncir ponang : si, sang

pocongan : hantu pocong pondhong : pondong; pondhong pikul : pondong pikul

pocot : copot, lepas, pecat pongah : sombong, congkak

pocuk : pucuk, puncak ponggé : biji durian

pocung : tembang macapat pocung popok : alas kain bayi

podhang : podang, kepodang, jenis burung pra : pra, sebelum

pohan : susu praba : cahaya, sinar; praba angkara : matahari; praba angkara-kara : matahari; prabakara :
matahari; prabancana : angin; prabandakara : matahari; prabanggana : langit terang tanpa
awan sedikitpun; prabangkara : matahari; prabasini : nama bidadari; prabaswara : bersinar,
pojar : ujar
bercahaya terang

pojok : sudut
prabata : gunung

pokah : patah
prabatang : kayu yang roboh

194
prabawa : wibawa, pengaruh pradapa : bersemi

prabéda : perbedaan pradata : perdata, pengadilan perdata

prabéya : biaya, ongkos pradhah : dermawan, suka menjamu

prabot : perabot, alat pradikan : tanah bebas pajak

prabu : raja pradin : selesai

pracadi : percaya, yakin pradipa : terang bercahaya

pracados : percaya, yakin pradipta : terang, bercahaya, gemebyar

pracalita : petir, kilat, halilintar pradondi : berselisih, bertengkar

pracandha : ribut, angin topan praduli : peduli, perhatian

pracara : kejahatan pragak : pohon bercabang

pracaya : percaya, yakin pragalba : buas, garang, harimau

pracihna : tanda, lambang praguwa : besar sekali

pracima : barat prahara : prahara, huru-hara

pracoda : cemeti praharana : senjata, pembinasaan

prada : prada, hias, lapisan prahpun : bagaimana

pradan : dilapisi, dihiasi praja : pemerintahan, kerajaan, istana

pradana : pemuka, pemimpin prajaka : perjaka, jejaka

pradangga : gamelan, bunyi-bunyian; pradanggapati : matahari prajanji : perjanjian

195
prajaya : bunuh pralebda : pandai, ahli

praji : bidan, dukun bayi praléna, pralina : mati, wafat, gugur

prajurit : prajurit, tentara pralina : wafat, gugur

prakampa : gempa bumi prama : yang terutama

prakara : perkara, soal, masalah pramada : tidak hati-hati, lengah, lalai

prakarana : bab, bagian pramana : awas, waspada

prakasa : perkasa, kuat pramanem : sepi, sunyi, senyap

prakasita : masyhur, termasyhur, kenamaan pramati : teliti, awas

prakatha : suara gaduh prambayun : sulung, pertama

prakawis : perkara, soal praméta : keji, kejam, lalim

prakempa : gempa praméga : perabot, alat perlengkapan

pralabda : pandai, ahli pramèsthi : yang termulia

pralaga : perang pramèswara : raja; pramèswari : permaisuri

pralagi : dahulu, masa lampau praméya : tiada setimbang

pralambang : perlambang, tanda pramila : maka, oleh karena itu

pralambi : lambang, sindiran pramoda : pemuda, taruna; pramodya : pemuda, taruna

pralampita : perlambang, tanda pramosadha : ilmu perdukunan

pralaya : mati, kiamat prampang : kering, terasa panas

196
pramudita : alam semesta prani : nafas, hidup

pramugara : pramugara; pramugari : pramugari pranili : panili, bumbu masak

pramukya : pemuka, pemimpin praniti : peniti, peneliti, pengawas

pramusésa : alam kedewaan pranji, pranjèn : kandang ayam

pramusita : kelapangan hati, luas prantasan : penyelesaian

prana : hati, nafas prantéan : pesakitan, narapidana

pranada : tikar, lapik, tempat duduk pranti : alat, perkakas

pranahara : ilmu, pengetahuan prantos : alat, perkakas

pranaja : hati, batin, dada prantunan : penantian, penungguan

pranakan : keturunan praos : perasa

pranala : hati yang panas, marah prapal : cuwil, berguguran

pranama : purnama, bulan bulat utuh prapanca : gelisah, bingung

prananta : mati, wafat, sekarat prapasan : keprasan, potongan

pranata : pernata, aturan, norma; pranatacara : penata acara, pembawa acara, master prapatan : simpang empat
seremoni; pranatagama : pemimpin agama, aturan agama; pranata mangsa : perhitungan
iklim dan musim; pranatan : pernata, aturan, norma; pranataning negara : undang-undang,
prapèn : perapian
hukum, peraturan, instruksi

praponca : gelisah, bingung

pranawa : terang, awas, bijaksana

prapta : datang, tiba; prapti : datang, tiba

prandéné : meskipun demikian

praptana : kesanggupan
prang : perang; prangwedani : permadani

197
prasa : perasa prasta : selesai

prasaben : berkata kepada, minta izin prastarana : tilam, kasur

prasada : candi, gedung, istana prastawa : waspada, awas, pertanda

prasadu : berkata kepada, meminta izin prastha : tengkuk, kuduk

prasaja : sederhana, terus, terang prasthi : kehendak, keinginan

prasama : bersama-sama, semua prasu : palsu, lancung

prasamaya : perjanjian, akta kesepakatan prasudi : usaha, upaya, merawat

prasami : sesama prasupta : tidur

prasanakan : persaudaraan, kekeluargaan prasuti : perintah

prasandha : sanggup, sesuai, mufakat prata : kemasyhuran

prasanta : bening, hening pratala : tanah, bumi; pratali : peningset, pengikat

prasapa : amanat, pesan, ajaran pratama : pertama, utama

prasasat : sebagai, selaku, ibarat pratandha : pertanda, lambang

prasasta : terpuji, termashur; prasasti : prasasti, piagam pratangga : matahari; pratanggakara : matahari

prasasya : indah (baik) sekali pratanjana : percaya

prasetya : prasetia, janji, tekad pratapa : kewibawaan

prasida : jadi, terjadi, terlaksana pratapa : tapa

prasoda : candi, gedung, istana pratapan : pertapaan, tempat bertapa

198
pratapi : tapa pratuwin : lagi, dan, serta

pratéken : teken, tanda tangan pratyaksa : jelas, tampak, terang

pratéla : jelas, terang; pratélan : penjelasan, keterangan pratyangga : badan, tubuh, senjata

pratelon : pertigaan pratyéka : perincian, bagian

pratignya : berjanji prau : perahu, kapal

pratikel : gagasan; iguh pratikel : pemikira, ide, gagasan praupan : wajah, muka

pratima : arca, patung prawan : perawan, gadis; prawan sunthi : gadis kecil yang belum haids

pratinggi : petinggi prawantu : oleh karena

pratingkah : tingkah laku, perbuatan prawara : berita, warta, kabar

pratingkes : tangkas, pandai prawasa : siksa, bunuh

pratipa : angin topan prawata : gunung

pratisara : ijazah, surat putusan prawatan : perawatan

pratistha : bertempat tinggal, diam, duduk prawéda : arah, maksud; prawédyarini : bidan, dukun beranak

pratita : mashur, termashur prawira : berani; prawiratama : perwira yang utama

pratitis : tepat, benar, titis prawita : permulaan, sebab, berguru

pratiwa : pemimpin ketentaraan, perwira praya : tujuan, maksud; prayagung : pembesar

pratiwanda : halangan, bahaya, rintangan prayangan : makhluk halus, lelembut

pratiwi : tanah, bumi, pertiwi prayatna : hati-hati, waspada

199
prayayi : priyayi, bangsawan priangga : pribadi

prayitna : hati-hati, waspada pribumi : pribumi, warga asli

prayoga : baik, mulia, utama prigel : cekatan, ahli

prayojana : niat, maksud, kehendak prigi : mata air, kolam, tambak

precil : anak katak prih : perih; prihatin : prihatin, susah

prégolan : regol, pintu gerbang prika : sana; priki : sini

prekara : perkara, masalah, soal prikanca : kawan sekerja

prekis : kecil, mungil priksa : priksa, lihat, tahu

prekul : beliung kecil, kapak primbon : kitab primbon; primbetan : primbon

prekutut : perkutut, jenis burung primpen : tersimpan baik-baik

prelu : perlu princi : perinci, jelas

premana : premana, jelas, awas pring : bambu

premati : teliti, awas pringga : pribadi

prenah : tempat, letak pringgitan : bagian dalam rumah

prenjak : burung prenjak pripih : antar saudara ipar

pretana : barisan, prajurit pripitan : pelipit, serip, kelim

préwangan : makhluk halus yang diharap bisa membantu mencari kekayaan pripun : bagaimana

préwé : bagaimana priti : senang, suka

200
priya : pria, lelaki; priyambada : rayuan, cinta; priyamitra : saudara laki-laki; priyangga : pul : jadi satu
pribadi, sendiri; priyarana: prajurit
pulang : pulang, kembali
priyayi, priyagung, priyantun : priyayi, bangsawan
pulas : 1 pulas, nyenyak; 2 pensil warna
priyoga : nasihat, utama, baik
pulasara : aniaya, sengsara
prunan : kemenakan
pulasari : tanaman obat
prungu : pendengar, telinga
pulastha : selesai, habis
pruwita : berguru, mengabdi
pulawaras : pulasari, tanaman obat
pucuk : puncak
pulen : pulan
pucung : jenis tembang macapat
puli : puli, jenis bumbu
pudhak : bunga pandan; pudhak wangi : bunga pudak wangi
pulih : pulih, kembali normal
pudyastuti : puji-pujian, doa, harapan
pulo : pulau
puger : peraturan, hukum; pugeran : peraturan, hukum
puluh (sa-) : sepuluh, 10
puhara : akhirnya, sebab-sebabnya
pulukan : genggaman
puja : puja, doa, harap; pujabrata: semedi, berdoa; pujakrama : penghormatan; pujamantra:
membaca mantra; pujastawa, pujastuti : doa, puji; pujawan : orang yang suka memuja pulung : wahyu, anugerah

pujangga : pujangga
pulut : getah yang liat

puji : doa, puja, harap pumpung : senyampang

pukul : 1 pukul; 2 jam, waktu; pukul rata : menganggap sama, disamakan pun : sudah, selesai, jangan

pukulun : paduka, engkau

punakawan : pengiring

201
punapa : apakah punglu : pelor, peluru

punapi : apakah pungser : pusat, pusar

punas : lunas pungut : pungut, ambil

puncak : puncak; puncit : puncak; puncon : puncak (gunung) punika : itu; puniki : ini; puniku: itu

pundhak : pundak, bahu punjer : pusat, akar pusat, akar tunjang

pundhi : pundi-pundi punjul : lebih, lebihan

pundhong : nama rumput punjung : beri, persembahan

pundhung : buah pundung punten : maaf, ampun

pundhut : ambil, beli punthuk : tanah tinggi

pundi : mana, di mana puntir : puntir, pelintir

pundirangan : bergerak-gerak tak sopan punuk : benjolan pada punggung sapi/kerbau/unta

punggawa : punggawa, aparat pupak : berganti gigi; pupak puser : pemotongan tali pusat

punggel : potong, putus, patah pupu : paha; (di-) : diambil anak, dipungut; pupon : anak pungut

punggung : tulang punggung pupuh : 1 pukul; 2 kumpulan bait

pungka : lekuk bertekuk pupuk : pupuk; dipupuki : ditaburi; pupuk bawang : anak kecil, anak ingusan

pungkas : akhir, penghabisan pupur : bedak

pungkir : mungkir, ingkar pupus : pucuk daun

pungkur : belakang, lalu puput : tamat, putus

202
pura : pura, kraton, istana; purantara : istana, pura pusaka : pusaka, warisan, senjata

purak : biar saja, tak peduli pusang, puseng : bingung, kebingungan

purana : buku cerita pusara : pusara, makam

purba : kekuasaan, wewenang; purbangkara : matahari; purba wasésa : kekuasaan; purba pusek : bingung, kusut, masai
wisésa : kekuasaan
puseng : bingung, kusut, masai
purbaya : menepati janji
puser : pusat, pusar
purih : mencari, mengharap
pusing : pusing, mumet
purisa : cirit, kotoran
puspa : bunga, kembang; puspaka : kendaraan; puspa kajang : nama ular; puspanjali : nama
purna : selesai, sempurna; purna bakti : purna bakti, pensiun; purna candra : bulan tembang gedhe; puspanyidra : nama bunga; puspawarsa : taburan bunga; puspita :
purnama; purnama, purnami : bulat penuh; purna tugas: pensiun kembang, bunga

purug : arah dalam perjalanan, mencari pustaka : buku

puruhita : berguru, mengabdi pusthika : mestika, batu permata sakti

purun : mau, kehendak, niat pusuh : gulungan kapas yang siap dipintal

purus : umbi, bagian tiang yang menancanp di umpak pusus : membersihkan beras

purusa : lelaki; purusa lingga : zakar; purusotama : prajurit pemberani, prajurit utama putat : nama pohon

purut : purut, jenis jeruk putèh : putih

purwa : awal; purwaduksina : asal muasal; purwaganda : propaganda; purwaka : pengantar, putek : putus asa, hilang akal
awal kata; purwakanthi : persajakan
puter : putar; puter giling : putar giling
pusa : gagal panen
puthuk : bukit, tanah tinggi
pusak : 1 hapus; 2 pusat yang ada di ubun-ubun

203
puthul : patah radin : rata

puthut : anak raditya : matahari

putih : putih radon : membiak, meluas

putra : putra, anak; putraka : cucu; putri : perempuan radosan : jalan

putu : cucu raga : badan, tubuh; raga sukma : badan jiwa; raga wanda : melepaskan nyawa dari badan

putung : patah ragab : serang

putus : putus; putusan : keputusan ragad : biaya, ongkos

puwan : puan, air susu ragah : lahab, rakus

puwasa : puasa ragaini : bunga ragaini

R ragana : kasmaran, jatuh cinta

rabasa : merebut, menyerbu ragang : kerangka

racak : sama, sejajar ragasan : kerangka, tulang belulang

racana : bencana, gangguan ragil : bungsu

racik : racik, ramu ragu : ragu, bimbang; ragu-ragu : ragu-ragu, bimbang

racun : racun ragum : tali, sesuai

rada : agak; radan : sedikit agak; rada-rudu : bertengkar, berkelahi rah : darah

radèn : raden, gelar bangsawan; radyan : gelar bangsawan rahab : rahap, doyan

radi : agak rahadèn, rahadyan : gelar bangsawan

204
raharja : selamat, sejahtera; rahayu : selamat, sejahtera; rahajeng : selamat, sehat raké, raki : pembesar, penguasa daerah

rahuru : huru-hara, kekacauan raket : dekat, akrab; raketan : dekat sekali, akrab

rai : muka, wajah; raina : siang hari rakit : rakit; rakitan : rakitan, karangan

raja : raja; raja amal : harta, kekayaan; raja brana : harta, kekay aan; raja darbé : harta, rakmi : batin, tabiat, perangai
kekayaan; raja duwé : harta, kekayaan; raja kaputran : pakaian pengantin putra; raja
kaputrèn : pakaian pengantin putri; raja kaya : simpanan kekayaan; raja panganggo : suka rakryan : rakai, penguasa suatu wilayah
berdandan; raja pati : pembunuhan massal; raja patni : permaisuri; raja pèni : emas, logam
mulia; raja singa : penyakit kelamin, syphilis; raja tatu : luka parah
raksa : juga, rawat
rajag : bocor banyak sekali
raksaka : penjaga, cara menjaga. penjagaan
rajah : rajah, tulisan bermantra; rajah tamah : keserakahan, keinginan
raksasa : raksasa; raksasi : raksasa perempuan
rajang : mis, potong
rakta, rekta : merah
rajata : rusak, hancur
rakyan, rakyana : penguasa suatu wilayah
rajeg : pagar; rajeg wesi : pagar besi
ram : ranting-ranting kayu untuk membendung empang
rajin : rajin, tekun
rama : bapak, ayah
rajun : nama tumbuhan
ramak : bapak, ayah
rajungan : sebangsa kepiting
ramal : ramal, duga, tebak
rajut : rajut, anyam
ramat : 1 rahmat, anugrah; 2 sarang labah-labah
rak : rak
rambah : rambah, jamah
raka : kakak
rambak : rambak, kulit kering
rakatha : ketam
ramban : memetik sayuran

