RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

HUKUM DASAR KIMIA DAN STOIKIOMETRI

 Nama : Monita Sari

 NIM/TM : 16035022/2016

Prodi : Pendidikan Kimia

Dosen : 1. Prof. Dr. H. !""i#ar$ M.Pd

2. %ona"ia &itri#a

JURUSAN KIMIA

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN KIMIA

FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM

UNIVERSITAS NEGERI PADANG

2018
 RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

(RPP)

Setia' 'endidik 'ada sat(an 'endidikan )erke*ai)an men+(s(n ,PP se-ara "enka'
dan sistematis aar 'em)e"aaran )er"ans(n se-ara interaktif$ ins'iratif$
men+enankan$ menantan$ efisien$ memotiasi 'eserta didik
Permendik)(d No. 1 Tn 2013 4 Standar Proses

Seko"a : SMN/M
Mata Pe"aaran : Kimia
Ke"as/Semester : /
/7ena'
Materi Pokok : HukumHukum D!"!# K$m$! %!& S'$k$m'#$
"okasi
asi 8akt
akt( : 3 9am
9am Pe"aaran
ran/min(  ;5 Menit

A* Km+'
Km+'&"&"$$ I&'$
I&'$
KI<1 : Mena+ati dan menama"kan aaran aama +an dian(tn+a.
KI<2 : Mena+ati dan menama"kan 'eri"ak( ((r$ disi'"in$ sant(n$'ed("i oton
ro+o
ro+on
n$$ kera
kerasam
sama$
a$to
to"e
"eran
ransi$
si$da
dama
maii$$ )ert
)ertan
an
(n
(n  a*a
a*a)$
)$ res'o
res'ons
nsif
if$d
$dan
an
 'roaktifda"am )erinteraksi se-ara efektif ses(ai denan 'erkem)anan anak di
"in
"ink(
k(n
nan
an$$ ke"(
ke"(ar
ara
a$$ seko
seko"a
"a$$ mas+
mas+ar
arak
akat
at$d
$dan
an "in
"ink(
k(n
nan
an a"am
a"am
sekitar$)ansa$neara$ ka*asan reiona"$ dan ka*asan internasiona".
KI<3 :Memaami$ menera'kan$ menana"isis 'eneta(an fakt(a"$ konse't(a"$
 'rosed(ra" )erdasarkan
)erdas arkan rasa inin ta(n+a tentan i"m( 'eneta(an$ tekno"oi$
seni$
seni$ )(da+a
)(da+a$$ dan (mani
(manioraora denan
denan *a*asan
*a*asan keman(
keman(siaa
siaan$
n$ ke)an
ke)ansaan
saan$$
kenear
kenearaan
aan$$ dan 'erada
'erada)an
)an terkait
terkait 'en+e)
'en+e)a)
a) fenome
fenomenana dan keadia
keadian$
n$ serta
serta
menera'<kan 'eneta(an 'rosed(ra" 'ada )idan kaian +an s'esifik ses(ai
denan )akat dan minatn+a (nt(k meme-akan masa"a.
KI<; :Meno"a$ mena"ar$ dan men+ai da"am da"am rana konkrit dan rana a)strak terkait
denan 'enem)anan dari +an di'e"aarin+a di seko"a se-ara mandiri$ dan
mam'( men(nakan metode ses(ai kaida kei"m(an.

B* Km+
Km+' '&
&"$
"$ D!"
D!"!#
!#
3.10 Menera'kan (k(m<(k(m dasar kimia$ konse' massa mo"ek(" re"atif$
 'ersamaan kimia$ konse' mo"$dan kadar #at (nt(k men+e"esaikan
men+e"esaikan 'erit(nan kimia.
I&%$k!'#
3.10.1 Mene"askan (k(m =ao(sier.
=ao(sier.
3.10.2 Mene"askan (k(m Pro(st.
3.10.3 Menera'kan (k(m Pro(st (nt(k men+e"esaikan 'erit(nan kimia
3.10.; Mene"askan (k(m Da"ton
3.10.5 Menera'kan (k(m Da"ton (nt(k men+e"esaikan 'erit(nan kimia
3.10.6 Mene"askan (k(m 7a+ =(ssa-.
3.10.> Menera'kan (k(m 7a+ =(ssa- (nt(k men+e"esaikan 'erit(nan kimia
3.10. Mene"askan (k(m oadro.
oadro.
3.10.? Menera'kan i'otesis aoadro (nt(k men+e"esaikan 'erit(nan kimia
3.10.10 Menit(n Mr denan r.
3.10.11 Men+etarakan 'ersamaan reaksi kimia.
3.10.12 Menent(kan
Menent(kan ()(nan
()(nan antara mo"$ (m"a
(m"a 'artike"$
'artike"$ massa mo"ar$ dan o"(me
o"(me
mo"ar as.
 3.10.13 Menit(n )an+akn+a #at da"am -am'(ran 'ersen massa$ 'ersen o"(me$
 )aian 'er(ta$ kemo"aran$ kemo"a"an$ dan fraksi mo" se'erti kadar (rea di
da"am '('(k$ konsentrasi aram di da"am air "a(t.
3.10.1; Men()(nkan dan menent(kan r(m(s em'iris denan r(m(s mo"ek(".
3.10.15 Menit(n )an+akn+a mo"ek(" air da"am sen+a*a idrat.
3.10.16 Me"ak(k
Me"ak(kan
an 'er-o)
'er-o)aan
aan 'emana
'emanasan
san sen+a*
sen+a*aa idrat
idrat dan menent
menent(ka
(kan
n (m"a
(m"a
mo"ek(" air da"am se)(a sen+a*a idrat
3.10.1> Menent(kan 'ereaksi 'em)atas 'ada se)(a reaksi kimia.

;.10 Menana"isis
Menana"isis data asi"
asi" 'er-o)aan
'er-o)aan men(nakan
men(nakan (k(m
(k(m 4 (k(m dasar
dasar kimia
K(antitatif.
I&%$k!'#
;.10.1 Me"ak(kan 'er-o)aan tentan (k(m =aoisier 
;.10.2 Menit(n data (nt(k men+im'("kan (k(m =aoisier.

C* Tu,u!&
u,u!& Pm-.!,
Pm-.!,!#!&
!#!&
1. Sis*a da'at mene"askan H(k(m =ao(sier )erdasarkan media +an
ditam'i"kan denan )enar 
2. Sis*
Sis*aa da'at
da'at men
mene"
e"as
aska
kann H(k(m
H(k(m Pro(Pro(st
st )erd
)erdasasar
arka
kan n media
media +an
+an dit ditam
am'i 'i"k
"kan
an
denan )enar 
3. Sis*
Sis*aa da'
da'at men
men+e"e
+e"esa
saik
ikan
an sert
sertaa men
enana"
ana"isisis
is dataata (nt(
nt(k men+men+im im' '("kan
"kan
(k(m Pro(st denan )enar 
;. Sis*
Sis*aa da'at
da'at mene
mene"a
"ask
skan
an (k(
(k(m m ke"i'
ke"i'at
atan
an 'er)
'er)anandidin
nan
an )erd
)erdas asar
arka
kan n media
media
+an ditam'i"kan.
5. Sis*
Sis*aa da'
da'at
at men
mener
era'
a'kakann (k
(k(m
(m ke"i
ke"i'a
'atan
tan 'er)
'er)an andi
din
nan
an (nt(
(nt(k k men
men+e+e"e"esai
saika
kann
 'erit(nan kimia
6. Sis*
Sis*aa da'
da'at
at men
mene
e"a
"ask
skan
an (k
(k(m
(m 'er)
'er)anandi
din
nanan o"
o"(m(m )erd
)erdasa
asarkrkan
an medi
mediaa +an
+an
ditam'i"kan.
>. Sis*
Sis*aa da'at
da'at mene
menera
ra'k
'kan
an (k(
(k(m m 'er)a
'er)and
ndinina
an n o"(
o"(m m (nt(k
(nt(k men men+e+e"e"esa
saik
ikan
an
 'erit(nan kimia
. Sis*a da'at mene"askan i'otesis aoadro )erdasarkan data +an
ditam'i"kan
?. Sis*
Sis*aa da'a
da'att mene
menera
ra'k
'kan
an i'
i'ot
otesi
esiss ao
aoadadro
ro (nt
(nt(k(k men+
men+e"e
e"esai
saikakan n 'er
'eritit(n
(na
ann
kimia.
10. Sis*a
Sis*a da'at
da'at meni
menit(n
t(n  Mr denan
denan r me"a"(
me"a"(ii disk
disk(si
(si denan
denan )enar
)enar..
11. Sis*
Sis*aa da'
da'at
at mene
menent
nt(k
(kanan kons
konse'
e' mo"
mo" den
denaann )en
)enarar..
12.
12. Sis*
Sis*aa da'a
da'att men+
men+etetar
arak
akan
an 'ers
'ersam
amaaaan
n reak
reaksisi kimia
kimia me"a
me"a"("(ii disk
disk(s(sii den
denanan
 )enar
13.
13. Sis*
Sis*aa da'a
da'att mene
menent
nt(k
(kan
an (m"
(m"a
a mo"$
mo"$ mass
massaa mo"amo"arr$ o"(
o"(me
me mo"a
mo"arr asas dan
dan
 (m"a 'artike" +an ter"i)at da"am 'ersamaan kimia denan )enar 
1;. Sis*a
Sis*a da'at
da'at men
menit
it(n
(n )an+ak
)an+akn+an+a #at da"am
da"am -am'
-am'(ra (rann 'erse
'ersen n massa
massa$$ 'erse
'ersen n
o"(me$ )aian 'er(ta$ kemo"aran$ kemo"a"an$ dan fraksi mo" se'erti kadar 
(rea di da"am '('(k$ konsentrasi aram di da"am air "a(t denan )enar 
15. Sis*
Sis*aa da'a
da'att men
en()(
()(n nka
kan
n dan
dan menen
enent( t(kkan r(m r(m(s em'i
em'iri riss dan r(mr(m(s
mo"ek(" denan )enar.
16.
16. Sis*
Sis*aa da'at
da'at men
menitit(n
(n )an+a
)an+aknkn+a
+a mo"ek
mo"ek(" (" air
air da"am
da"am sen+a*
sen+a*aa idrat
idrat den
denanan
 )enar.
 )enar.
 1>. Sis*a me"ak(kan 'er-o)aan 'emanasan sen+a*a idrat dan da'at menent(kan
 (m"a mo"ek(" air da"am se)(a sen+a*a idrat denan )enar.
1. Sis*a da'at menent(kan 'ereaksi 'em)atas 'ada se)(a reaksi kimia denan
 )enar.