205
rambana : dengan giat, sekuat tenaga ramping : ramping, langsing

rambang : pangkat, perkalian yang faktornya sama rampung : rampung, selesai

rambas : rembas ramu : ramu, racik

rambat : rambat, menjulur ramya : ramai, meriah

rambeh : mengalir rana : kesana

rambon : bau-bauan ranangga, rananggana : peperangan, pertempuran

rambu : rambu, tanda rancag : goncang, lekas, praktis

rambut : rambut; rambutan : buah rambutan rancakan : ranting-ranting pepohonan

ramé : ramai rancana : rencana

rames : rames, aduk, campur rancang : rancang, rencana

rami : rami, jenis tali platuk rancari : sedih, haru

ramon : ramuan randha : janda; randha drengis : nama padi; randha kèli: nama corak batikan; randha kisi :
janda yang punya anak laki-laki; randha kuning : tanah keramat; randha maya: nama corak
tenunan; randha menggala : nama gendhing; randha nunut : nama gendhing; randha royal:
rampak : sama tinggi, rampak
jenis makanan; randha semaya : nama corak tenunan; randhat : pelan, tersendat, tak lancar

rampaka : karangan, susunan

randhu : randu, jenis tanaman

rampal : rompong, tanggal

ranéh : tiada lagi, sudah habis

rampang : kayu melintang pada pedati

rang : 1 tingkatan, pangkat; 2 gatal-gatal dikaki karena telur cacing

rampas : rampas
rangah : gigi yang kuat

rampet : rapat, tutup, buntu

rangas : rayap, anai-anai

206
rangdha : janda, baku ranju : ranjau

rangen : gatal-gatal pada kaki karena cacing ranta : ronta, meronta, sakit hati

rangga : nama pangkat pamong praja rantab : rapi, berjajar

ranggah : beranggah, bercabang-cabang rantan : terurai, terlepas

ranggèh : kayuh, rangkul, jangkau rantang : rantang

ranggèn : rumah panggung yang tinggi rantas : selesai, rampung

ranggi : nama pangkat dalam pamong praja; ranggitan : nama tumbuhan ranté : rantai, terali

ranggon : tempat kera ranten : menunggu, menanti

rangka : rangka, tiang, pengokoh reda : gemar beranak

rangkab : tutup pelana, tenda redana : uang, harta

rangkad : kawin lari redhem : redam, dingin, reda, sejuk

rangkah : wilayah ranti : tunggu, nanti

rangkang : melata ranu : air, kolam

rangkèn : sajian, hidangan, jamuan rapah : ranting yang berkaparan di tanah

rangkep : rangkap, dobel rapak : daun tebu kering

rangkèt : rangket rapaya : ketinggalan

rangkul : peluk rapet : rapat, sempit

ranjang : ranjang, tempat tidur rapi : rapi

207
rapu : rayu, bujuk rata : 1 rata; 2 kereta

rapuh : rapuh ratan : jalan

rara : rara, gelar perempuan, gadis ratangga : roda, kereta

rarahan : sampah ratap : 1 meratap, berkeluh-kesah; 2 berjajar, berderet

raras : indah, nyaman, enak; raras kawibawan : menikmati kewibawaan rati : bulan; ratih : bulan

raré : anak ratna : emas, intan

rarem : istirahat, damai, tenang ratri : malam

rari : adik ratu : raja, ratu

raryan, rarywan : berhenti ratum : taruk tebu

rasa : rasa; rasamala: nama pohon; rasamulya : rasa mulia; rasana : indah; rasa pangrasa : ratus : bumbu merokok, dupa
tentang perasaan; rasa-risi: tidak senang hatinya; rasa rumangsa : perasaan tahu diri;
rasatala : dasar bumi
raup : raup, ambil

rasé : jenis musang, serigala

raut : raut, wajah, muka

raseksa, raseksi : raksasa rawa : rawa

rasika : penuh rasa puas, orgasme rawaja : naga, ular

rasmi : keindahan, cahaya, menyedapkan mata

rawan : rawan, berpotensi untuk perusahaan

rasuk : masuk, memakai; rasukan : busana, pakaian rawasa : rusak

raswa : rasa, rahasia, air mani rawat : rawat, pelihara, asuh

rat : dunia, jagat

rawé : rawe, jenis tumbuhan

208
rawi : rawa rawang, paya; rawikara: sinar matahari rebut : rebut, keroyok; rebut bener : berebut kebenaran; rebut cukup : asal cukup,
seperlunya; rebut dhisik : saling mendahului; rebut ducung : berebut mendahului; rebut
seneng : bersenang-senang; rebut unggul : bersaing mutu; rebut urip: bersaing hidup
rawik : compang-camping

reca : arca, patung

rawing : luka-luka, rompei-rompei

redi : gunung, bukit

rawis : kumis, di-; diiris-iris, dirajang-rajang

rega : harta
rawit : cabai rawit

reged : kotor
rawon : rawon, jenis bumbu

regeng : meriah, wibawa

rawuh : datang, hadir

regi : harga
rawun : sawah dedaunan

régol : gapura, pintu gerbang

raya : raya, besar; rayagung : besar sekali

regu : regu, kelompok

rayah : rayah, keroyok, rebut

rèh : memerintah
rayap : rayap, jenis hewan pemakan kayu

reja : ramai, meriah

rayat : rakyat

rèjèng : batu barang diperbukitan

rayi : adik

réjog : timpang, pincang

rayung : daerah sekeliling benteng istana; rayungan : potongan tebu yang akan ditanam

réka : usaha, upaya; rékadaya : daya upaya, usaha

rebab : rebab, bagian alat gamelan

rekasa : sengsara, sulit; rekaos : sengsara, sulit

rebah : roboh, jatuh

reksa : jaga rawat; reksabumi : menjaga bumi

rebat : rebut, keroyok

reksasa : raksasa; reksasi : raksasa

209
reksi : jaga, rawat rempela : ampela

rekta : putih rempu : remuk, hancur-luluh

rekyana : gelar pejabat kraton remu-remu : menguning, mulai masak (buah)

réma : rambut remuk : remuk

rémah : tempat, rumah remus : marah, gigit

remak : remuk, hancur; remak rempu : hancur lebur rena : senang, gembira

rembag : rembug, pembicaraan réna : ibu

rembaka : berkembang rencah : bencah, belah

rembaya : perahu kecil, sampan rencakan : kayu bakar

remben : lambat, pelan rencaka : susah, sedih

rembeng : genang, rendam rencang : sembuh setelah melahiran

rembug : rembuk, pembicaraan, musyawarah réncang : kawan, teman; réncang laré : kawan anak

rembulan : bulan rèncèk : kayu bakar, ranting-ranting

rembus : 1 rembes, tembus; 2 kiriman barang beserta surat tagihan rencem : rendam, benam

remen : senang, gembira réncog : pincang, timpang

rempah : rempah, lauk pauk rénda : renda-renda

rempak : remuk, rusak rendheng : musim penghujan

rempaka : mengarang, menyusun, merangkai rendhah : rendah

210
rengat : rayap, anai-anai; renget : kutu pemakan kertas rèrèn : istirahat

rengga : hiasan reres : benar,betul

renggang : renggang, senggang resah : resak, gelisah

renggut : renggut, ambil resak : rusak, hancur

rengkah : bengkah reseh : kotor

rengkuh : rengkuh, rangkul resek : kotor karena benda-benda tak terpakai

rengu : marah, sakit hati resep : senang

rèni : perempuan resi : pendita, brahmana

rènten : 1 siang; 2 bunga (uang) resik : bersih

rèntèng : renteng, jejer respati : hari Kamis

rep : diam, tenang reta : putih

repa : rayu, bujuk rété : anak buaya

répo : jompo, keriput retna : emas, logam mulia

répoh : jompo, keriput réwanda : kera

répot : repot, sibuk réwang : teman, pembantu

rereb : diam, sunyi réyog : kesenian reog

rèrèh : reda, berhenti jabatan réyon : rayon, daerah

rerem : diam, berhenti ri : 1 adik; 2 hari; 3 di-; rikala : ketika, pada saat; ri saksana : lantai, pada ketika itu

211
riba : riba rina-rina : siang, simpan

ribed : repot rinci : rinci detail

ribut : ribut, gaduh rindhik : pelan, lambat

ricik : ricik, berguyuran rinèh : sabar, reda

ridhu : geger, huru-hara ringa : kira

rigen : cekatan, trampil ringan : ringan, mudah

rigma : rambut ringas : ganas, beringas

rigol : pintu gerbang ringga : ragu-ragu karena takut

riguh : enggan, segan ringgit : 1 mata uang; 2 wayang

rikat : cepat ringi : dengar

rikma : rambut ringin : pohon beringin

rikuh : segan, sulit ringkel : hari yang tidak baik menurut perhitungan

rimang : 1 banjir; 2 melimpah ringkes : ringkas, singkat

rimba : rimba, hutan ringkih : lemah, tak kuat

rimbag : 1 cetakan; 2 bentuk kata ringkuk : ringkuk, badan melingkar

rimpang : akar yang mengembang ringkus : ringkus, tangkap

rimuk : rayu, bujuk rini : perempuan, putri

rina : siang hari rinjing : wadah dari bambu

212
rintang : rintang, halangan riwayat : riwayat, kisah

rinten : siang hari riweng : putus asa, hilang akal

rintih : merintih riwil : rewel

rintip : berderet-deret riwit : cabe rawit

rinto : tidak berdaya karena sakit riya : riya, pamer

ripta : cipta, buat riyak : dahak

ripu : musuh, lawan riyaya : hari raya, lebaran

ririh : pelan, lamban riyin : dulu, dahulu

riris : gerimis, rintik-rintik riyom : rindang, teduh, sejuk

ris : perlahan-lahan, halus riyuh : riuh, membahana

risak : rusak rob : pasang, banjir, menggenang

risang : sang, si rodha : roda, lingkaran

risi : geli, kikuk rodra : buas, marah sekali, menakutan

risig : bersih, cemerlang roga : badan, tubuh

risih : risih, tak enak rogadi : penyakit

ritang : yang rogi : rugi, sakit

riwa-riwa : malu-malu, pura-pura rogoh : rogoh, ambil

riwana wulung : nama pohon roh : ruh, arwah; rohani : ruhani

213
rohara : prahara, geger rotan : rotan

rohot : buruk, rusak rowa : tidak rapi

rombak : rombak, ubah, berubah rowang : pembantu, kawan

rombong : rombong; rombongan : kelompok, grup royo : hijau

ron : daun ru : 1 panah; 2 sakit

roncé : ronce, untaian, rangkaian rubaya : saya, aku, -ku

rondha : ronda, jaga rubed : ribet, rumit, sulit

rong : rongga, bolongan ditanah rubéda : halangan, rintangan

rongèh : lincah rudah : susah, sedih

ronggèng : penari kesenian ronggeng ruda peksa, ruda pari peksa : memaksa

rongkob : lebat daunnya rudira : darah

rongkong : kerangka rudita, ruditya : susah, sedih

rono : ke situ rugi : rugi

roro : dua rugol : jatuh, luruh

ros : ruas ruhara : geger, huru-hara

rosa : kuat, kokoh ruhun : dulu, dahulu

rosan : kekuatan ruhur : luhur, tinggi, agung

rota : kuda, andong ruji : jari

214
rujit : koyak-moyak, sedih, haru rumpaka : menyarang

ruju : bungsu rumpuk : rumpuk, membakar

rujuk : bersatu lagi rumpung : campung, rampung

rukem : buah-buahan rumput : rumput

ruket : roket rumuhun : dulu, dahulu

rukma, rukmi : emas runa : rusak, rintangan

rukon : rukun, sehati rundha : meronda, berjaga

ruksa : rusak, buruk, hancur rundhuk : merunduk

rukti : rawat, pelihara runggéan : bulir

rukun : bersatu; rukun gawé : kerja bakti runggut : rimbun, rindang

rum : harum, wangi rungrum : mabuk cinta

rumab : sakit demam, kambu rungseb : sulit dilalui, medannya sulit

rumah : rumah rungseg : ringsek

rumaos : ( ing.) merasa rungsit : berbahaya, sulit dilalui, gaib

rumat : merawat, memelihara rungu : dengar

rumeksa : menjaga runtik : kecewa, sakit hati; runtik atiné : sakit hati

rumiyin : dulu, dahulu runtuh : runtuh, gugur

rumpak : sumpek, sempit runtung : runtung, pergi bersama

215
runtut : runtut, urut sabuk : sabuk; sabuk cotha : ikat pinggang; sabuk wala : ikat pinggang; sabuk èpèk : ikat
pinggang
runtyaka : sakit hati, marah
sad : enam, keenam
rupa : rupa, bentuk, wujud; rupa candra : beranjak bulan; rupa-rupa : bermacam-macam
sada : lidi
rupaka : mengarang
sadak : perlengkapan makan sirih
rupi : wajah, rupa; rupini : cantik, molek, rupawan
sadali : bintang
ruruh : pelan, kalem
sadana : dana, harta
rusak : rusak
sadara : hormat, rendah hati
rusiya : rahasia
sadarga : dugaan, kiraan
rusuh : rusuh
sadarpa : berani, gagah
ruwat : ruwat, membebaskan, menyucikan
sadaya : semua, segala; sadarum: (ing.) semua, segala
S
sadé : jual
saba : berkunjung
sadha : musim yang ke-12
sabab : sebab, karena
sadhana : dana, harta, uang
saben : tiap-tiap
sadhang : pohon sebangsa palma
sabet : sabet, sebat; sabetan : 1 penghasilan sampingan; 2 cara memainkan wayang
sadhegan : 1 campuran tembakau rokok; 2 dagu
sabin : sawah
sadhel : tempat duduk di sepeda
sabit : pisau, sabit
sadhéla : sebentar, sekejab
sabrang : seberang, menyeberang

216
sadhèng : pohon sebangsa palma saga : saga

sadhéngah : sembarang sagah : sanggup

sadhépah : sedepa sagala : segala, semua

sadhèrèk : saudara sagara : samudra, laut; saganten : (ing.) samudra, laut

sadhiya : sedia, siap saged : bisa, dapat

sadho : sebangsa dokar sagelar sapapan : sebarisan

sadi : dari, agak sedikit sagnyan : tanda baca dalam huruf Jawa

sadpada : capung, kumbang sago : sagu

sadran : upacara adat sadran sagotra, sagotrah: sekeluarga

sadu : sabar sagu : sagu

sadulur : saudara saguh : sanggup

sadur : sadur, kutip saguna : terutama, kemuliaan

sadya : niat, kehendak sagung : semua

saé : baik, bagus sah : sah, resmi, beres

saékakapti : seia sekata saha : serta, dan

saékapraya : seia sekata sahakarya : pertolongan

saéngga : sehingga, maka sahal : seketika itu juga, pada waktu itu juga

saèstu : sebenarnya, sesungguhnya saharsa : suka cita, senang

217
sahasa : paksaan, dengan pekerja, dengan berani sak : 1 saku; 2 satu; saklangkung : lebih-lebih; sakésuk : sepagi; sakloron : berdua;
sakwèhning : oleh karena, oleh sebab; sakwingi : kemarin
sahasika : paksaan, dengan pekerja, dengan berani
saka : 1 dari; 2 tiang; 3 tahun Saka; sakakala : tahun saka; sakatambé : dinihari, pagi-pagi
sekali
sahasra : seribu (1000)

sakabda : tahun Saka

sahita : hati, perasaan

sakadi : sekerja
sahitya : bersama-sama, beserta

sakal, sakala : seketika itu

sahya : sahaya, saya, hamba

sakala : seketika; sakalaguna : semua kebajikan

saiki : sekarang, kini

sakalir : semua, segala

saingga : sehingga, maka

sakanti : bersinar, bercahaya

sairib : seperti, kaya

sakareng : sebentar, sekarang

sais : kusir

sakat : mulai dari

saiyeg saekapraya : satu tekad, seia sekata

sakatha : kereta
sajak : sepertinya

sakéca : enak, nikmat

sajeg jumbleg : selamanya

saketi : sejuta
sajeng : nira yang direbus

sakelar : saklar
saji, sesaji : sesaji; tudung saji : penutup makanan; sajèn : sesajian

saking : dari
sajiwa : sejiwa

sakit : sakit
sajuga : satu

sakra : terang

218
saksana : lekas, segera salang : tali lekar; salang gumun : terheran-heran; salang pikulan : pikulan dan tali
lekarnya; salang sebat : salah sebut, hampir sama; salang sengguh : salah tanya; salang siji :
salah satu; salang suduk : bertikam-tikaman; salang surup : salah lihat; salang tunjang :
saksi : saksi
bertingkah tak sopan

sakta : gemar, senang akan

salap : letak, tempat

sakti : sakti, keramat

salapan : tiga puluh enam hari

saku : saku, kantung

salawana : berselisih, bertengkar

sal : bangsal
salé : jenis sayuran

sala : sendirian, tunggal

salécun : banyak sekali

salab : letak, tempat

salep : salep, obat gosok

salaba : belalang
saliku : air

salaga : gaya, tingkah laku

salikur : dua puluh satu

salah : salah; salah cipta : salah cipta; salah deleng : salah lihat; salah éndah : salah tingkah,
berbuat yang tidak perlu; salah gawé : salah kerja; salah gemèn : suka mencampuri urusan salin : salin, ubah; salin gagasan : ganti gagasan; salin swara: berubah bunyi
orang lain; salah graita : salah rasa; salah ilik: salah lihat; salah kapti : salah niat, salah
tujuan; salah kardi : salah kerja; salah karya : salah kerja; salah kedadèn : salah kejadian, salingkuh : selingkuh, serong
keliru; salah mangsa : salah iklim, salah musim; salah pandeleng : salah lihat; salah siji :
salah satu; salah surup : salah tahu; salah tampa : salah terima, salah paham; salah ton(en) : salinting : segelinting
salah lihat; salah urat : salah urat, kesleo; salah wèwèng : menyeleweng

salintir : segelintir
salak : buah salak

salira : 1 badan, fisik, jasmani; 2 biawak

salaka : perak

saliré : semua, segala

salaki rabi : suami istri

salisih : selisih
salaluné : selanjutnya, berikutnya

salit : dahaga, haus sekali

219
saloka : seloka; saloka wedhar : undian, lotre samar : samar-samar

salong : sebagian samas : empat ratus

salu : rumah muka, balai-balai samasta : semua, semuanya

saluku : duduk belunjur samata : nyata, benar, sama

sama : sama; samahita : kecerdasan, bijaksana; samakita : bersamadi, bersembahyang samatra : sedikit

samad : berkat, sawab samaya : menunda janji

samadi : semedi sambada : mampu

samadya : seukuran, sekemampuan sambah : sembah, menyembah

samaja : gajah sambaing : jenguk, kunjung; sambang suwel : penjahat

samak : sampul, kulit sambarana : ceroboh

samakta : siap sedia sambartaka : rusak, kiamat

samana : ketika itu, waktu itu sambat : mengeluh, berkesah

samang : engkau, kamu sambatara : tahun

samangké : sekarang, kini; samangkéyan : sembarangan sambawa : tidak mustahil

samanta : semua, semuanya sambéga : keinginan, dambaan

samantara : sementara sambegana : tajam ingatan

samanya : biasa sambékala : halangan

samapta : siap sedia, sanggup samben : setiap, tiap-tiap

220
samber : 1 sambar; 2 sebangsa jala; samber nyawa : sabung nyawa, pandai berperang; samépa : sekat, bersanding
samberan: ayam; samber lilèn : kumbang padang; samber mata : sambar mata, hewan kecil
yang terbang dan mudah masuk mata sami : sama

sambet : sambung, sambut; pinjam

samida : kayu bakar

sambi : sambil
samin : minyak samin

sambilan : sambilan samir : daun pisang penutup makanan

sambit (di-) : dilempar, disebat samirana : angin

sambiwara : sayembara
samita : sasmita, tanda-tanda

sambodana : ujar, bicara, perkataan samoda : senang, suka hati

sambong : sambung samodana : kata-kata semu

sambrama : penghormatan, sambutan samodra : samudra, laut; samodra rob: samudra surut