D* A&!.$"$" M!'#$ Pm-.!,!#!&

F!k'!
1. Pada keadaan standar$ o"(me 1 mo" as @ 22$; =
2. Da"am air H2A 'er)andinan massa H denan A ada"a 1 : 
3. Per)andinan mo" #at<#at +an ter"i)at da"am s(at( reaksi sama denan
koefisien reaksin+a
;. Massa mo"ek(" re"atif H2A sama denan 1 ram/mo"
5. Koefisien reaksi da'at disamakan denan me"iat (m"a ion dikiri dan
dikanan reaktan dan 'rod(k
6. Pene"itian terada' reaksi as  T dan P sama  te"a me"airkan (k(m
 'er)andinan o"(me dan (k(m aoadro
>. 1 mo" (ns(r  sen+a*a  menand(n 6$02 B atom mo"ek("

K&"+
1. Stoikiometri ada"a i"m( +an mem'e"aari ()(nan antara massa da"am
reaksi kimia denan eneri +an di"i)atkann+a
2. Stoikiometri reaksi ada"a 'enent(an 'er)andinan massa (ns(r<(ns(r da"am
sen+a*a da"am 'em)ent(kan sen+a*an+a
3. Pereaksi Pem)ata ada"a 'ereaksi +an a)is d("(an )ereaksi
;. Mo" ada"a sat(an )i"anan kimia +an (m"a atom<atomn+a ata( mo"ek("<
mo"ek("n+a se)esar )i"anan aoadro dan massan+a sama denan massa atom
re"atif sen+a*a it(
5. Sat( mo" ada"a (m"a #at +an menand(n 'artike" atom$ mo"ek("$ ion
se)an+ak atom +an terda'at da"am 12 ram kar)on denan nomor massa 12
seina ter"iat )a*a massa 1 mo" C<12 ada"a 12 ram
6. Mo"aritas ada"a (k(ran )an+akn+a mo" #at ter"ar(t da"am 1 "iter "ar(tan
>. Hidrat ada"a sen+a*a krista" 'adat +an menand(n air krista" H2A
. ,(m(s em'iris ada"a r(m(s +an men+atakan 'er)andinan terke-i" atom<
atom dari (ns(r<(ns(r +an men+(s(n sen+a*a
?. ,(m(s mo"ek(" ada"a r(m(s +an men+atakan (m"a atom<atom dari (ns(r<
(ns(r +an men+(s(n sat( mo"ek(" sen+a*a.

P#$&"$+
o H(k(m =aoisier men+atakan )a*a ada setia' reaksi kimia$ massa #at<#at
+an )ereaksi ada"a sama denan massa 'rod(k reaksi
o H(k(m Pro(st men+atakan )a*a ada s(at( reaksi kimia$ massa #at +an
 )ereaksi denan se(m"a tertent( #at "ain se"a"( teta'
o H(k(m Da"ton men+atakan )a*a )i"a d(a (ns(r da'at mem)ent(k "e)i dari
sat( sen+a*a$ maka 'er)andinan massa (ns(r +an sat($ +an )ersen+a*a
denan (ns(r "ain +an tertent( massan+a$ mer('akan )i"anan )("at
sederana.
 o H(k(m 7a+ =(ssa-men+atakan )a*a 'ada tekanan dan tem'erat(r +an
sama 'er)andinan o"(me as<as 'ereaksi dan as<as 'rod(k reaksi
mer('akan )i"anan )("at dan sederana.
o H(k(m oadro men+atakan )a*a 'ada tekanan dan tem'erat(r +an
sama$ o"(me +an sama dari sem(a as menand(n (m"a mo"ek(" +an
sama.
o 9ika k(antitas s(at( 'ereaksi diketa(i maka +an "ain da'at diit(n$ )aik
 'ereaksi +an "ain ma('(n asi" reaksi
o Massa as )er()(nan denan o"(me$ s(($ dan tekanan sedankan mo" #at
da"am "ar(tan )erant(n 'ada o"(me dan kemo"aran
o  2 #at +an sama mo"n+a mem'(n+ai (m"a 'artike" +an sama$ sedankan
massan+a )er)eda
o 9ika s(at( as da"am d(a )eana +an mem'(n+ai o"(me$ tekana dan s((
+an sama akan mem'(n+ai (m"a 'artike" +an sama '("a
o 9ika s(at( as da"am d(a )eana +an mem'(n+ai tekanan dan s(( +an
sama$ maka 'er)andinan o"(men+a setara denan 'er)andinan (m"a
 'artike"n+a

P#"%u#
1. Pereaksi 'em)atas da'at ditent(kan denan -ara mem)ai sem(a mo" reaktan
denan koefisienn+a "a"( 'ereaksi +an mem'(n+ai ni"ai asi" )ai terke-i"
mer('akan 'ereaksi 'em)atas
2. nt(k menent(kan r(m(s em'iris dan r(m(s mo"ek(" s(at( sen+a*a da'at
ditem'( denan "anka se)aai )erik(t : < Tent(kan massa 'ersentase tia'
(ns(r 'en+(s(n sen+a*a
a. Tent(kan massa 'ersentase tia' (ns(r 'en+(s(n sen+a*a
 ). )a ke sat(an mo"
-. Per)andinan mo" tia' (ns(r mer('akan r(m(s em'iris
d. nt(k men-ari r(m(s mo"ek(" denan -ara  r(m(s em'iris B n  @ Mr

=anka kera 'er-o)aan H(k(m =aoiser:

a. m)i" "ar(tan P)NA32 se)an+ak 3 m"$ mas(kkan ke da"am "a)( !r"enme+er 
+an se)e"(mn+a s(da di(k(r denan e"as (k(r
 ). C(-i e"as (k(r dan kem(dian am)i" "ar(tan KI se)an+ak 3 m"$ mas(kkan ke
ta)(n reaksi
-. Tim)an massa #at )eserta *adan+a
d. Catat asi"n+a
e. Kem(dian am)i" #at dari ta)(n reaksi mas(kkan -airan da"am ta)(n reaksi
ke da"am "a)( !r"enme+er 
f. Catat asi" 'er-am'(ran ked(a #at P)NA32 E KI
. ("ani 'er-o)aan "ai denan men(nakan 'er-am'(ran "ar(tan ked(a +ait(
 NaAH E C(SA;
E* M'% Pm-.!,!#!&*
Pendekatan : S-ientifi- =earnin
Mode" Pem)e"aaran : Dis-oer+ =earnin
Metode :

F* M%$!/ A.!'/ B!!& %!& Sum-# Pm-.!,!#!&*

 M%$! :
 o Worksheet  ata( "em)ar kera sis*a
o "em)ar 'eni"aian
o S"ide Presentation

 A.!'B!!& :
o Info-(s
o =a'to'
o S'ido"

 Sum-# B.!,!# :
o S+(kri S. 1???. Kimia Dasar 1. ITF : Fand(n
o n(" S(darmo. 2013. Kimia untuk SMA/MA Kelas X . !r"ana : 9akarta