sambuk : cambuk, cemeti

samoha : semua

sambung : sambung
sampad : tali sandal, selempang terompak

samburat : semburat sampah : sampah

sambut : sambut; sambut damel : bekerja sampak : cepat, rikat

samèk : alas perut, makan pagi

sampaka : lengkap, penuh

samekta : siap sedia, sanggup sampali : nista, jelek

samené : demikian, sekarang sampan : sampan, prahu kecil

samengko : nanti
sampang : pohon sampang

221
sampar : sampar, tendang samuha : perkumpulan, persidangan

samparan : kaki samun : samar, rahasia

sampéka : tipu daya, muslihat, cerdik samur : samar

samper : sampir, sambar samuwa : dengan upacara resmi

sampet : sudah teratur, cukup samya : sama, sedang

sampéyan : kamu, anda; sampéyan dalem : paduka sana : pohon sana

sampil : paha lembu yang disembelih sanadyan : meskipun, walupun

sampir : sampir sanajan : meskipun, walaupun

sampun : sudah sanak : saudara, sanak famili

sampur : sampur, selendang tari sanalika : seketika

sampurna : sempurna, paripurna sananta : nama bentuk kata

sampyan : engkau, tuan, sampean sancaya : nama windu

sampyoh : mati bersama; sampyuh : mati bersama sandé : urung, batal, sarung,

samubarang : segala hal, sembarang; samudaya : segala, semua samukawis : segala hal, sandéha, sandéya : ragu-ragu, khawatir
semua perkara
sandékala : gurat merah di langit senja
samudana : kata-kata semu
sandhang : sandang, pakaian; sandhangan : 1 pakaian; 2 tanda baca, harokat; sandhang
samuhita : semedi lawé : sejenis bangau; sandhang wlikat : diselipkan dibawah ketiak

samudra : samudra, laut sandhat : tali pengantar, dekat, berdamping

222
sandhéné : seandainya, seumpama sangapa : siapa

sandhi : sandi, rahasia sangar : hebat, dahsyat, menakutkan

sandhing : dekat, bersanding sangara : mustahil

sandhung : sandung, terantuk; sandhung lamur : daging kerbau di dada; sandhung watang : sangat : sangat, amat
perkara penting yang tak boleh dilanggar
sanget : sangat, amat
sandhur : sandur, sejenis seni
sangga : sangga, jinjing; sangga krama : menjawab dengan sesuka hati; sangga langit :
sandi : sandi, rahasia; sandi asma : nama rahasia, nama yang dirahasiakan; sandilata : nama tumbuhan sulur-suluran; sangga runggi : halangan, rintangan; sangga uwang : bertopang
tumbuhan obat; sandisastra : sastra sandi; sandiupaya : sandi rahasia; sandiwara: sandiwara, dagu
drama, teater; telik sandi : mata-mata, inteligen
sanggah : sanggah, sangkal
sandika : siap, sedia
sanggama : hubungan intim
sandyakala : gurat merah di langit senja
sanggap : sanggup
sanéga : bersiap, bersedia
sanggar : gingsul
sanèngga : sehingga
sanggem : janji, kewajiban
sanépa : ibarat, peribahasa
sanggi : sangga
sanès : lain
sanggit : dramatika, penjiwaan
sang : sang, si
sanggraha : persediaan, jamuan, hidangan
sanga : sembilan
sanggrama : perang, berperang
sangadi : 1 baginda; 2 sengaja
sanggrekan : halangan, rintangan, aral
sangaji : baginda raja
sanggul : sanggul, kundai
sangan : bilangan sembilan

223
sanggup : sanggup, bersedia sangking : dari

sanggya : segala, semua sangkrah : ranting bambu

sanghara : rusak, hancur; sangharakalpa : hari kehancuran, hari kiamat sangku : panah, bokar, mudam

sangi : janji, berjanji, nazar sangkuh : sangkur, mata sangkur

sangit : bau hangit sangkut : sangkut, libat

sangiwèn : dahulu, zaman dahulu sangkya : asal, dari

sangka : dari; sangka déné : makanya, oleh karena itu sangsang : sangga

sangkal : tangkai kapak; sangkal putung : pijat urat bagi orang yang patah tulang sangsara : sengsara, kesulitan; sangsara désa : uang kas desa

sangkala : angka tahun yang disusun dalam kata-kata bernilai angka; candrasangkala: sangsaya : semakin
sangkala yang berdasarkan pada perhitungan tahun bulan; suryasangkala : angka tahun
yang didasarkan pada perhitungan tahun matahari sangu : saku, bekal

sangkan : asal, dari; sangkan paran : asal dan tujuan

sangut : beliung, kampak

sangkar : sangkar, kurungan

saniki : sekarang

sangké : asal, dari saningga : sehingga

sangkèng : asal, dari saniskara : segala hal, sembarang

sangkep : lengkap
sanityasa : senantiasa, selalu

sangkèt : nama tetumbuhan obat sanja : menengok, menjenguk

sangkéta : sengketa, berselisih, bertengkar sanjang : berkata

sangkin : makin
sanmata : baik, bening

224
santa : baik, bening sapélé : sepele

santak : benda, harta sapet : sampai pada

santan : santan sapi : sapi

santana : saudara sapih : pisah, cerai

santen : santan sapir : shafir, batu intan

santer : keras, cepat sapit : sepit, penjepit; sapit urang: taktik dan strategi perang dengan membuat susunan
barisan seperti sapit urang
santi : semboyan, motto; santiaji : petunjuk pelaksanaan; santika : mutiara; sesanti :
semboyan, kata mutiara saplak : serupa botol, hampir sama

santosa : sentosa, kuat saprantu : nama tanaman obat

santun : sopan sapta : tujuh; saptadarma : tujuh darma, tujuh pengabdian; saptamarga : tujuh doktrin

santya : 1 larangan; 2 pujian, terpuji sapu : sapu; sapu udhar : terurai, terlepas; sapu dhendha : hukuman; sapu jagat : merata ke
seluruh jagat; sapu lebu: pembersihan total, sweeping; sapu tangan : sapu tangan
sanubari : sanubari, hati
sapucapan : satu cerita, satu perkataan
sapa : siapa
sapuluh : sepuluh
sapah : ubi kayu
sapunika : sekarang, kini
sapala : sedikit, sepatah kata
saput : dilimputi, ditutupi; saput dhengkul : sampai ke lutut; saput pranti : selengkapnya
dengan alat-alat; saput lemah : terang tanah, mulai remang-remang di pagi hari
sapandurat : sekejap mata, sebentar

sara : 1 berkaitan dengan; 2 sengsara; sarabasa : rusak; sarabuta : kusir, sais; saradula :
sapata : berjanji, bersumpah
harimau; saranangga : tikus; sarasidya : bunga tunjung; saraswati : bidadari Dewi Rarasati;
sarawèdi : rahasia; sarayuda : pesuruh
sapeket : karib
sarab : nama penyakit anak, sawan

225
saraba : sebangsa kijang saré : tidur, istirahat

saraga : asyik, gemar sarèh : sabar, tenang, pelan

sarah : sampah sarem : garam

sarampangan : serampangan sarèn : darah yang dimasak

sarana : sarana sareng : bersama

sarandu : sekujur, seluruh sarenti : tidak bersama-sama

sarang : sarang saresmi : bersenggama

sarangan : sarangan saréyan : berbaring

saranta : sabar sarga : bab, pasal

sarap : sarap, makan pagi sari : inti; sari kuning : zat pewarna kuning dalam membuat kain batik; sari kurung : bunga
nagasari; saripati : inti, pati, saripati; sari wosé : bunga, nagasari
saras : sembuh, waras
sarika : ia, orang kepercayaan
sarasa : makna, arti
sariki : ini, sekarang
sarasati : cipta
sarimbit : sekalian, bersama-sama
sarati : pawang gajah
sarimpi : serimpi, jenis tali
sarawungan : sahabat, kenalan
saring : saring
saraya : bantuan, pertolongan
sarira : badan
sardana : kaya
saritim : bunga rejasa
sardula : harimau

226
sarjana : sarjana, ahli sasag : sasak, telusur

sarju : setuju, cocok sasak : sasak, telusur

sarkara : manis, dandanggula sasama, sasami : sesama

saroja : bunga tunjung sasana : sasana, tempat

saron : saron, bagian dari gamelan sasangka : bulan

sarong : sarung sasangkan : bulab-bulanan

sarpa : ular sasanti : puji-pujian

sarta : serta sasar-susur : sangat keliru

saru : saru, jorok; saru siku : tata sila, tata krama sasat : seperti

sarujuk : sepakat, setuju sasati : tunggal kehendak

sarung : sarung; sarung kaki : sarung kaki; sarung tangan : sarung tangan sasawa : bangkai

saruni : serunai sasi : bulan

saruwé : menyapa, menangani sasikantha : suryakantha, kaca pembesar

sarwa : serba, semua; sarwa-sarwi : serba-serbi; sarwi : serba; sarwya : serba sasmaka : sinar, cahaya

sarya : bantuan, pertolongan sasmaya : baik, indah

sasa : kelinci sasmita : lambang, tanda

sasab : tutup, selimut sasra : seribu; sasrabahu, bahusasra: seribu tangan; sasrawarsa: milenium, seribu tahun

sasadara : rembulan; sasadhara : rembulan; sasalancana : rembulan sasrahan : pemberian, persembahan

227
sasrangan : menyerbu dengan cepat satru : musuh; satru bebuyutan : musuh turun-temurun; satru ati: musuh hati; satru batin :
musuh batin
sasrawungan : kenalan, sahabat, handai taulan
satu : 1 satu; 2 acuan, cetakan; satu budi : kebulatan tekad
sasti : enam puluh (60)
satuhu : sebenarnya
sastra : sastra, tulisan; sastra banyu : nama bentuk keris; sastra cetha : ajaran luhur; sastra
daksa : ahli ilmu, mahir; sastra harjéndra, sastra jéndra : ajaran luhur satus : seratus

sastrika : senjata, pedang satwa : binatang, hewan

sata : tembakau satwika : utama, terutama

satak : benda, harta satya : setia; satyalencana : lencana/penghargaan untuk tanda kesetiaan, pengabdian;
satyawada : memegang teguh kata-katanya
satata : sesuai dengan aturan, tertata
saudara : saudara
satéja : cahaya, sinar, pelangi
sauga : asal, asalkan
satemah : akhirnya, akibatnya
saulon : satu telan
sathithik : sedikit
saur : saur, makan akhir; saur manuk : cerewet, ribut, banyak suara
satiti : teliti
sausap : sedikit
satmaka : senyawa, sejiwa
saut : disambar, disebut
satmata : kasat mata, dapat dilihat
sawa : ular sawah
sato : satwa, hewan, binatang
sawab : wibawa, pengaruh gaib
satorasih : terkenal, termasyhur
sawah : sawah
satriya : satria
sawala : menolak, menyanggah

228
sawan : 1 ketakutan, cemas; 2 jenis penyakit sawiji : satu, bersatu

sawana : menyucikan diri, mandi sawismaya : keran

sawanan : ketakutan, cemas sawita : mengabdi

sawang : rumah laba-laba sawiyah : 1 sewenang-wenang; 2 anak cicak

sawangan : pandangan sawo : buah sawo; sawo matang: warna kulit orang Jawa, coklat muda seperti buah sawo
matang
sawarga : surga
sawung : jago, ayam jantan; sawunggaling : ayam jantan aduan
sawarna : 1 satu warna; 2 emas
sawur : sebar, tabur
sawastu : sesungguhnya, sebenarnya, sebetulnya
saya : semakin
sawat : lempar; sawatgata : hidangan, jaminan
sayab : sayap
sawé : 25 rupiah
sayabara : sayembara
sawed : selempang
sayaga : sudah siap
saweg : baru, lagi, sedang
sayah : payah, letih, capai
sawéga : siap, sedia
sayaka : panah
sawegung : semua, segala
sayakti : sesungguhnya, sebetulnya
sawenang-wenang : sewenang-wenang
sayana : tempat istirahat, tempat tinggal
sawer : ular
sayang : 1 sayang; 2 tukang tembaga
sawi : tanaman sawi
sayarda : bertambah sangat
sawidak : enam puluh (60)

229
sayekti : sungguh, benar; sayektos : sungguh, benar sedaya : semua, segala; sedanten, sedarum : (ing.) semua, segala

sayem : ayem, senang, bahagia sedhah : sirih, kinang; sedhahan : 1 suruhan; 2 utusan

sayembara : sayembara sedhakep : sedekap

sayogya : sebaiknya sedheku : duduk bersila

sayub : basi sedhéla : sebentar

sayuk : rukun, bersatu sedheng : muat; sedhengan : cukupan, sedang-sedang

sayur : sayuran sedhèngah : semua, segala, sembarang

séba : menghadap, hadir sedhep : sedhap; sedhep malem : bunga sedap malam

sébak : sibak, belah, pecah sedhèrèk : saudara

sebandar : syahbandar sedhih : sedih, susah

sebar : sebar, tebar, tabur sedhiya : sedia, siap

sebawa : wibawa, pengaruh sedhuh : aduk

sebda : sabda, kata sedulur : saudara

sebel : sebal, kecewa, tak rela sedya : niat, kehendak, keinginan

sebit : sabit, lempar; sebit runting: rusak sega : nasi; sega kebuli : nasi bercampur daging; sega golong : nasi dibulat-bulat; sega lutut
: nasi dicampur ketan; sega mas : nasi kuning; sega penak : nasi pulan; sega pondhoh :
bubur jagung; sega thiwul : nasi thiwul, nasi dari ketela
secang : pohon secang (bahan cat warna merah)

seganu : kemarin dulu

seda : cipta, sabda, firman

segara : samudra, laut; seganten: (ing.) samudra, laut

séda : mati, meninggal

230
segawon : anjing, serigala sekul : nasi

segung : semua, segala sekung : selabut, akar enau

séhat : sehat sela : waktu luang, tempat luang

seja, sedya : sengaja, tuju, yang dituju selak : lekas, cepat-cepat

sejati : sejati selan : sisipan, tempat yang luang

sekar : kembang, tembang; sekar kedhaton : bunga istana, putri raja; sekar mayang : bunga selang : pipa plastik; selang sebat : pinjam nama; selang gumun : mudah kagum;
mayang
selang seling : selang-seling, warna-warni; selang silih : meminjam apa-apa; selang surup :
sekati : sekali keliru, salah

sekawan : empat (4) selangkung : dua puluh lima, 25;

sekeb : sekap selapan : tiga puluh lima hari

sekéca : enak, nikmat selarik : selarik, sebaris

sekèci : sekoci, perahu kecil selasih : bunga selasih

sekedhap : sebentar seling : seling; seling surup : keliru, salah

sekedhik : sedikit selip : mogok, terselip

sekoci : perahu kecil selir : selir

sekong : serabut akar sélog : sebangsa ubi hutan

seksi : seksi, bagian selok : pisau raut

sekti : sakti selon : tabung tempat menaruh rempah-rempah

231
selop : selop sembada : mampu

selot : semakin sembaga : mashur, mujur benar

selup : selop sembagi : kain cita, cita

selur : berduyun-duyun sembah : sembah; sembah bekti : sembah bekti; sembah sungkem : sembah sungkem;
sembahyang : sembahyang, sholat
selut : pembungkus rangka
sembarangan : sembarangan, semaunya
sema : kuburan, perkuburan
sembari : sembari, sambil
semada : sedikit, agak
sembawa : harimau
semadi : semedi, bertapa
sembèr lèwèr : mudah bosan
sémah : istri
sembet : sambung
semana : segitu
sembir : rabit, koyak
semandan : sedikit, agak
semboja : samboja, jenis bunga
semandi : dibanding dengan
sembok : ibu, simbole
semangat : semangat, motivasi
sèmbong : kain seperti dodot bagi wanita istana
semanger : baik, indah, bagus
sembrama : penghormatan, sambutan
semanggi : semanggi, jenis tumbuhan
sembrana : sembrono, ceroboh
semanten : demikian, begitu, segitu
sembrani : berani; kuda sembrani : kuda tunggangan dewa
semaput : pingsan
sembuh : sembuh, waras
semat : derajat, pangkat

232
sembung : kayu sambung semprul : tembakau kasar

sembur : sembur semu : 1 semu; 2 agak

semburat : menciprat, bersirat semur : semur, jenis masakan

semèdi : semedi, tapa semut : semut; semut gatel : semut gatal

semekta : siap, sedia séna : kuat, gagah; sénapati : pemimpin perang, jendral

semendhi : semedi, bertapa senajan : meskipun, walaupun

semené : istirahat sendari : gadis cantik

semengko : sekarang, kini sendawa : sejenis burung layang-layang

semerep : melihat, mengetahui sendhal : tarik; sendhal mayang : pencabut nyawa

semi : bersemi, tumbuh sendhang : sendang, kolam, mata air

semil : sedikit sekali sendheng : tali busur

semilih : banyak pilihan sendhul : tatap, sendal

semingi : berbaring dengan badan dan kepala lebih tinggi sendika : setuju, cocok

semir : semir seneng : senang

semita : sasmita, lambang, tanda senéngga : jikalau, seumpama

semono : segitu, itu senénjong, seninjong : campur-aduk

sempal : sempal, lepas sengadi : dalih, berdalih

sempana : sempana, macam bentuk keris sengados : dalih, berdalih

233
sengaja : sengaja sengkang : kosong

sengak : bau menusuk hidung sengkel : sedih, susah

sengap : bentak sengkelat : memasang, mengenakan; sengkelit : membawa keris dengan diselipkan di
pinggang
sengara : mustahil, tak mungkin
sengker : pingit, simpan
sengéngé : matahari
sengsem : terpikat, tertarik
séngga : sehingga, sampai, seperti
seni : kesenian, keindahan
sengganèn : nama gamelan
senik : bakul
senggang : senggang, renggang
seninjong : campur aduk, gado-gado
senggata : hidangan, suguhan
senjata : senjata; senjata pitulung : senjata penolong
sengguh : angkuh, tinggi hati
sentak : bentak
senggung : sebangsa musang yang punya senjata kentut yang baunya luar biasa
sentani : saudara, famili
senggutru : bakal capung (masih dalam air)
sentheng : tali yang direntang
sengir : bau anyir
senthir : lampu
sengit : sengit, benci
senthot : berotot, kuat
sengka : asal, dari
sentika : pandai olah senjata dalam perang
sengkala : bilangan tahun berupa sandi
sentolo : tonggak, galangan perahu
sengkalang : lingkar roda
sentosa : sentosa, kuat, kokoh
sengkan : asal, dari

234
sentul : nama pohon buah séta : putih

senuk : senuk, tapir setal : kandang kuda

sepa : tawar, tak berasa setengah : ½, separo; setengah tuwuh : setengah matang

sepada : 1 sepeda; 2 awas, luas pada sétra : padang, lapangan

sepah : sepah, ampas setrèn : sawah, ladang yang diairi

sepala : sedikit setri : istri, perempuan

sepana : nama bentuk keris setu : sabtu

sepang : sepang, nama pohon (bahan cat merah) setuju : setuju, sepakat

sepat : sepat, jenis ikan setunggal, setunggil : satu, tunggal

sepata : berjanji, berujar setya : setia

sepen : sepi séwaka : menghadap

seper : singgah istirahat sèwu : seribu

sepet : 1 sepit, pahit; 2 sabut kelapa; sepet madu : manis sekali sida : jadi, berhasil; sida wurung : batal, gagal; sidaguri : seleguri; sidarsi : pendita yang
mulia; sidawayah : nama pohon
sepi : sepi, sunyi
sidheku : duduk tegap tangan bersedekap di meja
septa : tujuh
sidhem : sunyi, senyap; sidhem premanem : sunyi, hening
sepura : maaf, ampun
sidi : sempurna, bulat
serat : tulis, surat
sidik : benar
serwa : serba, semua

235
sidikara : dipupu, dikenakan mantra silang : silang

sigar : pecah, belah; sigar semangka : belah dua sama persis silat : silat

sigeg : berhenti; sigeg wacana : berhenti bercerita silih : saling; silih asih : berkasih-kasihan

sigi : ujung tenunan siling : dituang

sigit : cakap, tampan siluman : siluman

sigra : segera sima : macam, harimau

sigrak : semangat simah : istri

sih : sih; asih : kasih, cinta simbah : kakek, nenek

siji : satu simbar : rambut di dada

sika : ujung, cula, gombak simbok : ibu

sikara : menganiaya, menyiksa; gendhak sikara : aniaya simpen : simpan

sikarini : nama tembang gedhe simping : jajar, sunting

sikep : siap, sedia, sikap simpir : simpir

siki : satu, merak,burung merak sinar : sinar, cahaya

siksa : siksa sinarawèdi (sedulur -) : sahabat karib

sila : 1 dasar; 2 duduk bersila; silakrama: menikah, kawin; silaning akrama : menikah, sinartan : disertai
kawin; siladri : gunung batu
sinatriya : dianggap sebagai ksatria
silah : pecah, kelompok
sinau : belajar

236
sindap : ketombe singub : sempit, pengap

sindhèn : sinden, penyanyi tembang singunen : cemas, kuatir

sindhung riwut : angin besar sinidikara : dicipta, dipuja

sindhutan : petani sinjang : pakaian, jarik

sindikara : dipuja, puji sinom : 1 daun asam muda; 2 tembang sinom; sinoman : pelayan pemuda

sindir : sindir sinta : 1 terpuji; 2 nama wuku yang pertama

sindu upaka : air, sungai sinten : siapa

sindur : 1 merah muda; 2 tandak sintru : sunyi

sindura : merah muda sinuba-suba : dihormati

singa : singa; singabarong : pertunjukan tari tradisional cina; singanegara : algojo kerajaan, sinudarsana : diteladani, dicontoh
pemenggal kepala
sinuhun : yang dijunjung, yang dimuliakan
singat : tanduk
sinukarta : dimuliakan, dihormati
singha : singa; singhasana : singgasana; narasingha : singgasana raja
sinungan : kedapatan
singid : rahasia, sembunyi, misterius
sinungga-sungga: dijunjung-junjung
singkrih : disingkiri
sinuwun : yang dijunjung, yang dimuliakan
singkur : belakang, dibelakang
sipat : 1 sifat; 2 benang yang dicelup warna untuk menggaris kayu; sipat kandel : pusaka,
singlar : belah, pecah kesaktian; sipat kuping : cepat sekali; sipat wong : sifat manusia

singset : erat, kuat sira : kamu, engkau

237
sirah : kepala siwamba : air penghidupan

siram : 1 sinar; 2 mandi siwi : anak

sirap : sirap, genting papan siya : menyengsarakan, menganiaya, sia-sia

sirep : tidur, diam; sirep bocah; : jam tidur anak (± jam 20.00); sirep jalma : jam0) siyaga : siaga, siap

sirih : suruh, sirih siyos : menjadi, jadi

sirna : sirna, hilang siyub : rindang, sejuk

siru : suatu slaka : 1 perak; 2 seloka, syair; slaka wedhar : syair bebas

sisih : sebelah, sis, bagian slambu : kelambu, tirai, sekat kain

sisik : sisik; sisik melik : tanda-tanda untuk membantu pelacakan suatu kasus slamet : selamat, aman

sisil : dikupas dengan mulut; sisilan : kupasan slangsang : tempat bunga (sirih, dsb.)

siswa : siswa, murid slasih : bunga selasih

sisya : siswa, murid sléndhang : selendang

sita : 1 sita, ambil; 2 baik, bagus; sitakara : dipuja, dicipta; sitangsu : bulan; sitaresmi : sléndro : slendro, laras musik gamelan
bulan
slenthem : slentem, jenis alat musik
siti : tanah, bumi; siti hinggil, sitinggil : tanah/tempat yang ditinggikan untuk balai
penghadapan; siti payah : rezeki, penghidupan; tedhak siti: upacara turun tanah untuk bayi
slepa : tempat sirih

siwa : uwa, kakaknya ayah/ibu slepèn : tempat tembakau

siwakan : kolam ikan slepi : wadah tembakau

siwalan : pohon rontal, lontar

slintru : sunyi, tampak puaka

238
tidur manusia (± jam 22.0slira : badan, anda; slira-sliri : mondar-mandir soka : suka, gembira

sloka : seloka soklat : coklat

slomprèt : selompret sokong : sokong, dukung

slop : slop, sandal sol : sol

slumpring : kulit bambu solah : tingkah laku; solah bawa : tingkah laku, tabiat; solah tenaga : mengeluarkan tenaga;
solah tingkah : tingkah laku
smara : asmara, cinta; smaradana : tembang asmarandana
solèd : oles, sudip
smita : tanda, lambang, sasmita
solo : solo, enggan, segan
sobita : indah sekali
solor : 1 sukur; 2 akar tunjang
sodhok : tekan, desak
solot : sulut, nyala
soga : warna merah untuk batik
solung : sulung
sogat : jamuan, hidangan
som : berjalan dengan langkah-langkah panjang
sogata : jamuan, hidangan
soma : 1 bulan; 2 hari senin
sogèl : padi yang lekas berbuah
somah : keluarga, istri
sogok : sogok, suap
sombèng : rabit, robek, sobek
sogolan : taruk, tunas
sombong : sombong, congkak
sojah : pembicaraan
sompèl : rompes, gompel
sojar : kata-kata
sompèt : sumpet, tertutup
sok : 1 tumpah; 2 kadang-kadang

239
sompit : siput, kecil kece sontong : serotong

sompok : lemas, habis tenaga sonya : sepi, sunyi

sona : anjing sonyaruri : senyap, sunyi, sepi

sondher : tanpa sopal : cincin hiasan tombak

sondhèr : sebai untuk menari sopan : sopan

sondhol : sundul, tatap sopana : tangga, tumpuan, lantaran

sondhong : galah yang ujungnya diberi bakul untuk menjolak buah sor : bawah, rendah

song : geronggang, tua, relung sora : keras

songa : sembilan sorah : amanat, ajaran

songar : sombong, congkak soré : sore, petang

songkok : peci, mahkota sorèng : kuat; sorèngpati : prajurit yang gagah berani, panglima perang

songkop : galak yang ujungnya diberi bakul untuk penjolok bambu sori : maaf, ampun

songkro : 1 gerobak dorong; 2 sudah renta, rusak sorog : anak kunci

songol : songol, pemarah soroh : serah, pasrah, beri

songot : tegap, cegak sorok : dorong, dukung

songsong : songsong, payung sorot : cahaya, sinar

sontak : hancur, remuk soso : kasar, gagap

sonten : sore, petang sosog : anyaman bambu diujung galak untuk menjalak buah

240
sosoh : lembut srampad : sengkelit

sosol : gagap, menganggap, kasar srana : sarana, usaha, usada

sosor : makan langsung dengan mulut srandhal : sandal

sosoran : tempat untuk menyosor srandhul : jenis pertunjukan rakyat

sosot : bentukan, makian sranta : sabar

sot : kutuk, maki sranthal : jalan cepat

sotya : hiasan, emas sranthil : bergantungan, tak teratur

sowak : rusak, robek sranti, srantèn : sabar

sowan : menghadap srapat : sekejab

sowang : sendiri; sowangan : sendirian; sowang-sowang : sendiri-sendiri srasah : lapisan, saluran, dasar, lantai

srabat : dua penangkal srat : serat, tulis

srabédan : keinginan, kegemaran yang buruk srati : 1 pawang gajah; 2 (di-ni) : dilayani dengan baik

srah : serah, pasrah; srah-srahan : pemberian, persembahan, menyerahkan sraton : buas, pemarah

srakah : 1 serakah, loba, tamak; 2 uang ongkos pernikahan dari pihak laki-laki yang srawa : suara
diserahkan kepada pihak perempuan
srawana : musim yang pertama
srama : asrama
srawung : pergaulan, hubungan sosial
srambi : serambi
sraya : bantuan, pertolongan
srambu : kelambu
sreba : serba, semua

241
sreban : serban, surban srenggi : gunung, lembu

srebat : serbat srengkara : kerusakan, kerusuhan

srebèt : lap, kain pembersih srenteg : keinginan kuat, maksud

sreda : percaya, sudi srenti : tidak serempah

sredu : setuju srep : sejuk

sreg : pas, cocok srepan : 1 pendinginan; 2 pengetahuan

sregep : rajin, tekun srepegan : cepat, lekas

srèi : iri, dengki srèpèt : serempet, senggolan

srékal : menjegal srèsèh : manis tutur katanya

srempal : sempal, patah, putus sresep : meresap, masuk

srémpang : selempang, serampang srèwèh : tampak mengalir di sana-sini

srèmpèd : serempet, menyenggol
srempeng : kerja keras cepat
sremplah : bergantungan hampir patah
sreng : keras, tegang
srengen : marah, murka
srengéngé : matahari
srenggala : ujung, pucak, tanduk
sri : cemerlang; sribombok : sribombok, jenis burung; sridanta, srigadhing : bunga
srigading; srigunggu : nama tanaman; srigunting : srigunting, jenis burung; srikata : bunga
srikaya; srikawin : mas kawin, mahar; srigak : tangkas; srilara : bangkai mayat yang
tergeletak di seberang tempat; srimala : sangat indah; srimanganti : jenis gedung dikraton;
srinata : tembang sinom; srisakit : bangkai mayat yang tergeletak di sembarang tempat
sriging : tangkas
srimbit : serimbit, berduaan
srimpak : ambang pintu
srimpi : srimpi, jenis tarian

242
srindhitan : burung serindit sruwal : bertumpukan tak teratur

sring : sering, kerap sruwé : lama

sringah : terang, cerah, senang sruwèk : lubang

srinthil : tahi kambing/ kelinci/domba sruweng : bolongan bundar

sripah : bela sungkawa, berduka suba : sopan, santun

sriping : criping, keripik subada : kukuh, kokoh, kuat

srisig : pagar dinding subaga : masker, untung, bagus

sriti : sriti, jenis burung subagya : bahagia, untung sekali

sriya : makmur, sejahtera subakti, subaktya : berbakti

sru : seru, sengit subal : jejal, campuran

srumbung : agar tanaman subasita : sopan santun, tatakrama

srundhèng : serundeng, jenis lauk subuh : subuh

srunggan : sistem tumpang sari subur : subu, makmur

sruni : 1 seruni, melati; 2 seruling suci : suci, bersih

sruti : hemat suda : berkurang, susut

srutu : cerutu sudagar : saudagar, pedagang

sruwa : dengki, iri hati sudama : dermawan, murah hati

sruwag : bolong, lubang sudana : dermawan

243
sudara : saudara; sudarawèdi : sahabat karib sugal : ugal-ugalan, kasar

sudarma : bapak sugata : jamuan, hidangan

sudarsana : contoh, teladan sugèh : kaya

sudha : susut, berkurang sugeng : selamat

sudhah : bedah, pecah sugih : kaya; sugih bala : banyak kawan

sudhang : tabung/perian, bambu sugoh : suguh, hidangan

sudhèt : bedah, pecah, coblos sugreng : puaka, mukertasyam

sudhi : sejenis basung sugri : semua, seluruh

sudhing : tidak sudi, enggan sugu : alat pertukangan untuk menghaluskan kayu

sudhiya : bersedia, siap suguh : suguh, hidangan

sudhung : kandang rumah suh : simpati

sudi : sudi, mau suhun : minta, mohon

sudibya : mulia, terhormat, sakti sujalma, sujanma : manusia, orang

suding : tunjuk, penunjuk sujana : orang pintar, ahli

sudira : berani, gagah; sudiradraka : nama tembang gedhe sujèn : tusukan

sudra : bawah, rendah, hina suji : tikam, tusuk saji

suduk : coblos, tusuk; suduk jiwa : bunuh diri; suduk maru : pisau bermata dua; suduk slira suka : suka, gembira, senang; suka lila : sukarela
: bunuh diri
sukan : permainan

244
sukara : babi hutan sulah : tingkah laku

sukarsa : niat yang baik, keinginan mulia sulak : sulak, pembersih

sukarta : pekerjaan yang baik sulaksana : pilihan, lebih, cemerlang

sukci : suci, bersih sulam : sulam, tambal

suker : kotor sulang : tunas tebu yang kedua

sukerta : bermasalah sulap : sulap

suket : rumput sulaya : bertengkar

sukla : putih, bersih sulek : sesak, sempit

sukma : sukma, roh suligi : seligi

sukmana : ruh, nyawa sulih : wakil, ganti

sukra : hari jum’at suling : suling

sukreta : bermasalah sulistya : indah, antik

suksma : suksma, roh sulit : sulit

suku : kaki suluh : suluh, terang

sukun : sukun, jenis buah suluk : suluk, suara indah

suk un : sebangsa timun sulung : sulung

sukup : penuh sesak sulur : sulur, mengulur, merambat

sula : tombak, senjata tajam suma : bunga

245
sumadhiya : sedia, siap sumarsana : bunga cempaka

sumadi : semedi, bertapa sumawah : bersawah, bercocok tatam

sumaguh : sanggup, siap sumawana : dan, serta

sumahab : tampak menggerombol banyak sumaya : berjanji, menyanggupi

sumaji : sudah disediakan, tersedia sumba : kesumba

sumakawis : segala hal, semua persoalan sumbaga : mashur, termashur

sumakéyan : angkuh, sangar, payah sumbalinga : terlaksana, dapat dipegang kata-katanya

sumanak : ramah, akrab sumbang : sumbang; sumbang surung : dorongan, dukungan

sumanasa : nama bunga sumbar : sumbar, bicara keras

sumandhing : bersanding, berdekatan sumbat : sumbat, tutup

sumangga : mempersilahkan, silakan sumber : sumber

sumanta : bicara, pertimbangan sumbit : galah bercabang untuk menjolok buah

sumantali : pawang gajah sumbon : bahan untuk sumbu

sumapala : rendah hati sumbu : sumbu

sumaput : pingsan sumbul : bakul tertutup, tempat seperti bakul untuk upacara

sumar : semerbah, merata sumbung : sombong, congkak

sumarah : pasrahm menyerah sumbut : cocok, sesuai

sumaré : 1 tidur; 2 meninggal sumèh : ramah, murah senyum

246
sumelang : was-was, kuatir sumur : sumur; sumur gumuling : terusan air dalam tanah

sumèlèh : pasrah, menyerah sumurup : mengetahui, melihat

sumeni : istirahat sumyah : senang, kenyang, ceria

sumerep : mengetahui, melihat sun : 1 cium; 2 ingsun, saya

sumet : menyalakan, menyulut sunar : sinar, cahaya

sumpah : sumpah, janji sundari : perempuan yang cantik

sumpek : sempit, berdesakan sundawa : sundawa

sumpel : ganjal sundek : sempit sesak

sumpena : bermimpi sundel : pelacur; sundel laut : kuda laut; sundel bolong : nama hantu

sumpet : sumpet, sumbat sundep : sundep, jenis hama

sumpil : siput kecil sundha : dua kali; sundha mandha : permainan anak

sumping : sumping sundhang : tanduk, sronggot

sumpit : kembal, tempat rokok sundhul : sundul, tatap; sundhul langit : tinggi sekali

sumrah : segar, nyaman sundhung : pikulan rumput

sumringah : cerah sunduk : tusuk

sumuk : panas, sumuk sung : beri, persembahan

sumung : demam, panas sunga : benang sutra

sumunu : beranak, berkembang sungapan : kuala, muara

247
sungar : bermegah-megah sunthi : gadis kecil; prawan sunthi : gadis remaja yang belum haids

sungga : ranjau sunting : sunting, pilih

sunggal : serakah suntrut : sedih, muram

sunggan : ranjau sunu : anak

sunggar : sisir, gingsul sunya : sepi, sunyi; sunyaruri : sunyi senyap, sepi

sunggata : jamuan, hidangan sunyata : benar, sungguh

sunggi : sunggi, junjung supada : binatang buas

sungging : sungging, tatah supadi : supaya, agar

sungkan : sungkan, segan supadya : supaya, agar

sungkawa : sedih, duka supak : sesak, sempit

sungkem : sungkem, berbakti supaos : supaya, agar

sunglon : teluk supata : berjanji, maki

sungsang : saling silang supatni : indah, cantik

sungsum : sumsum supaya : supaya, agar; supados: supaya, agar

sungsung : pemberian, persembahan supé : lupa, alpa

sungu : tanduk supena : mimpi

sungut : sangat, rambut supit : supit, jepit; supit urang : strategi perang dengan mengatur barisan membentuk supit
udang
suntak : tumpah, jatuh