G* L!&k! 3 L!&k! Pm-.!,!#!&

P#'mu!& K 1 (2 4 56 m&$')
Tu,u!& Pm-.!,!#!&
1. Sis*a da'at mene"askan H(k(m =ao(sier )erdasarkan media +an ditam'i"kan
denan )enar.
2. Sis*a da'at mene"askan H(k(m Pro(st )erdasarkan media +an ditam'i"kan denan
 )enar 
3. Siswa dapat menyelesaikan serta menganalisis data untuk menyimpulkan
hukum Proust dengan benar 
Keiatan =anka < =anka Keiatan 8akt(
P&%!u.u!& O#$&'!"$ 15 menit
 7(r( me"ak(kan 'em)(kaan denan sa"am 'em)(ka
dan )erdoa (nt(k mem("ai 'em)e"aaran.
 7(r( memeriksa keadiran 'eserta didik se)aai sika'
disi'"in.
 7(r( men+ia'kan fisik dan 'sikis 'eserta didik da"am
mena*a"i keiatan 'em)e"aaran
A+#"+"$
 Menaitkan materi 'em)e"aaran H(k(m =aoiser dan
H(k(m Pro(st denan 'ena"aman 'eserta didik denan
materi se)e"(mn+a$ +ait( : tatanama senyawa
 Meninatkan kem)a"i materi 'ras+arat denan tan+a
 a*a).
 Mena(kan 'ertan+aan +an ada keterkaitann+a
denan H(k(m =aoiser dan H(k(m Pro(st.
M'$7!"$
 Men+am'aikan t((an 'em)e"aaran 'ada 'ertem(an
+an )er"ans(n.
 Mem)erikan am)aran tentan manfaat mem'e"aari
materi 'em)e"aaran terkait H(k(m =aoisier dan
H(k(m Pro(st da"am keid('an seari<ari.
Pm-#$!& Au!&

 Mem)erita(kan materi 'e"aaran +an akan di)aas

  'ada 'ertem(an saat it( +ait( menenai H(k(m
=ao(sier dan H(k(m Pro(st.
 Sis*a mem)a-akan t((an 'em)e"aaran di s"ide (r(
+an ar(s di-a'ai 'ada 'ertem(an +an )er"ans(n.
 Pem)aian ke"om'ok )e"aar.
 Pem)aian =KS =em)ar Kera Sis*a
 Mene"askan mekanisme 'e"aksanaan 'ena"aman
 )e"aar ses(ai denan "anka<"anka 'em)e"aaran.
K$!'!& I&'$ S'$mu.!'$& (S'$mu.u"Pm-#$!& R!&"!&!&) 30 menit
Sis*a menamati am)ar +an ditam'i"kan 7(r( 'ada


media 'o*er 'oint tentan (k(m =aoiser +ait( :

1. 7am)ar )akin soda dan inear se)e"(m dan ses(da
 )ereaksi memi"iki massa +an sama.

2. 7am)ar ka+( +an di)akar 'ada r(anan tert(t(' dan di

a"am ter)(ka.

Ka+( di )akar 'ada a"am ter)(ka

Massa se)e"(m di )akar @ 36 ram
Massa sete"a di )akar @ 2; ram

Ka+( 'ada ,(anan tert(t('

Massa se)e"(m di )akar @ 36 ram
Massa sete"a di )akar @ 36 ram
P#-.m S'!'m&' (P#&9!'!!&$%&'$:$k!"$ m!"!.!)* 50 m&$'
 Tia'<tia' ke"om'ok )erdisk(si tentan masa"a +an
diamati$ sa"a sat( dari anota ke"om'ok mem)erikan
 'enda'at tentan massa atom re"atif dan massa
mo"ek(" re"atif.
 Sis*a mena(kan 'ertan+aan ke'ada (r( tentan
materi +an tidak di'aami dari a'a +an diamati ata(
 'ertan+aan (nt(k menda'atkan informasi tam)aan
tentan a'a +an diamati. Misa"n+a :
1. Mena'a -ara menent(kan massa atom G
2. Faaimana massa (ns(r ika da"am )ent(k sen+a*a G
3. Mena'a mo" diadikan sat(an da"am kimia$ kena'a
tidak "(sin ata('(n kodi G
D!'! C..'$& (P&um+u.!& %!'!)
 Sis*a mendisk(sikan 'ada "em)ar kera +an te"a
disediakan menenai massa atom re"atif dan massa
mo"ek(" re"atif.
 Sis*a men(m'("kan informasi +an re"ean (nt(k 
mena*a) 'ertan+an denan mem)a-a )aan
 )a-aan/)(k( 'aket dari )er)aai s(m)er (na
menam)a 'eneta(an dan 'emaaman tentan materi
+an sedan di'e"aari.
 Sis*a men-atat sem(a informasi +an te"a di'ero"e
 'ada )(k( -atatan denan t("isan +an ra'i dan
men(nakan )aasa Indonesia +an )aik dan )enar.