248
supraba : cahaya indah suretna : emas, logam mulia

supranata : aturan yang baik surga : surga

suprandéné : meskipun demikian suri : 1 sisir rapat; 2 teladan

suprih : harapan surjan : jenis gaya baju

sura : berani; suraduhita : bidadari; suragana : para dewa; suralaya, suraloka : tempat para suroh : suruh, sirih
dewa; suranata : raja dewa; suranggakara : berani sekali, sangat berani; suranggana :
bidadari; surapada : keinderaan, kahyangan; surapana: minuman keras; surapati: raja dewa; surtanah : doa selamatan pada orang yang meninggal dunia
surapsara : raja bidadara; surapsari : ratu bidadari; suréndra : raja dewa; surèngpati : 1 raja
dewa; 2 nama keris; surèngrana : berani, pemberani; surawadu: bidadari
surti : hemat-hemat, cermat
suraga : bantal
suru : suru, sendok daun
surak : sorak, ramai
surud : surut
surakah : serakah, tamak, loba
suruh : sirih
suraksa : menjaga, menguasai
surung : dorong
surambi : serambi
surup : melihat, petang hari
surasa : makna, arti; suraos : (ng.) makna, arti
surya : surya, matahari; suryakantha : kaca pembesar
surastri : bidadari
susah : susah, sedih
surat : surat
susetya : kesetiaan
surata : keberanian
susila : kesopanan, tata krama
surem : suram, gelap
susra : terkenal, kondang
surèn : pohon durian
susrasa : patuh

249
susrawa : masyur, terkenal sutrepta : senang, puas sekali

susu : susu suwa : segar (untuk kalam)

susuh : sarang suwadi : sesungguhnya, sewajarnya

susuhunan : junjungan suwak : robek, sobek

susuk : 1 susuk; 2 uang kembalian; susuk kondhé : tusuk sanggul suwal : celana pendek

susun : susun suwala : menolak, tak sanggup; suwalapatra : surat

susung : songsong, menyongsong suwan : sowan, menghadap

susup : masuk, menyisip suwanda : badan, tubuh; suwandagni : matahari

susur : tembakau susur suwangan : muara, kuala

susut : berkurang suwap : suap, uang sogokan

suta : anak suwara : suara, bunyi; suwanten : suara, bunyi; suwaos : suara, bunyi

sutapa : semedi, bertapa suwarga : surga

sutéja : pelangi, cahaya, sinar suwari : kasuari (nama burung)

suthik : menolak, tak mau suwarna : emas; suwarna dwipa : pulau Sumatra

suthing : enggan, segan suwasa : emas

suthup : balut suwau : tadi, dahulu

sutikna : jeli, cermat; sutiksna : jeli, cermat suwawa : ayo, mari

sutra : sutera suwé : lama

250
suwéda : jari swah : langit

suweg : nama tumbuhan swana : anjing

suweng : subang, kosong swandana : kereta

suwidak : enam puluh swanita : darah

suwing : tergiang-ngiang di telinga swara : suara; swanten : suara

suwingya : cerdas, bijaksana swarga : surga; swargaloka : tempat surga; swargi: almarhum

suwita : mengabdi, berguru swasa : emas

suwiwi : sayap T

suwuk : berhenti taberi : rajin, hemat

suwul : pasak besi pada beliung tabon : rumah/kebun warisan orang tua yang telah meninggal

suwun : 1 minta, mohon; 2 terima kasih tabrak : tabrak

suwung : kosong, hampa tabuh : 1 jam; 2 tabuh, pemukul; ditabuh : dipukul

suwur : warta, kabar, berita tabur : tabur, tebar

suwut : tempurung untuk menghasilkan benang yang ditenun tadhah : makan; tadhah eluh : tempat mengadu; tadhah kringet : baju dalam, tadah keringat;
tadhah sih: tempat kasih sayang; tadhah udan : sawah yang tergantung air hujan; tadhah
arsa : burung kedasih
suyasa : rumah, gedung

tagyana : tunangan, kekasih

suyud : suka memberi

taha : kira, sangka, barangkali

swa : mandiri, kepala; swabawa: tabiat, perangai; swabretya: prajurit; swadaya : mandiri;
swadésa : desa yang mandiri; swagata : hidangan, jaminan, jamuan; swagotra : turun,
keturunan; swagreha : rumah pribadi; swasana : suasana, keadaan; swasembada : tahan : tahan
mencukupi kebutuhan diri; swasta : swasta, mandiri; swayambara : sayembara

251
tahen : 1 batang, pohon; 2 derita talinga, talingan : telinga

taju : mahkota talok : pohon talok

tajug : tajuk, bentuk rumah adat talu : tiga, jenis gending

taker : takar, ukur talub : balut (mata)

takir, takir ponthang : limas dari daun pisang taluh : sudah biasa, bosan, jemu

taksaka : ular talun : ladang, huma

taksih : masih tama : utama, baik

takura : kiri tamah : keinginan rakus, tamak, serakah

tal : pohon lontar, rontal taman : taman, kebun; taman keputrèn : taman keputrian; taman sari: taman sari

tala : rumah lebah tamara : gamelan, bunyi-bunyian

talad : tidak tergesa-gesa tamat : tamat, selesai

talaga : telaga tamba : obat, jamu; nambani: mengobati

talang : talang, jalan air tambah : tambah

taleran : jalannya cerita, alur tambak : tambak; tambak baya : pencegah bahaya

tales : talas, umbi tambal : tambal; tambal sulam : menambal di sana sini, memperbaiki kesalahan-kesalahan
kecil
tali : tali; tali goci : cara mengikat layang-layang; tali mati: simpul mati; tali wangsul : tali
yang bisa dibuka dengan mudah tambana : bendera, panah

talika : mata-mata, pengintai tambang : 1 tambang; 2 tali tambang; tambang parantian: tempat kediaman, asal

252
tambar : tawar, hilang kekuatan, hilang kesaktian tamèng : tameng, pelindung senjata; tamèng mata : pelupuk (kelopak mata)

tambara : bendera tami : utama, baik

tambas : jalir, tiris tamih : dupa, perdupaan

tambat : tambat, ikat tamina : melihat

també : sedang, jadi tamisra : gelap

tambeh : tambah, bertambah tamolah : tak bergerak

tambel : tombok; tambel butuh, tambel sepi : mencukupi kebutuhan tampa : tanpa, tidak dengan

tambeman : penyangga, penopang tampah : wadah dari bambu

tambeng : keras kepala, tak mau dinasihati tampak : kelihatan

tambet : tidak kenal, tidak peduli tampan : bagus, ganteng

tambi : akar yang tumbuh pada batang sebagai penyangga pohon tampang : wajah, muka

tambilutan : nama tumbuhan tampar : tali, tampar

tambing : sisih, tepi tamper : tampar

tambir : 1 nama wuku yang ke-19; 2 alat dapur tamping : pinggir, tepi, batas daerah

tambra : ikan tambra tampir : niru

tambuh : tidak kenal, tidak tahu tampuh : menempuh; tampuh awang : nahkoda

tambung : samar, kabur, tidak kenal tamtama : tamtama, tentara

tambur : sejenis genderang tamtu : tentu, pasti

253
tamu : tamu tandhu : tanda

tamyang : perisai tandra, tandya : lalu, segera

tan : tidak; tan antara : tidak antara tanduk : 1 tambah lagi; 2 kalimat aktif

tanah : tanah; tanah manca : luar negeri; tanah sabrang : luar negeri; tanah wutah rah : tanah tandur : tanam
tumpah darah
tanek : tanam; tanem tuwuh : tanaman, tumbuhan
tanak : matang sekali
tang : tang, kunci
tanana : tak ada
tangan : tangan
tanaya : anak, putra
tangara : tanda, lambang
tanbara : duda
tangèh : mustahil, tak mungkin
tanbuh : tidak tahu/mengerti
tangga : tangga, tetangga; tangga désa : tangga desa, desa sebelah; tangga teparo : tetangga
tanceb : tancep; tanceb kayon : selesai pertunjukan kanan kiri

tandang : bergerak, bekerja; tandang gawe : bekerja, mengerjakan; tandang tanduk : tingkah tanggah : palang, tahan, cegah
laku
tanggal : tanggal; tanggalan : tanggalan, kalender; alisé nanggal sepisan: alisnya seperti
tandha : tanda; tandha mata : tanda mata, kenang-kenangan; tandha tangan : tanda tangan bulan tanggal satu

tandhak : penari, waranggana tayub tanggap : tanggap, pasif; tanggap sabda : wawancara, rembugan; tanggap tanduk: pasif-
aktif; tanggap wacana : pidato penyambutan; tanggap wacucal: pementasan wayang kulit;
tanggap warsa : ulang tahun
tandhan : tandan, ukuran untuk pisang

tanggel : sedang, tanggung, canggung; tanggel jawab : tanggung jawab

tandhana : bendera

tanggi : tetangga
tandhes : tandas

tanggor : tetap, tabrak

tandhing : 1 tanding, bertarung; 2 imbang

254
tangguh : tangguh, hebat tangsul : tali

tanggul : tanggul, bendung; tanggul angin : pelindung tangun : agak baik juga, cukupan

tanggulang : kayu palang pada bendungan, penopang, penyangga tani : tani

tanggulun : nama buah tanja : 1 mantap, puas; batang kayu runcing untuk menanam kedelai

tanggun : agak baik, cukupan, sedang tanjak : tanjak, naik

tanggung : tanggung; tanggung jawab : tanggung jawab tanjidhur : tanjidor, bedug besar

tanggwa : kukuh, kuat tanpa : tanpa

tanghulun : hamba, sahaya tansah : selalu, senantiasa; tansaya : semakin

tangi : bangun, bangkit tantang : tantang

tangkar : berkembang tantara : tentara, prajurit

tangké : tangkai, gagang tantas : tuntas

tangkèk : pembesar, kepala biara tantra : ajaran tentang yoga dan seks

tangkep : tangkap tantya : amat, sangat, sekali

tangkil : hadap tanu : makhluk halus

tangkuwèh : sejenis manisan tanya : tanya

tangled : tanya tapa : bertapa, bersemedi

tangsel : sebangsa baji tapak : bekas, kesan, jejak; tapak asta: tanda tangan; tapak dara: bunga tapak dara; tapak
liman : tanaman tapak kuda; tapak tangan : tanda tangan
tangsu : bulan; sitangsu : bulan

255
tapas : bengkong, kulit pembalut pokok tangkai daun nyiur tarkadhang : kadang-kadang

tapel : bedak perut; tapel wates: tapal batas, perbatasan tarmolah : tak bergerak

tapih : jarik, kain taros : tanya, bertanya

tapir : tapir, tenuk tarpa : terpa

taplak : taplak tarpana : terpana, heran

tara : antara; tara mangsa : musim pancaroba tarsandha : tanda, alamat

tarab : datang bulan, melihat bulan taru : daun; tarulata : daun-daunan; tarwa : pepohonan

taragnyana : tenung, pelet tarub : teratak, deklit, tenda

tarak : berpuasa; tarak brata : bersemedi, bertapa taruk, tarok : ditaruh, diletakkan

tarambuja : semangka tarum : tarum

tarangan : tempat bertelur (ayam), sarang taruna : taruna, muda (laki-laki); taruni: muda, taruna (perempuan)

taranggana : bintang, rasi bintang tarung : tarung, berkelahi

taranjana : tenung, pelet tarwéla : nampak nyata, jelas sekali

tarantara : antara tasih : masih, misih

tarbuka : terbuka tasik : samudra, laut

tari : tari taskara : pencuri, penyamun

tarima : terima tata : tata; tata basa : tata bahasa; tata cara : tata cara; tata krama : tata krama; tata lair: etika
lahiriah; tata prenah: menurut alur persaudaraan; tata tentrem : tentrem, teratur; tata-titi :
teratur
taring : taring

256
tatab : tatap, tabrak; tataban : tatapan, tabrakan tawar : tawar, tak berasa; tawaren: bengkak kakinya

tatag : tegar, teguh hati tawas : 1 tawas, obat jentik-jentik; 2 upah lelah

tatah : tatah, pahat tawing : dinding papan di tepi perahu

tatal : tatal, serpihan kayu tawon : tawon, lebah; tawon gumana : lebah berdengung; tawon gung : tawon besar, tawon
raja
tatanan : tatanan, aturan
tawu : menguras air
tataran : tingkatan, tahapan
tawung : tutup dinding papan (di tepi perahu)
tatarpa : tanpa, tidak dengan
tawur : berkelahi, bertengkar
tatkala : ketika, tatkala, sewaktu
taya : 1 hilang, kosong; 2 tari
tatrap : tepat, kena benar, sesuai benar
tayub : tayub, seni tradisional
tatu : luka
tayuh : mencari firasat lewat mimpi
tatur : dipangku sedemikian rupa agar buang air (bayi)
tayum : lapuk, layu
tatwa : keadaan yang sesungguhnya
teba : tanah lapang, lapangan
tatya : nyata, kenyataan
tebah : pukul, tinju, tendang; tebah jaja: pukul dada, menantang; tebah tembung : pukul
rata, hantam kromo
taun : tahun; taun raja: tahun raja, hari besar kelahiran raja; taun wastu : tahun biasa (354
hari); taun wuntu : tahun kabisat (355 hari)
tebak : pukul, tinju
tawa : tawar, menawarkan
tebal : tebal
tawan : tawan, tahan
tebas : tebas, borong
tawang : angkasa, langit
tebek : tangkap

257
tebela : keranda, peti mati tegen : kokoh, kukuh, kuat

tebeng : tebing jendela, tebeng tegeng : teguh, kukuh

teberi : rajin, hemat, sederhana tegep : tegap, kokoh

tebus : tebus; tebus weteng : selamatan untuk hamil tujuh (7) bulan teger : kukuh, tak berubah-ubah

tedah : tunjuk, pedoman tegerak : tandus, tanah mati

tedha : makan tegerang : kayu untuk memberi warna kuning pada kain batik

tedhak : turun; tedhak loji : datang ke loji; tedhak siti : kenduri/ selamatan ketika anak tegerat : nama bunga
mulai turun tanah; tedhak sungging: berfoto
teges : makna, arti
tedhan : makanan
tegil : tegal, ladang
tedhas : mempan
teguh-timbul : kebal, sakti
tedhasih : burung kedasih
tegyan : tega, sampai hati
tèdhèng : sekat, halang, tirai
téja : pelangi, cahaya, sinar; téja bathang : pelangi tanda duka cita; téjamaya : nama
tèdhès : habis sama sekali, tandas kahyangan Batara Guru

tedhi : makan tèji : teji (kuda)

tegal : tegal, ladang teka : datang, tiba

tegar : tegar, tanpa beban, bebas tekan : tekan, desak

tegayuh : berubah-ubah, berganti-ganti tékang : sang, si

tegel : tega, sampai hati tekap : sampai, hingga, oleh karena

258
teken : teken, tongkat telik : sandi, lambang, rahasia; telik sandi : mata-mata, intelijen

tèken : teken, tanda tangan telu : tiga; majutelu: segitiga; telon : bertiga; telu belah : menjadi tiga bagian; telu juru :
berkeping tiga; telung puluh : tiga puluh
tekèng : sampai di
teluh : tenung, penyakit; teluh braja: bintang beralih; teluh tragnyana : tenung, penyakit
téko : teko, porong, poci
teluk : 1 teluk; 2 takluk, tunduk
teksaka : ular
temaha : akibatnya, sehingga, akhirnya
teksih : masih
temangga : enak menjadi tetangga
tekuk : tekuk, lekuk; tikel tekuk : berlipat ganda
temangsang : tersangkut
tekwan : tanya
temantèn : penganten
tela : terang, jelas
tembaga : tembaga; tembagan : tempat membuat tembaga
telag : kehabisan, tidak musimnya
tembako : tembakau
telaga : telaga
tembalo : pohon trembalo
telah : nama, sebut
tembang : tembang, lagu;
telak : kerongkongan
tembaruk : berhak, berkat
telar : lapangan, tanah lapang
tembaya : kumpul; patembayan : perkumpulan
telas : habis
tembayat : janji, kumpul; patembayatan : perkumpulan, organisasi
telat : telat, tertinggal
témbok : tembok
telenan : landasan
tembon : perahu kecil
telih : tembolok (pada unggas)

259
témbong : belang hitam pada kulit muka, dsb tenaga : tenaga, energi

témbor : dulang, talam tenan : sungguh, benar

témbré : tidak berharap, hina, remeh tenang : tenang, santai

tembung : kata tenapi : tetapi, akan tetapi, namun

temeka, temekan : tiba, sampai tenaya : anak, putra

temen : sungguh, benar tengah : tengah; tengah wengi: tengah malam

temenggung : tumenggung, pangkat kebangsawanan tengan : kanan

tempaling : sungsang balik, baling-baling tengangé : tengah hari

tempaos : nama pohon untuk ramuan rokok tengara : tanda, lambang, perlambang

témpé : tempe, jenis lauk pauk tengen : kanan

tempélang : cara membungkus nasi dengan daun pisang tenger : tanda, prasasti, nama

témpong : pangkal paha (kuda, dsb) tengga : tunggu

tempuh : tempuh tenggak : 1 leher; 2 telan langsung

tempuk : temu, jumpa, menjadi satu tenggar : lapang, luas

temtu : tentu, pasti tenggarèng : terang cuaca

temu : temu, jumpa; temu gelang : lingkaran yang tidak putus; temu lawak : tumbuhan tenggenah : jelas, terang, kepala, tengah-tengah pertahanan
temu lawak, jenis tanaman obat; temu rosé : bertemu pada ruas-ruasnya
tenggèrèng : terang cuaca
tèn : lubang jala
tengger : bukit, tanah tinggi

260
tengginas : trampil, cekatan tepak : mapan, cocok

tengging : ujungnya mencuat ke atas tépak : sisa, bekas, telapak

tenggirang : senang hatinya tépang : sepak, tendang

tenggok : leher atas, tengkuk tepas : serambi rumah, sengkuap; tepas wangi : tempat tidur

ténggor : memindahkan padi dari persemaian ke sawah tépas : 1 tepas, kipas; 2 balai

tenggulang : bendung, cegah tepet : bekas, sisa; tepet loka: alam baka, alam kekal; tepet suci: hari akhir, akhirat

tenggun : agak baik juga, cukupan, sedang tepi : tepi, pinggir

tengran : tanda, lambang, nama tepis : tepi; tepis iring, tepis liring : perbatasan, tapal batas

tengu : tengu, jenis kutu; satengu : kecil sekali téplok : teplok, lampu

teni : pakaian dinas tepung : kenal, tahu; tepung becik: bersahabat baik; tepung gelang : melingkar, berkeliling;
tepung kebo : hanya tahu saja; tepung pager: tetangga sebelah rumah yang bersatu pagar;
tepung rukun : bersatu; tepung wates : perbatasan, tapal batas
ténja : tinja, tahi, cirit

terah : darah, turun, turunan

ténong : wadah makanan dari bambu

terang : terang, jelas

tenta, ketenta : terjebak, terpaksa tanpa kesadaran

teras : terus
tèn-atèn : bagian bambu sebelah dalam (tanpa kulit)

terbang : 1 terbang; 2 rebana; terbangan : bermain rebana

tentrem : tentram, tenang

terbil : kayu penyangga

tenun : tenun

terbis : jurang, curam

tenung : tenung, santet

terbuka : terbuka
tepa : tepa, ukur; tepa selira : mengukur diri, tenggang rasa

261
teres : 1 takut, ngeri; 2 diteresi : dikelupas kulitnya (pohon) tètèr : ujian

terganca : selisih, bersalah, berbeda tetes : tetas

terkadang : kadang-kadang tètès : tetes

tersandha : berdasarkan pada tiba : jatuh

tertamtu : tentu, pasti tibra : susah, sedih, marah

teruna : pemuda; teruni : pemudi tidha-tidha : ragu-ragu, bimbang

terwaca, terwéla : terang, jelas tidhem : sunyi, sepi, diam

terwèlu : kelinci tiga : tiga; tigawaja : nama ikan; tigawarna : tiga warna

tesih : masih tigan : 1 bertiga; 2 telur

tetah : tutuh tigas : pangkas, potong; tigas gagang : habis diketam lalu dijual (padi); tigas kawuryan :
baru tampak, baru muncul; tigas pancing : dipangkas miring sekali putus
teteg : kokoh, kuat, kukuh
tika : itu; tikang: yang itu
tètèg : merontokkan
tikbra : susah, sedih; tiké : ini
tètèh : fasih, bicara lancar
tikel : lipat, banyak, ganda; tikel alis: berkerut kening; tikel balung : nama tumbuhan; tikel
tekuk: berlipat ganda; tikel wosen: kejang-kejang pada jari tangan
tètèk : puting susu

tikep : dekap
tetel : tekan, desak

tiki, tiking : ini, di sini

tétéla : terang, jelas

tiksa : tajam, senjata tajam; tiksna : tajam, cerdas, jeli; tikswa : tajam, cerdas, jeli
tetep : tetap

tikta : pahit, empedu

teter : sikat, sisir, penggaruk

262
tiktak : sejenis meriam kecil timen : sangat, amat

tiku : itu timpal : timpal, setimpal

tikung : tikung timpang : timpang

tikus : tikus timpuh : timpuh, duduk bersila

tilak : bekas jejak timpung : timpang, pincang

tilam : tilam, kasur, tempat tidur; tilam rum : tempat tidur; tilam sari : tempat tidur timun : mentimun; timun wungkuk : timun bungkuk

tilap : bujuk timur : 1 muda, kecil; 2 timur

tilar : tinggal tindak : pergi, berangkat

tilas : bekas, sisa tindhes : tindas, gilas

timang : timang, gesper ting : lentera, jenis lentera

timba : timba, tali timba tinggal : tertinggal

timbal : panggil, perintah; ditimbali : diperintah, dipanggil; timbal balik : saling menerima tinggar : senapan yang berlaras kuningan
dan memberi
tinggeng : tetap, tidak berubah-ubah
timbang : timbang, imbang; timbang sih : pertimbangan
tingi : kulit kayu untuk mencelup kain batik
timbel : timah
tingkah : tingkah laku
timbreng : redup, berawan
tingkas : subur
timbrung : menimbrung
tingkeb : selamatan kehamilan usia 7 bulan
timbun : timbun
tingkem : bakul kecil bertutup

263
tinimbang : daripada titèn : 1 ilmu titen; 2 teliti, ingat; 3 daun kacang kering

tinjo : tengok, jenguk titi : teliti; titi mangsa : perhitungan musim; titi priksa : memeriksa, meneliti

tintrim : sepi, sunyi titih : keras, padat (keris); titihan : kendaraan

tipak : bekas, sisa titik : titik, tanda, ciri, noktah; titik iyik: jaman masih kecil; titik melik: barang bukti

tipar : ladang, tegal titir : dipukul terus-menerus (kentongan)

tipu : tipu, bohong titis : titis, tepat

tipung : ketipung tiwas : 1 mati; 2 terlanjur

tira : tepi, pinggir tiwikrama : marah

tirah : berlebih, sisa tiyang : orang

tirem : tiram tiyasa : kuasa, pandai

tirep : redup, berawan tobat : taubat

tirta : air; tirtamarta : air kehidupan; tirta prawita sari: air sari kehidupan; tirta sinduretna : toblok : keranjang
air mani, sperma; tirtayatra : berziarah ke pemandian suci; patirtan : pemandian
toblos : coblos, tusuk
tiru : tiru, contoh
tobong : tempat pembakaran; tobong gamping : tempat pembakaran batu menjadi gamping
tisaya : sangat, amat, terlebih
togari : malam
tisma : tajam
togog : nama wayang
tisna : cinta, kasih sayang
tomara : tombak (belantam)
titah : makhluk, ciptaan
tomprangan : bertengkar, cek-cok

264
tonggari : malam hari trap : terap, pasang; trap sirap : diatur serba baik, rapi;

torana : pintu gerbang trapsila : tata krama, susila

tos : keras, berharga trapas : boros, lekas habis

tosan : besi; tosan aji: pusaka tratag : panggung

totog : 1 tabrak, mentok; 2 ilmu totog traté : teratai

totoh : taruh trawang : terawang, pandang, lihat

totos : kepala, pemimpin trebis : jurang, curam; jurang trebis : jurang yang curam

towang : selang, sela trembalo : pohon trembalo

toya : air; toyanta : awan, mendung trembayak : burung angsa

trabas : 1 terabas, terobos; 2 pemboros trembayun : sulung

tracak : telapak kaki binatang trena : rumput

trah, gotrah : keturunan; trahing kusuma : darah biru, bangsawan trengga : bintang

trajeg : pancang, tonggak, pagar trenggalung : musang akar

traju : neraca; traju mas : timbangan emas trenggana : bintang

trampil : terampil, cekatan trengginas : terampil, cekatan

tranggana : bintang trenyuh : trenyah, kasihan

trantan : berdiri pakai penyangga trep : trep, cocok, sesuai; trepsila : susila, sopan, tatakrama

trantang : bersinar très : sulaman benang emas pada lengan baju

265
trèsèh : ramah-tamah, cakap trus : terus, langsung

tresna : cinta, kasih, sayang trustha : senang, suka, puas; trusthi : senang

treteg : jembatan truwaca : jelas, terang

trewélu : kekunci truwéla : jelas, terang

tri : tiga; tribawana: tiga dunia; triguna : tiga kegunaan; trikaya : tiga kekayaan; trikona : truwèlu : kelinci
segitiga, bersudut tiga; trilocana : bermata tiga; triloka: tiga dunia; trimurti : tiga dewa;
trinétra : mata ketiga; trisula : senjata tombak bermata tiga tuba : racun

trima : terima; trima kasih : terima kasih

tuban : jeram, air terjun

tris : cinta, kasih sayang tubar : akar yang mengembang ditanah

trisig : pagar anyaman bambu tubi : tuba

trisik : pantai berpasir, berbatu-batu kecil tubruk : tubruk, tabrak

trisna : cinta, sayang

tubug : bengkak kakinya, cacat

triwi : putih
tubungen : telor, pelat

triwikrama : marah besar tudhuh : petunjuk, pedoman

truka : membuka tanah untuk tempat tinggal tudhun : turun, ke bawah

trukah : dusun baru

tudhung : kudung, tutup kepala

truna : muda, remaja tuding : 1 tuduh, dakwa; 2 jari telunjuk

truntum : nama batikan tuduh : petunjuk, pedoman

trup : 1 permainan truff; 2 kelompok, regu

tugar : 1 tugar; 2 mencangkok

266
tugel : patah, putus tular : tular, menular

tugi : bulu padi tulèk : lalu, segera

tugu : tugu, monumen tulèn : tulen, asli

tugur : jaga tuli : tuli, tidak dapat mendengar

tuha : tua tulis : tulis

tuhu : sungguh, benar tulung : tolong

tuhun : sebenarnya, semestinya tulup : 1 alat berburu burung; 2 kerangkeng

tujah : diterjang dengan kaki diinjak; tujah bumi : kaki bagian depan putih (kuda, dsb) tulus : tulus, ikhlas

tuju : tuju, sengaja tulya : kemudian, lalu

tuk : sumber, mata air tuma : kutu

tukang : tukang tumama : 1 mengenai, mempan; 2 puas

tukar : tukar, ganti; tukar cincin: upacara tukar cincin, peningset; tukar maru : nama ikan; tuman : tergantung, ketagihan
tukar padu : bertengkar mulut
tumang : bibir dapur
tukung : menjejak bahu (rambut)
tumat : buah tomat
tuladha : teladan, contoh
tumbak : tombak, jenis senjata
tulak : tolak; tulak balik : penangkal bahaya; tulak sawan : penangkal penyakit
tumbal : tumbal
tulalé : belalai
tumbar : tumbar, jenis bumbu
tulang : tulang
tumbas : beli

267
tumbeng : kayu yang dipasang pada gamelan (gambang) agar lebih sempit lubangnya untuk tumpu : tumpu, alas, landasan
mengatur nada
tumpuk : tumpuk;tumpuk timbun : bertimbun-timbun; tumpuk undhung : bertumpukan
tumbruk : tubruk
tumrah : berkembang, beranak
tumbu : tumbu, wadah dari bambu
tumrap : terhadap, kepada
tumbuk : tumbuk
tumus : 1 terkuras, 2 tembus
tumenggèng tawang : ujungnya mencuat ke atas (bulu mata)
tumut : ikut, turut
tumenggung : tumenggung
tuna : 1 tidak punya; 2 rugi; tuna dungkap : sering keliru; tuna karya : menganggur; tuna
tumok : tahu, melihat kisma : petani yang tak punya tanah; tuna netra : buta; tuna susila : nakal, lacur

tumon : menonton, melihat tunangan : tunangan, kekasih

tumpak : naik, numpang tunas : tunas, taruk

tumpal : kapar, kekat tundha : tumpuk, tangga, ditunda

tumpang : tumpang, numpang; tumpang sari : tanaman berjenis-jenis; tumpang suh : tundhes : tandas
bertumpangan, berserakan; tumpang tindih : tumpang tindih
tundhuk : takluk, menunduk
tumpek : jatuh-tumpah
tundhun : setangkai
tumpeng : nasi untuk selamatan
tundhung : usir
tumper : puntung (kayu bakar)
tung : ujung, puncak
tumpes : tumpas, gilas, musnah
tungan : ujung, puncak
tumplak : jatuh, tumpah
tungga : remuk, terkemuka
tumplek : tumpah, bertumpuk; tumplek bleg : tumpah-ruah

268
tunggak : tunggak, pangkal, pokok tunjem : tonjok, tusuk

tunggal : tunggal, satu tunjung : bunga tunjung, teratai, seroja

tunggang : tunggang, naik tuntas : tuntas, selesai

tunggara : tenggara (mata angin) tuntum : berkumpul kembali, pulih

tunggil : tunggal, satu tuntun : tuntun, bimbing

tunggir : punggung gunung tuntung : ujung, puncak

tunggu : tunggu tuntut : tuntut, gugat

tunggul : tunggul, yang tertinggi tunu : api, nyala

tungkak : pucuk telapak kaki, tumit tup : tutup; entup : sengat

tungkas : pesan, amanat tupiksa : periksa, cek

tungkat : tongkat, setik tur : lagi pula, dan

tungku : tungku turah : lebih, sisa

tungkul : tungkul, takluk turangga : kuda; katuranggan: ciri-ciri

tungtum : berkumpul kembali turas : kencing, buang air

tungtun : tuntun turi : turi, jenis tanaman

tuni : kurang, tidak punya, rugi turida : susah, sedih

tunjang : tunjang, tabrak turon : tiduran, berbaring-baring

tunjel : tonjok, tusuk turu : tidur

269
turuh : bocor, tiris tutup : tutup; tutup dhahar (saji) : tudung saji; tutup kendhang : pembukaan dan penutupan;
tutup kéyong : bagian rumah berupa segitiga disebelah atap; tutup kuping, tutup mulut :
membisu dan tuli; tutup liwet : cara menggunakan ikat kepala
turun : 1 turun, ke bawah; 2 anak keturunan

tutur : tutur, kata, sabda

turung : belum

tutus : 1 tutus, pukul; 2 tali dari bambu; tutus kajang : jahitan yang selanya jarang-jarang
turut : turut, patuh, tertib

tutut : jinak, kejar, sisil

tus : serius, benar-benar

tutuwa : ketua, pemimpin

tusara : embun

tuwa : 1 tua; 2 sudah masak; kamituwa : kepada desa; tuwa bangkong : tua bangka; tuwa
tusih : mengawasi
buru : pemburu; tuwagana, tuwanggana : ketua, peminjam, pemuka; tuwah : tumbuh,
timbul, terbit
tuskara : lebah, tawon
tuwi : tengok, jengok
tustha, tusthi : senang, puas, asyik
tuwin : dan, serta, lagi
tusuk : tusuk, tonjok; tusuk kondé : tusuk sanggul
tuwu : burung hantu
tut : ikut, turut; tut wuri : ikut di belakang
tuwuh : tumbuh
tutas : tuntas selesai
tuwuk : kenyang, puas
tuter : bel, peluit, terompet, klakson
tyas : hati; tyas mami : hatiku
tutu : tumbuk; nutu pari : menumbuk padi
U
tutug : selesai, tamat, tuntas
uba rampé : piranti, alat-alat
tutuh : tunduk, dakwa, potong, pangkas
ubaya : janji, prasetia
tutuk : mulut
ubed : 1 belit; 2 banyak akal
tutul : tutul, bintik, noda; macam-: harimau kumbang

270
ubek : aduk udan : hujan; udan ampèl : nama bentuk keris; udan barat: hujan bercampur angin kencang;
udan tangis : berduka cita, menangis keras
ubel-ubel : ikatan, belitan
udani : tahu, mengetahui
ubeng : keliling, putaran
udara : 1 angin; 2 tinggi, luhur
uber : kejar, buru
udata : keras, sangat, sombong
ubin : ubin, tegel
udaya : upaya, usaha
ublek : 1 aduk; 2 bergerak di sekitar
udel : pusar, pusat
ubon-ubon : abdi perempuan di pertapaan
udhadhi : laut, samudra
ubral : obral
udhal : bedah, pecah, jebol
ubur : ramai sekali, bingar
udhang : udang; udhang-udheng : pergi ke sana-ke mari untuk suatu urusan
ucal : ajar
udhar : bebas, lepas
ucap : ucap, ujar
udhaya : laut, samudra
ucek : tekan
udheg-udheg : nenek moyang
uceng : ikan kecil; uceng-uceng: sumbu
udhek : aduk, campur
uda : telanjang; ngudarasa : mengutarakan perasaan; udakara: kira-kira; udamamah: tepat
suaranya (dalam memerankan tokoh-tokoh wayang); udanagara: sopan-santun; udapati : udhel : hampir menjadi kepompong (fase perubahan ulat menjadi kepompong)
sumpah-serapah; udarati : laut, lautan; udasmara: pikiran
udheng : ikat kepala; udheng gilig: ikat kepala yang ada bundarannya di belakang
udadi : laut, lautan
udhèt : cacing
udaka : air, mata air
udhil : kikir, bakil
udama : hina, keji, nista

271
udrasa : tangis, air mata ugeng : giat, bersemangat, rajin

udrata : mahkota uger : 1 pedoman, patokan; 2 ikatan; 3 diuger : dikurung; uger-uger lawang : anak tunggal;
paugeran : hukum, undang-undang
udu : bukan, lain
ugung : manja, belum
udud : merokok
ujana : taman; ujani : tahu, waspada, ingat
uduk : nasi uduk
ujar : kata, sabda
udun : benjolan, bengkak
uji : uji, tes
udur : berselisih, bertengkar
ujubriya : curiga, prasangka buruk
udwani : ingat, waspada
ujud : wujud, nyata
udyana : taman
ujung : ujung; ujungan: daun
udyani : taman
ujur : 1 mujur, membujur; 2 beruntung; ujuran: bagian yang membujur
uga : juga, pun
ukara : kalimat; ukanten : (ing.) kalimat
ugag-ugeg : bergerak-gerak
ukir : ukir
ugah : agak, enggan
ukur : ukur
ugal : ugal, urakan
ula : ular
ugat-uget : bergerak-gerak
ulab : beruntung sekali
ugeg : bergerak
ulad : muka, wajah
ugel-ugel : sendi
ulah : gerak, tingkah laku; ulah raga: olah raga; ulah semu : melakukan apa-apa dengan
isyarat, pasemon, sindiran; ulah kridhaning asta : mengemis; ulah-ulah : memasak
ugem : menepati, mematuhi