D!'! P#""$& (P&.!!& %!'!)

 Sis*a da'at men+e"esaikan )e)era'a soa" (nt(k 
menent(kan massa atom re"atif dan massa mo"ek("
re"atif.
 Sis*a meno"a informasi +an s(da dik(m'("kan
dari asi" keiatan menamati dan keiatan
men(m'("kan informasi +an sedan )er"ans(n.
V#$:$!'$& (Pm-uk'$!&)
 Sis*a men+am'aikan asi" disk(si )er('a : .
1. Pen+e"esaian soa" +an )erkaitan menit(n Mr dan
r.
 Sis*a menem(kakan 'enda'at atas 'resentasi +an
di"ak(kan dan ditana'i o"e ke"om'ok +an
mem'resentasikan.
 Sis*a di)eri 'en(atan atas a*a)an +an di)erikan.
G&#!.$;!'$&
 Si*a mendenarkan keteranan dan 'en(atan dari
(r( terada' 'enda'at sis*a dan me"(r(skan
kesa"aan konse'.
 Sis*a )ertan+a tentan a" +an )e"(m di'aami$ ata(
(r( me"em'arkan )e)era'a 'ertan+aan ke'ada sis*a.
 Sis*a men+im'("kan tentan 'oint<'oint 'entin +an
m(n-(" da"am keiatan 'em)e"aaran.
P&!.!& k2
S'$mu.!'$& ("'$mu.!"$ Pm-#$!& #!&"!&!&) 50 m&$'
 Sis*a menamati s"ide +an ditam'i"kan o"e (r(
tentan 'ersamaan reaksi<reaksi kimia +an setara dan
tidak setara
a'a 'er)edaan dari reaksi kimia +an ada di "a+arG
daka ananda +an )isa men+e)(tkann+aG
 menamati 'ersamaan<'ersamaan reaksi +an
di)erikan$ "a"( menana'i 'ertan+aan +an di)erikan
o"e (r( terse)(t.
P#-.m "'!'m&' (+#&9!'!!&$%&'$:$k!!"$ m!"!.!)
 7(r( mem)erikan instr(ksi ke'ada ke"om'ok ke-i"
(nt(k men+e"esaikan *orkseet +an te"a di)erikan.
worksheet men'enai menyetarakan (ersamaan reaksi
 se$ara kom(leks.&
 Sis*a mendisk(sikan *orkseet ked(a )ersama
ke"om'ok ke-i".
 Sis*a mena(kan 'ertan+aan ke'ada (r( tentan
*orkseet/materi +an tidak di'aami dari a'a +an
diamati ata( 'ertan+aan (nt(k menda'atkan informasi
tam)aan tentan a'a +an diamati.
D!'! C..'$& (P&um+u.!& %!'!)
 7(r( menarakan 'eserta didik (nt(k mem)andinkan
*orkseet 'ertama denan *orkseet ked(a$ a'aka
terda'at 'er)edaan da"am ked(a *orkseet +an te"a
didisk(sikan.
 Tia'<tia' ke"om'ok mendisk(sikan a'aka terda'at
 'er)edaan antara ked(a *orkseet +an te"a di)erikan
D!'! P#""$& (P&.!!& %!'!)
 Sis*a men+e"esaikan )e)era'a soa" (nt(k 
men+eterakan reaksi
 Sis*a meno"a informasi +an s(da dik(m'("kan
dari asi" keiatan menamati dan keiatan
men(m'("kan informasi +an sedan )er"ans(n.
 V#$:$!'$& (Pm-uk'$!&)
 Sis*a men+am'aikan asi" disk(si )er('a :
1. Men+im'("kan -ara men+etarakan reaksi kimia se-ara
sederana dan kom'"eks
 Sis*a menem(kakan 'enda'at atas 'resentasi +an
di"ak(kan dan ditana'i o"e ke"om'ok +an
mem'resentasikan.
G&#!.$;!'$& (m&!#$k k"$m+u.!&) 16 m&$'
 Si*a mendenarkan keteranan dan 'en(atan dari
(r( terada' 'enda'at sis*a dan me"(r(skan
kesa"aan konse'.
 Sis*a men+im'("kan tentan 'oint<'oint 'entin +an
m(n-(" da"am keiatan 'em)e"aaran.
P&u'u+  7(r( mem)erikan t(as 16 m&$'
 7(r( mem)erikan informasi tentan 'e"aaran +an
akan di 'e"aari min( de'an
 7(r( mem)erikan instr(ksi aar 'eserta didik 
mem'e"aari da("( di r(ma materi +an akan di
 'e"aari min( de'an.