272
ulam : ikan umbar : umbar, bebas, lepas

ulang : ulang umbara : mengembara, berkelana

ulan-ulan : sejenis ulat pemakan kayu umbel : ingus

ulap : silau umbul : 1 terbang, melayang; 2 mata air, sumber air; 3 kepala desa; umbul muncar : mata
air yang memancur; umbul-umbul : bendera panjang yang ditegakkan
ulat : wajah, muka
umbut : rebung rotan
ulem : undangan
umet : nyala; umet-umetan : berkeliling-keliling; nyumet : menyalakan
uleng : oling, miring
umis : mengalir
uler : ulat; uler kagèt : selimpat (pada tulang); uler kambang : jenis tembang, gending
umpak : 1 cepat, lekas; 2 batu landasan
ules : 1 warna; 2 sampul, selongsong, sarung, kain
umpama : umpama, kalau, jika
ulet : ulet, liat
umpang : lebih dari beratnya
ulu : 1 telan; 2 tangkai; ulu ati: ulu hati, dapur susu; ulu-ulu: ulu-ulu, pamong desa pengatur
air; ulu wetu : penghasilan umpeng : pipa, saluran air

ulun : saya, hamba umpet : sembunyi

ulung : ulung, unggul; ulung ati: hulu hati, dapur susu umpling : minyak tanah, lampu kecil, tempat madat

ulur : ulur, tarik umpluk : busa, buih

uma : biji, benih umpon : empang ikan

umba : luas, lebar umus : bocor, merembes

umbang : congkak, besar mulut una-uni : bicara, perkataan

273
unakara : kira-kira, kurang-lebih undhuh : menuai, memetik

unandika : berkata undhung : tumpuk

unang : sedih (gila) karena asmara, mabuk cinta undur : mundur, ke belakang; undur-undur : binatang sejenis rayab tanah yang jalannya
mundur
unar : onar, gaduh, geger
unem : nama rempah-rempah
uncal : lempar
ungal : bunyi; mungal : berbunyi
uncek : penggerek, alat penusuk
ungap : bimbang, tertimbang-timbang, agak takut
uncet : ujung nasi (tumpeng) yang berbentuk kerucut
ungapan : kala
uncit : buncit, bungsu, bontot, terakhir,
ungel : suara, bunyi
uncung : anak merak
ungga : atau
uncuwi : pipa tembakau
unggah : naik, ke atas; unggah-ungguh : tata krama, sopan-santun; ungguh : tempat, letak
undang : mengundang, memanggil
unggul : unggul, utama
undar : gelendong, tika-tika, likas
ungkal : asah, batu pengasah
under : pokok perkara, mata bisul, pusat lingkaran
ungkara : kalimat, pujian, doa
undha : tumpuk, tangga; undhamana: diungkit, disebut-sebut; undha-undhi : kurang lebih;
undha-usuk : bersusulan ungsi : ungsi, pindah

undhag : bertingkat, bertangga ungsum : musim

undhagi : ahli tembaga, pikiran uni : bunyi, suara

undhak : bertingkat, bertangga uninga : tahu, mengerti

274
unjal : menarik; unjal ambekan : menarik nafas karya; 2 penghargaan; upakarya : hasil kerja, karya; upakawis (dipun-) : (ing.) dipelihara,
dirawat; upaksama: ampun, maaf; upalabi: pendapat, pengertian, pemilikan; upalamba :
pendapat, pengertian, pemilikan; uparengga: perhiasan, hiasan; uparukti: pasang rakit,
unjuk : minum
merakit; upasadana : penghormatan, penghargaan; upasaka: calon pendita; upasama : sabar,
rendah hati; upasanta: sabar, rendah hati; upasantwa: penghibur; upasraya: minta
unta : unta pertolongan, bantuan; upasuba: hiasan untuk penghormatan; upawada: kemarahan, celaan

untap : marah, murka upacanten, upacara: upacara, seremoni;

untar : nyala upadi : mencari, berusaha, upaya; upados : mencari, berusaha, upaya

untara : 1 utara; 2 kiri; 3 antara, sela upah : upah, ongkos, gaji

unting : ikatan upaka : sungai

untu : gigi; untu gelap : gigi roda; untu walang : cara menyambung (seng, dll) upakyana : cerita, dongeng

untul : pengikut upala : batu

untung : untung, laba; untung-untungan : berspekulasi, untung-untungan upama : umpama, tamsil, ibarat

unu : (padi) yang berceceran di tanah upaos : sumpah, janji

unur : 1 rumah anai-anai; 2 bukit, tanah membukit upas : 1 bisa, racun; 2 pesuruh, kurir

unus : hunus, keluar upati : upeti, persembahan

unyar : ikatan padi; unyar-unyur: mondar-mandir, ke sana kemari upat-upat : 1 talu cemeti/cambuk; 2 bersumpah tak akan melakukan lagi

unyer : putar, keliling upaya : upaya, usaha; upayasandi: perkakas, piranti

unyur : datang begitu saja upekti : upeti, persembahan

upa : sebutir nasi; upaboga : mencari makan, kelezatan, kenikmatan; upadamel: pekerjaan, upeti : upeti, persembahan
kegiatan; upadana: pemberian; upadrawa: kesusahan kesengsaraan; upagawé : pekerjaan,
kegiatan; upajati : nama tembang gedhe; upajiwa: penghasilan, penghidupan, nafkah,
upetya : upeti, persembahan
rezeki; upajiwana : nafkah, rezeki; upakara : merawat, memelihara; upakarti : 1 hasil kerja,

275
upih : upih, kelopak, pangkal daun usap : usap; usap tangan : sapu tangan

upiksa : teliti, periksa, lihat usar : tentara berkuda

ura-ura : lagu, dendang, nyanyian usara : embun

uragapati : raja ular usar-asir : polisi rahasia

urang : udang; urang ayu : nama bentuk subang usim : musim, masanya

urik : licin, akal bulus usir : usir, suruh pergi

uring : marah, kecewa usna : baik, bagus

urip : hidup usnisa : surban, sanggul ikat kepala

urmat : hormat usreg : 1 bertengkar; 2 banyak gerak

urna : mahkota ustra : unta

uruk : 1 rendam, uruk; 2 ajar; diwulang uruk : diberi pelajaran usuk : penyangga atap

urun : urun, iuran usul : usul, saran, pendapat

urung : gagal, belum; urungan: perhitungan hari yang ke-3 usum : musim

urup : nyala usung : usung, gotong

usada, usadi : obat usus : usus

usah : usah utah : muntah

usaha : usaha, upaya utak : otak, benak

usana : jaman dahulu kala utama : utama, baik

276
utamangga : kepala uwal : lepas, bebas

utami : utama, baik uwar : lepas, bebas, copot

utang : hutang; utang budi : hutang budi; utang pati : hutang pati, membunuh; utang urip: uwas : khawatir, wasangka
hutang nyawa
uwi : ubi jalar
utara : 1 utara; 2 kiri
uwong : orang, manusia
utawa : atau; utawi : atau
uwuh : 1 tambah; 2 sampah
utawaha : api
uwung-uwung : awang-awang
utawis : kira-kira, kurang lebih
uwur : 1 tombok, iuran; 2 tabar, sebar
utek : otak, benak
W
uter : putar, keliling
waler : atur; wewaler : peraturan, aturan
util : colong, curi, copet
wales : balas; walesan : balasan
utpala : teratai biru, tunjung biru
walgita : buku, surat, tulisan
utri : utri, jenis makanan dari pati ketela
walih : lagi
utsaha : usaha, upaya
walik : balik
utu : gigi
walika : ular
utuh, utoh : utuh, lengkap, sempurna
waling : sangkaan, pikiran
utus : utus, suruh, duta
walira : belera
uwa : pakde, budhe
walirang : belirang

277
waliwis : belibis wadat : selibat, tak menikah

walkali : pendita, pertapa wadata : molek, kegemaran

waluh : jenis buah wader : ikan sungai

waluka : pasir wadhag : tubuh

waluku : nama rasi bintang wadhah : wadah, tempat

walulang : kulit, belulang wadi : rahasia; wewadi : 1 rahasia; 2 kemaluan

walur : walur waditra : gamelan, bunyi-bunyian

waluya : sembuh, sehat, selamat wadwa : prajurit, tentara; wadwan, wadon : perempuan

walya : sehat, selamat, aman wadya : bala, anggota; wadyabala: bala tentara

wama : kiri waé : saja, cuma

wamana : murka, marah wagal : nama ikan

wamsa : wangsa, keluarga; wamsa Syailendra : dinasti Syailendra wagata : sungguh, nyata

waca : baca; maca : membaca; wacan : bacaan wagadi, wagati : perbuatan baik

wacucal : kulit, belulang; ringgit wacucal : pentas wayang kulit wagé : Wage, hari pasaran

wada : cacat, cela waged : 1 bisa, mampu; 2 batas

wadaka : halangan, gangguan wagiswara : tempat semedi raja

wadana : pemuka, pembesar wagita : 1 sungguh, nyata; 2 syair, puisi

wadari : taman bunga wagra : harimau

278
wagu : tak pantas waksudha : bumi

wagugen : sedih, susah waktan : bercerita, berbicara

wagus : bagus, baik wakul : wakul, wadah nasi

wahana : kendaraan, sarana wakya : badan

wahiri : cemburu, iri hati wala : gagang gugus kelapa

wahita : tipuan, muslihat walak : larangan, balak

wahya : wahyu, bintang kebahagiaan; wahyu : ilham, anuger ah walaka : berterus terang

wahyaka : lahiriyah, badan walang : belalang; walangati : khawatir

waita : 1 tipuan, muslihat; 2 perahu walanjar : janda muda

waja : gigi walat : kualat, terkutuk

wajah : muka walaya : berkelana, mengembara

wajar : lumrah waled : 1 endapan; 2 gaji rapel

waji : kuda walèh : bosan, jemu

wajir : menteri walek : melulu, semata-mata

wajra : petir walépa : kurang ajar, congkak, pongah; ardha walépa : membantah, ditanya balas bertanya

wak : badan, tubuh wana : hutan, alas; wanadèsa: daerah hutan dan desa; wanadri : hutan belantara; wanantara
: hutan lebat, pusat hutan; wanawasa: hutan lebat
waka : panas, api
wanah, waneh : lagi
waksa : dada, susu

279
wanara : kera jantan; wanari : kera betina wangkingan : 1 keris; 2 pinggang

wancahan : singkatan wanglu : mata hati

wancak : belalang; wancak suji: pagar besi wangon, kauban : dilindungi rumah, atap

wancana : wacana, bacaan, tema wangsa : keluarga

wanci : waktu, saat wangsalan : syair sandi

wanda : 1 suku kata; 2 badan wangsi : seruling

wandawa : sanak saudara wangsit : isyarat gaib, wahyu

wandé : warung, toko wangsul : kembali, pulang

wandira : pohon beringin wangun : pantas, bagus; wewangunan : 1 bangunan; 2 sosok

wandu : banci, waria wanguntur : tempat duduk raja, dampar

wang : uang wangur : dengu, kancing

wangan : selokan di sawah wangwa : dipandang, diawasi

wangbang : kesatria muda wani : berani; wani angas : berani lalat, berani tai

wangen : dicampuri bau yang harum wanita : perempuan

wangga : berani wantah : apa adanya

wangi : wangi, harum wantawis : antara, kira-kira

wangkang : perahu jangkang wantèg : kukuh, kokoh

wangkawa : pelangi, bianglala wanter : wanter, cat

280
wantèr : panas terik warandha : janda

wantu : 1 nanti; 2 air panas untuk mengukus nasi warang : cuci, mandi (keris)

wantun : berani waranggana : sinden, penyanyi

wantya : pesan, amanat warangka : 1 sarung; 2 kerangka

wanu, wano : perempuan waras : sehat; waras-wiris : sembuh, sehat, tak kurang satu apa; ora waras : 1 sakit; 2 gila

wanua : desa, penduduk desa warastra : senjata, panah

wanudya : wanita warata : rata

waos : (ing.) baca; maos : 1 membaca; 2 buah maja; maospait : M ajapahit warayang : angin, udara

wara : anggun, lembut, cantik; warabrata: latihan keras; waracethi : pembantu putri; warda : belas kasih, cinta
waradwija : pendita, brahmana; waraduhita: permaisuri; waramerta: pengampunan,
ampunan; warapsara : bidadara, bidadari; warasana : dampar, kursi, tahta; warasayaka : wardah : tua
panah; wara wirasmi : bulan; warataruna : jejaka, pemuda, remaja; warataruni : gadis,
perawan; waratomara: panah; wara-wara: pengumuman; warawidya: pendita, brahmana;
wara-wiri : mondar-mandir wardaya : hati

warada : kasih, cinta, sayang wardi : arti, makna, keterangan

waradin : 1 merata; 2 biaya wardu : lintah; wardugangga: lintah

waragad : biaya, ongkos wareg : kenyang; maregi : mengenyangkan

warah : ajar, babi tahu warèh : air

waraha : babi hutan warga : anggota; kulawarga : keluarga

warak : badak wari : air; warigagung : nama wuku yang ke-8; warigalit: nama wuku yang ke7; warigaluh :
nelayan
warana : tirai, sekat

281
wariga : kejang wasis : pintar, ahli

waring : jaring halus, kain kasa wasistha : bijaksana, pintar

waringin : beringin wasita : ajaran, nasihat

waris : keluarga, saudara; warisan : harta peninggalan orang meninggal dunia waskitha : pintar, bijaksana

warna : warna, rupa, macam; warni: warna, rupa waspa : air mata

warok : 1 berhati suci, hidup secara spiritual; 2 sakti, tangguh; 3 pemimpin, p elindung waspada : waspada, hati-hati

warsa : tahun; warsaka : tahun; warsaya: tahun; warsi: tahun wasta : nama

warsiki : bunga gambir wastra : kain

warsita : ajaran, nasihat wastu : sungguh-sungguh nyata

warta, warti : warta, berita; wartos : (ing.) warta, berita wastuti : pujian, doa

waru : waru, jenis pohon wasuh : basuh, cuci

waruju : bungsu wasundari : 1 bumi; 2 air bening

warung : warung, kedai waswa : pasti, tentu

was : awas; was-was : khawatir waswita : cemas, kuatir

wasa : wewenang, kuasa; wasantatilaka : nama tembang gedhe; wasata : kekuasaan wata : angin

wasana : akhir, penutup, penghabisan watak : watak, sifat, tabiat

wasésa : kekuasaan, wewenang watang : batang, galah, tombak

wasi : pendita, pertapa, biksu watara : kira-kira; watawis : kira-kira

282
watek : watak, sifat, tabiat wawang : lihat, pandang, tonton

wates : 1 batas; 2 semangka wawar : belah, pecah

watgata : luka, terluka wawi : bawa, dengan

wati : 1 dunia, jagat; 2 putri wawoh : berbuah

watir : kuatir, sumelang; watos : kuatir, sumelang wawrat : beban, berat

waton : 1 asal; 2 pedoman wawu : wawu, nama tahun yang ke-7

watsa, watsya : ikan wawuh : berdamai, tegur sapa

watu : batu; watu beras : batu pasir, pasir; watu brani: besi berani, batu magnetik; watu geni way : air
: batu api; watu item: batu hitam; watu kambang : batu apung; watu karang: batu karang;
watu kumalasa : batu besar dan rata; watu lintang : batu bintang; watu sumbul: batu yang wayah : 1 waktu; 2 cucu
runcing-runcing; watu gunung : nama wuku

wayang : pertunjukan wayang

watuk : batuk

wayoh : wayuh, madu, rangkap

watun : cabut rumput

wayu : angin, udara

watyagya : perselisihan, pertengkaran

wayuh : madu, rangkap

wau : tadi

wé : 1 saja, cuma, hanya; 2 air

waudadi : samudra, lautan

wecana : wacana, bacaan, tema

wawa : 1 api; 2 bawa

wecucal : kulit, belulang

wawah : rubah, ubar, geser

wéda : weda, aturan, pedoman

wawal : sakti

wédaka : tahu, mengetahui

wawan : saling; wawan catur, wawan rembag : saling bermusyawarah, berunding

283
wedaka : kalangan, gangguan, kerugian wédya : pengetahuan, ilmu; wédyarini : ajaran kewanitaan; wédyata: sinar, cahaya;
wédyatama: pengetahuan yang baik
wedal : 1 keluar; 2 waktu
wegah : malas, enggan, tidak mau
wedana : 1 wedana, pangkat kraton; 2 mulut, muka
wegang : enggan, tak mau
wédana : sakit
wegig : cerdik, lincah, trampil
wédang : air putih
wèh : beri
wedani : nama tetumbuhan
wejag : licin sebab sering dilalui
wedari : taman bunga
wejah : obat nebus bagi orang yang habis bersalin
wedèn : penakut
wejang : ajaran, nasihat
wédha : ajaran, pedoman
wejani : upah kepada dukun
wedhak : bedak
weka : anak
wedhar : jelas, terang, saran, nasihat
wekan : tahu, mengerti
wedhi : pasir; wedhi krosok : pasir krosok, pasir kasar; wedhi maléla : pasir hitam berkilau;
wedhi kèngser : menari melompat-lompat wekas : 1 akhir; 2 pesan

wedhung : pisau besar bersarung (pakaian kebesaran istana) wekdal : waktu

wedhus : kambing, domba; wedhus prucul : kambing yang tak bertanduk wektu : waktu, saat

wedi : takut; wèdi : nyata, benar, sungguh; wedi-asih: berbakti, sayang wela : 1 sela, selang, luang, lowong; 2 jelas

wedidang : antara lutut dan tapak kaki, betis welad : sembilu

wedya : pengetahuan, ilmu welagar : terbakar, menjalar

284
welah : kayuh, pengayuh wènèh : beri

welahan : bilahan wenes : bersih mukanya, centil

welak : kutukan wenga : terbuka, menganga

welan : uang denda karena terlambat membayar wengi : malam

wélan : nampak nyata wengis : bengis, kejam

welang : 1 jenis ular; 2 belang wengkelan : betis

welar : lebar, bidang (dada) wengku : pangku

welas : belas; welas arep : kasih sayang; welas asih : belas kasih wengur : dengu, kancing

weling : amanat, pesan, saran wèni : rambut, sanggul

welit : 1 belut; 2 belit wening : bening; weninga : mengetahui, mengerti

wéloh : waluh wentala : tega, sampai hati

welon : tegar hati, kuat pendirian wentar : kondang, terkenal

welug : jagoan, kepala rampok, penjahat besar wentara : antara; sawentara : sementara

welut : belut wèntèh : jelas, terang

wenang : kuasa, berhak wènten : ada

wendéra, wendira : pohon beringin wènter : wenter, cat

wéndra : nama ikan laut wentis : betis

wenèh : lagi wéra : lapang, lega

285
werat : berat weru : nama pohon

wercita : cacing weruh : tahu, mengerti, melihat

werda, werdha : tua werut : mengerut, mengedut

werdaya : hati, perasaan wésa : waisya, golongan pedagang, bercocok tanam

werdi : makna, arti, maksud wesana : akhirnya, sehingga, maka

werdu angga : lintas wesi : besi; wesi aji : senjata (keris, tombak, dll); wesi bang: besi yang dibakar manyala;
wesi brani : besi berani, besi magnetik
wereh : buih, busa, mabuk
wespada : waspada, hati-hati
wereng : wereng, hama padi
westa : nama
werga : warga, anggota
wèstu : lestari, sungguh
wergul : anjing liar
wèsthi : bahaya, larangan
werhaspati : kamis
wéswa : susah, sedih
weri : pencuri, penjahat
wésya : waisya, golongan pedagang, petani
wèri : musuh
wetah : utuh, lengkap, sempurna
werit : buas, susah diatur, susah ditangkap
wétan : timur
werjit : cacing
wetara : sementara
werna : warna, rupa, bentuk
weteh : terang, jelas
wersa : 1 hujan; 2 tahun
weteng : perut
werta : warta, berita; werti : warta, berita; wertos : warta, berita