P#'mu!& k5 (=456 m&$')

Tu,u!&
13. Sis*a da'at menent(kan (m"a mo"$ massa mo"ar$ o"(me mo"ar as dan (m"a
 'artike" +an ter"i)at da"am 'ersamaan kimia denan )enar 
1;. Sis*a da'at menit(n )an+akn+a #at da"am -am'(ran 'ersen massa$ 'ersen
o"(me$ )aian 'er(ta$ kemo"aran$ kemo"a"an$ dan fraksi mo" se'erti kadar (rea
di da"am '('(k$ konsentrasi aram di da"am air "a(t denan )enar 
15. Sis*a da'at men()(nkan dan menent(kan r(m(s em'iris dan r(m(s mo"ek("
denan )enar.
K$!'!& L!&k!  L!&k! K$!'!& >!k'u
P&%!u.u!& O#$&'!"$ 20 m&$'
 7(r( me"ak(kan 'em)(kaan denan sa"am 'em)(ka
dan )erdoa (nt(k mem("ai 'em)e"aaran.
 7(r( memeriksa keadiran 'eserta didik se)aai sika'
disi'"in.
 7(r( men+ia'kan fisik dan 'sikis 'eserta didik da"am
mena*a"i keiatan 'em)e"aaran
 7(r( men+am'aikan (d(" materi 'e"aaran +an akan
di'e"aari

A+#"+"$
 7(r( Mena(kan 'ertan+aan +an ada keterkaitann+a
denan massa atom re"atie.
nak<anak se)e"(mn+a kita te"a mem'e"aari
menenai massa atom relati) .a'a it( massa atom
relative*
Kem(dian se)e"(mn+a kita te"a mem'e"aari
 menenai massa molekul relati) G

M'$7!"$
 Mem)erikan am)aran tentan manfaat mem'e"aari
materi (m"a mo"$ massa mo"ar$ o"(me mo"ar as
 Men+am'aikan t((an 'em)e"aaran +an sedan
 )er"ans(n

Pm-#$!& Au!&*
 Mem)erita(kan materi 'e"aaran +an akan di)aas
 'ada 'ertem(an saat it(.
 Pem)aian ke"om'ok )e"aar 
 Mene"askan mekanisme 'e"aksanaan 'ena"aman
 )e"aar. ses(ai denan "anka<"anka 'em)e"aaran
K$!'!& $&'$ S'$mu.!'$& (S'$mu.!"$Pm-#$!& #!&"!&!&) 100 m&$'
 7(r( menam'i"kan s"ide +an da'at men(nt(n sis*a
(nt(k )erfikir dan menem(kakan'enda'at tentan
 (m"a mo"$ massa mo"ar$ o"(me mo"ar as*
 7(r( mene"askan 'enent(an(m"a mo"$ massa mo"ar$
o"(me mo"ar as.

P#-.m "'!'m&' (P#&9!'!!&I%&'$:$k!"$ m!"!.!)

 7(r( menarakan sis*a (nt(k )erdisk(si da"a m
ke"om'ok menenai materi +an sedan di'e"aari
 7(r( memfasi"itasi sis*a denan mem)erikan
kesem'atan )ertan+a menenai 'enent(an (m"a
mo"$ massa mo"ar$ o"(me mo"ar as
 7(r( mem)im)in sis*a menem(kan a*a)an
menenai 'ertan+aan +an dia(kan

D!'! ..'$& (+&um+u.!& %!'!)

 Sis*a menem(kan informasi menenai 'enent(an
 (m"a mo"$ massa mo"ar$ o"(me mo"ar as.
 7(r( mem)im)in sis*a mene"askan 'enent(an
 (m"a mo"$ massa mo"ar$ o"(me mo"ar as.

D!'! +#""$& (+&.!!& %!'!)*

 Sis*a men+e"esaikan )e)era'a soa" 'enent(an (m"a
mo"$ massa mo"ar dan o"(me mo"ar as
 7(r( mem)im)in sis*a meno"a informasi +an
s(da dik(m'("kan tentan 'enent(an (m"a mo"$
massa mo"ar$ o"(me mo"ar as.

V#$:$!'$& (+m-uk'$!&)
 7(r( men(nt(n sis*a (nt(k mem)(ktikan informasi
+an di'ero"e denan informasi +an te"a diamati
da"am 'em)e"aaran .
> Massa #at<#at se)e"(m reaksi akan se"a"( sama denan massa 5
tota" #at<#at asi" reaksi
 Per)andinan m assa (ns(re<(ns(r da"am s(at( sen+a*a 5
ada"a tertent( dan teta'
? a. Per)andinan o"(me : 10

7as  J 7as L E as %

100 50 >5
; 2 3
 ). Per)andinan o"(me diatas ses(ai denan (k(m a+
"(ssaa- karena 'er)andinan o"(me as +an ter(rai diatas
mer('akan )i"anan )("at sederana ses(ai denan a'a +an
di (nka'kan o"e a+ "(sa-
10 a. 9(m"a mo"ek(" H2 @ o"(me H2 / o"(me CA2  10
 (m"a mo"ek(" CA2

@ > = / 35 =  ;$5 B 10 23 mo"ek("

@ 0$? B 1023 mo"ek("

@ ? B 1022 mo"ek("

9adi > = idroen menand(n ? B 10 22 mo"ek("

 ). o"(me NH3 @ (m"a mo"ek(" NH3/(m"a mo"ek("

CA2  o"(me CA 2

@ ? B 10 23 mo"ek(" / ;$5 B 10 23 mo"ek("  35 =

@ >0 =

9adi ? B 10 23 mo"ek(" as amoniak memi"iki o"(me se)esar

>0 =

11 ,(m(s mo"ek(" ada"a r(m(s +an men+atakan (m"a 10

atom<atom dari (ns(r<(ns(r +an men+(s(n sat( mo"ek("
sen+a*a. 9adi r(m(s mo"ek(" men+atakan s(s(nan
se)enarn+a dari mo"ek(" #at.

,(m(s em'iris ada"a r(m(s +an men+atakan

 'er)andinan terke-i" atom<atom dari (ns(r<(ns(r +an
men+(s(n s(at( sen+a*a. ,(m(s kimia sen+a*a ion
mer('akan r(m(s em'iris.

12 =anka 1 10

Mr r(m(s mo"ek(" @ Mr r(m(s em'irisn

 ?0 @ r H E r C E 2 r An
?0 @ 1 E 12 E2 . 16n
?0 @  ;5n
n@2
=anka 2
,(m(s mo"ek(" : HCA 22 ata( H2C2A;

13 1 mo" (rea menand(n 1 atom C$ 1 atom A$ 2 atom N dan ; 10

atom H.
Mr (rea @ 12 E 16 E 2 E ; @ 60

1; T("is 'ersamaan reaksi dan 'astikan reaksi terse)(t s(da 10

setara.
 N2 E 3H2 2NH3
*a" : 0$5 2$5 mo" <
<1$5 mo" E1$0 mo"
mo"
1$0 mo" 1$0 mo"
,eaksi : <0$5
mo"
kir : <

Pereaksi 'em)atasn+a ada"a N2

15 a.9(m"a mo" NH3 +an ter)ent(k ada"a 1$0 mo" 5
 ). Pereaksi +an )ersisa ada"a H2 se)an+ak 1$0 mo"
16 Karena kation +an teridentifikasi ada"a %n2E dan anionn+a 10
ada"a SA;2< maka r(m(s anidratn+a ada"a %nSA;.
Denan meneta(i massa air maka kita akan mem'ero"e
 'rosentase air idratn+a$ sedankan 'er)andinan mo" idrat
dan airn+a akan kita da'atkan r(m(s idratn+a.
,eaksi:
?&SO5*@H2O(")  ?&SO5(")  H2O()
M!""! !$#
@ massa idrat 4 massa anidrat
@ 3$;5  4 2$165 
@ 1$6 
P#"&'!" !$# $%#!'
@ massa air / massa idrat B 100
@ 1$6  / 3.;5 B 100
@ ;3$>
1> 9(m"a mo" &eSA; @ 10
 9(m"a mo" H2A

mo" &eSA; : mo" H2A @ 0$036 : 0$252@ 1 : >

,(m(s idrat ada"a &eSA;.> H2A

1. m@ n B Mr @ 2 B 1> @ 2 ram 5