286
wetu : keluar, lahir wida : siksa; gandawida : wewangian; widadara: bidadara, dewa; widadari: bidadari, dewi;
widasari: nama tumbuhan; widayaka: bidadara, dewa
wewah : 1 berubah; 2 tambah
widada : selamat, sejahtera; widagda : pintar, mahir
wèwèh : memberi, mempersembahkan
widara : pohon bidara; widara gepak: nama bentuk rumah; widaran : nama makanan dan
tepung ubi kayu
wéwéka : hati-hati, waspada

widhala : kucing
wewer : gulung, gulungan, rol

widheng : ketam ranjung

weweg : tambun, gemuk

widhungan : anak binatang yang masih dalam kandungan

wi : 1 ubi, umbi; 2 lebih

widi : 1 izin, restu; 2 aturan, takdir; 3 tahu; hyang widi : Tuhan; widigraha : tempat semedi,
wiba : sentausa, kuat
pemujaan

wibawa : wibawa, pengaruh

widigda : pintar, ahli

wibi : bibi
widita : termashur, terkenal

wibisana : bijaksana, sentausa

widu : biduan, penyanyi

wibrama : kalut, kacau, bingung, marah

widura : pandai, bijaksana; widuri : 1 baiduri, batu permata; 2 nama tumbuhan sejenis
kapas
wibuh : kuat, sentausa
widya : pengetahuan, ilmu; widyadara : dewa; widyadari : bidadari, dewi; widyastuti :
wibuti : kemuliaan, kekuasaan pengetahuan tentang doa, berbakti, pujian; widyatmaka : kilat, cahaya; widyawati : banyak
ilmu dan cantik; widyuta : petir, kilat, halilintar; widyutmala: mata petir, kilat
wicaksana : bijaksana; wicaksuh: bijak, bijaksana; wicaktala: dasar bumi
wigar : gagal, kandas
wicara : bicara; wicanten : (ng.) bicara; wicarita : cerita, lomba bercerita
wigati : sungguh, nyata, penting
wicitra : citra, rupa
wigena, wigna : tahu, mengerti, bijaksana

287
wigih : enggan, malas wiji : biji, bibit

wignya : tahu, mengerti, bijaksana; wignyan : 1 pengetahuan, ilmu; 2 tanda baca dalam wijil : keluar, lahir; mijil : 1 lahir; 2 tembang mijil
huruf Jawa; wignyana: pengetahuan, ilmu
wijuk : membasuh tangan, kaki
wigraha : rumah, wisma
wijung : babi hutan besar
wiguh : segan, enggan
wika : tahu
wiguna : berguna, bermanfaat
wikalpa : percakapan, perbincangan
wigung : berguna, cakap
wikan : tahu, mengerti
wihaga : burung
wikana : entah, tidak tahu
wihang : enggan, segan, tak sudi
wikara : berubah keadaan
wihanggama : burung
wiki : kuti-kuti
wihara : wihasa, tempat semedi; wihanten : biara, tempat beribadah
wikrama : menikah, kawin
wihaya : udara, langit
wiku : pendita, resi, brahmana
wihikan : tahu, mengerti
wil : raksasa
wija : buah
wilmuka : pimpinan pra raksasa
wijah : biasa, umum
wilaba : wahyu
wijana : 1 berdasar bangsawan; 2 tempat beribadah
wilada : nama tumbuhan
wijang : jelas, terang, paham
wilah : bagian, belahan
wijaya : unggul, menang; wijayanti : kemenangan, unggul
wilaja : hamba sahaya

288
wilang : hitung; wilangan : hitungan, bilangan wimbuh : 1 menambah; 2 gelap pikiran, bingung

wilangun : gemar, suka wimoha : gelap pikiran, bingung

wilapa : syair sedih, syair keluhan wimohita : gelap pikiran, bingung

wilasa : bersenang-senang, menghibur hati, bermain-main wimurcita : pingsan

wilasita : bersenang-senang, menghibur hati, bermain-main winadi : dirahasiakan; winardi : diberi makna; winarna : diceritakan

wilatikta : M ajapahit winata : 1 utama; 2 bunga tunjung, teratai

wilet : licin, licik, akal bulus winda : harum, wangi, semerbak

wilis : hijau windasa : rusak, musnah

wilisan : bilangan, hitungan windraya : mulia, bagus

wilujeng : selamat, sejahtera windu : windu, delapan tahun; windutirta : air endapan

wiluma, wiloma : keliru, gagal windura : mustika, perhiasan

wilwa : buah maja; wilwatikta: M ajapahit windya : kenyang, puas

wima : mirip, seperti, menyerupai winèh : diberi

wimala : bersih, suci wingi : dulu, kemarin

wimana : kereta, kendaraan; wimanasara : panah sakti wingit : angker, keramat

wimardana : perang, berperang wingka : wingko, jenis kue

wimba : 1 keluar, terbit; 2 tiruan, seperti, serupa wingking : belakang

wimbasara : pesuruh, polisi wingkisan : bingkisan

289
wingsati : 20, dua puluh wira : perwira, pahlawan; wiraboga: makanan; wiralalita: nama tembang besar; wiratara :
berani, pemberani; wira-wiri: mondar-mandir; wirotama: wira utama, pemberani
wingsilan : buah pelir
wiraga : gerak tubuh
wingwang : berbeda, lain
wiraha : pisah, berpisah, bercerai
wingwing : kecil, langsing perawakannya
wirahsa : olah rasa
wingwrin : takut, ketakutan
wirama : berirama
winong : diorangkan, dianggap orang
wirandhungan : perlahan-lahan, bimbang, ragu
winor : dicampur, diaduk
wirang : malu, mendapat aib
winot : dibuat jembatan
wirangrong : tembang wirangrong
wintang : bintang
wirasa : dirasakan, isi; wiraos : dirasakan, isi
winter : winter, cat kain
wiring : biring; wiring kuning : biring kuning, ayam jantan yang kakinya kuning
winursita : diajari, dinasihati, diceritakan
wiroda, wirodra : sangat marah, berselisih
wipala : banyak sekali, lebar, luas
wiron : kain lipatan, diwiru
wiparita : susah, sedih
wirong : sedih, susah; mirong kampuh jingga: memberontak
wipata : salah, keliru, buruk, jatuh
wirta : marah sekali, bengis, kejam
wipati : celaka
wiru : 1 wiru, lipatan kain; 2 biru; 3 sarung jagung
wipra : pendita, pertapa
wiruda : bertengkar, berkelahi
wipula : banyak sekali, luas, lebar
wiruh : tahu, mengerti

290
wirun : penengah wisma : wisma, rumah, tempat peristirahatan; wismaka: mahkota, topi, tutup kepala;
wismaya : menakjubkan; tuna wisma : tidak punya rumah
wirya : wirya, kedudukan; wiryawan: kedudukan, pejabat
wismreti : sungai
wis : sudah
wistara : uraian, cerita
wisa : bisa, racun
wisthi : 1 halangan, rintangan; 2 pekerjaan
wisada : obat
wisudha : wisuda, penobatan
wisala : luas, lebar
wisuna : suka mengadu, panjang lidah
wisama : kendala, rintangan
wisya, wiswa : bisa, racun
wisana : 1 akhir, penghabisan, penutup; 2 cula, tanduk
wit : pohon
wisangsaya : tidak dengan hati-hati, tidak khawatir
wita : pengetahuan; witadésa: pindah tempat tinggal, urbanisasi; witaradya: pengetahuan
tentang birokrasi, ilmu pemerintahan; witaraga : terlepas dari kesenangan duniawi, suci;
wisapaha : penawar bisa
witareja : pengetahuan tentang birokrasi, ilmu pemerintahan

wisarga : berhenti, istirahat, penghabisan

witaka : air

wisarja : mengusir, menghalau

witana : bangsal, tempat penghadapan

wisata : wisata, piknik, rekreasi

witing : keturunan darah biru

wisaya : alat panca indra, maksud

withangka : kandang merpati

wiséka : nama, gelar

wiwaha : pesta

wisésa : kekuasaan, wewenang

wiwaksa : berbicara, bertutur; wiwaksita : berbicara, bertutur

wisik : bisik, isyarat gaib

wiwal : lepas, terurai, bercerai

wiskira : itik
wiwandha : halangan, rintangan, kendala, masalah

291
wiwang : berbeda, lain wiyak : belah, buka

wiwara : pintu, gapura wiyana : tetap

wiwarjita : hilang musnah, tak ditemukan mayatnya wiyang : pergi

wiwarna : berwarna wiyangga : katak; wiyanggi : bumbu

wiwaswan : matahari wiyar : luas, lebar

wiwéka : hati-hati, waspada, berakal wiyara : biara, tempat bertapa

wiwi : sayap, kepak wiyarta : kaya; wiyarti : pintar

wiwing : lemah, lembek wiyasa : membuat, membangun

wiwit : mulai, mula-mula wiyat : udara, langit, angkasa

wiwrin : takut, ketakutan wiyata : pendidikan, pengetahuan, pengajaran

wiwuda : dewa wiyati : udara, langit, angkasa

wiya : alpa, lalai, lengah wiyoga : susah, sedih, pemisahan

wiyadi : sedih, susah wiyos, miyos : keluar, lahir

wiyaèr : bertingkah, bercanda, tak mau menurut wlagang : cepat besar, gembur, subur

wiyaga : pemain, pemukul gamelan wlagar : terbakar, kobar

wiyagon : baru, masih baru wlaha : telanjang, tidak memakai apa-apa

wiyagra : harimau wlahar : 1 lahan; 2 tanah pecah

wiyah : biasa, sebarang; sewiyah-wiyah : sia-sia, sewenang-wenang wlaka : terbuka, jujur, terus-terang

292
wlakang : selangkangan, lipat paha wong : orang, manusia

wlangat : liang kubur wongwa : bara api menyala

wlanjar : janda muda belum beranak wonten : ada

wlija : pedagang wor : campur

wlikat : tulang berikat wora-wari : bunga sepatu

wlingi : sejenis rumput wos : beras

wlingsang : anjing liar wot : jembatan

wlira : belera, alat tenun wowog : berambut tebal

wlirang : belirang wowohan : buah-buahan

wluku : bajak wowor : bercampur

wungkal : asah wowotan : jalan di jembatan

wo : kata seru menyatakan heran, takjub wradin : merata, tersiar

wod : 1 satu suku kata; 2 jembatan wragad : ongkos, biaya

wodha : menasehati wragang : 1 lekas besar; 2 tuak

wodhana : menjagakan wragil : bungsu

wogan : sangkut, kait wrah : ajaran, nasihat

woh : buah wraha : celeng, babi hutan

wolu : delapan, 8 wrahas : 1 rejeki; 2 binatang buas sejenis babi hutan

293
wrahaspati : hari Kamis wregu : sejenis rotan

wraksa : pohon wregul : anjing liar

wran : orang wrehaspati : hari Kamis

wrandha : janda wrejit : cacing

wrangas : anai-anai berwarna merah wreka : ulat

wranggana : pesinden wreksa : pohon, kayu

wrangka : warangka, sarung keris wrena : warna

wrasan-wrasan : membicarakan orang lain wrenda : janda

wrat : berat, beban wrenget : renget, hama kertas, kutu kayu

wrata : rata wrengkang : tegar hati, keras kepala, sulit diatur

wratsangka, wratsari : bunga cempaka wresaba : sapi, lembu, banteng

wrayang : angin, udara wresah : nama tumbuhan

wré : kera wresni : ipar, biras

wrecita : cacing wresthi : hujan; wresthipatha: hujan lebat

wreda, wredha : tua wreta : warta, berita

wredaya : hati wrin : takut, ketakutan, mengetahui, mengerti

wredi : makna, arti wringin : beringin

wredu : halus, sabar, rendah hati wruh : tahu, mengerti

294
wruju : bungsu wulat : muka, wajah

wruyung : asmara, cinta wuled : liat, alot, kuat

wuda : telanjang wuli : bulir-bulir padi

wudel : pusat wulinga : birahi, suka-ria, asyik

wudhar : lepas, bebas wulu : bulu; wulu kalong : bulu kalong; wulu wetu : penghasilan; wulu sétan: bulu yang
tumbuh menyendiri
wugu : nama wuku yang ke-26
wuluh : wuluh, jenis blimbing; wuluh gading : bambu gading
wuh : 1 segan, serba sulit; 2 tambah
wungkal : asah, batu pengasah
wuhaya : buaya
wungkuk : bungkuk
wujang : bujang, jejaka, belum kawin
wungsu : bungsu
wujil : kerdil
wungu : 1 bangun tidur; 2 ungu
wukir : gunung, bukit
wungwang : sepi, kosong
wuku : 1 wuku; 2 buku
wungwung : atap puncak bubungan rumah
wulakan : jeram, air terjun
wuni : 1 bunyi; 2 dulu; wuninga : mengetahui, mengerti
wulan : bulan; nawang wulan : melihat rembulan; wulandari : rembulan terbit; wulanjari:
bulan terbit; wulan purnama : bulan purnama; wulansari: rembulan wuntat : bontot, pantat, belakang

wulang : ajaran, saran, nasihat; wulang wuruk : ajaran, petuah wuntel : bungkus

wulangun : asmara, cinta wuntit : bontot, paling belakang

wulanjar : janda muda yang belum beranak wuntu : buntu, tak berlanjut

295
wunuh : bunuh, menewaskan wusu : busar, pemusar, bungkuk (punggung)

wunut : nama pohon wuta : buta

wunwunan : ubun-ubun wutah : tumpah; wutah ati : suka berderma, suka memberi; wutah getih : tanah kelahiran;
wutah rah : tanah tumpah darah
wur : campuran rokok
wutuh : utuh, lengkap, sempurna; wutuh ayam : sangat utuh, tak ada luka
wuragil : bungsu
wutun : tekun, asli
wurandhungan : 1 perlahan-lahan; 2 bimbang, ragu
wuwu : penangkap ikan
wuri : belakang
wuwuh : tambah
wurik : hitam berselang-seling putih
Y
wursita, wurcita : ajaran, nasihat
yadu : keluarga
wuru : mabuk; wuru getih : mabuk darah
yaga : penabuh gamelan
wuruh : buih, busa
yaiku : yaitu
wuruk : ajaran, nasihat
yaksa : raksasa; yaksi : raksasa perempuan
wurukung : nama hari naas yang ke-7
yakti : sungguh, benar
wurus : teratur dengan baik, tahu adat
yakut : mutiara, intan
wurwur : nama binatang laut
yama : Batara Yama, sang pencabut nyawa dalam pewayangan
wuryan (ka-) : tampak, kelihatan
yamani : neraka; yamaniloka : tempat neraka
wus : sudah; wusana : akhirnya, sehingga, maka; wusanten: (ing.)akhir, penghabisan,
penutupan; wusdéné: sedang, padahal yan : kalau, jika

296
yana : kereta, kendaraan yitma : nyawa

yanak : anak yitna : hati-hati, waspada; yitna yuwana : yang berhati-hati akan selamat

yani : sungai yoda, yodha : perang, prajurit

yantra : kendaraan dewa yoga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi

yapa : puja, puji yogi : pendita; yogiswara: pendita termasyhur

yasa : membuat; yasan : buatan, hasil karya; yasadarma : ayah yogya : baik, pantas

yasih : kasih, asih yojana : 1 penglihatan; 2 ukuran, panjang jalan

yata : yaitulah; yatanyan : supaya yoni : kekuatan gaib, sakti

yati : pendita, biksu; yatindra : pendita yang termasyur; yatiwara : pendita yang termasyur yuda : perang

yatma, yatmaka : nyawa, ruh yudhaka : tentara, prajurit

yatna : hati-hati, waspada yuga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi

yatra : arta, uang yugala : istri, suami

yawa : luar, di luar yugya : baik, indah

yawat : seperti, ibarat; yayah réna : bapak ibu; yayah wibi: bapak ibu yujana : ukuran panjang jalan

yayan : umpama, seperti yukti : sesungguhnya, nyata

yayi : adik yumana : selamat sejahtera

yeksa, yeksi : raksasa yungyun : asmara, cinta

yekti : sungguh; yektos: (ing.) sungguh benar yuswa : umur

297
yuta : juta

yutun : asli, sederhana

yuti : baik, selamat

yuwana : selamat , muda

yuwaraja : putra mahkota

yuwati : gadis, perawan

298