AKUNTANSI
AKUNTANSI SEKTOR PUBLIK: KEUNGGULAN DAN KELEMAHAN
PENERAPAN
PENERAPAN NPM DI SEKTOR PUBLIK
AKUNTANSI
AKUNTANSI SEKTOR PUBLIK: KEUNGGULAN DAN KELEMAHAN PENERAPA
PENERAPAN
N
NPM DI SEKTOR PUBLIK
Oleh: Didik Pramono
(penulis adalah praktisi akuntansi pemerintahan, dosen fak. ekonomi dan mahasiswa profesi akuntan)
%ang "ena(ar$an se#ua' pola $*ner&a #*ro$ras* %ang #er#as*s pa!a or*enas* pasar. Ga"#aran
pola $*ner&a !engan #er#as*s pa!a ore*nas* pasar *u seper* "en&a!* se#ua' pu#l*$ se$or %ang
le#*'
le#*' #an%a$
#an%a$ "en
"eng'a
g'as*l
s*l$an
$an !ar
!ar** pa!a
pa!a "e"#el
"e"#elan&a
an&a$an
$an// %an
%ang
g "engu
"engua"a
a"a$an
$an e)e
e)e$*
$**
*as
as !an
e)es*e
e)es*ens*
ns*// "en&al
"en&alan$
an$an
an "e$an*
"e$an*s"e
s"e pas
pasar
ar// #erusa
#erusa'a
'a "en!ap
"en!apa$a
a$an
n $eun
$eunun
ungan
gan se#esa
se#esarn%
rn%aa
$e*"#ang "engeluar$an #er#aga* !ana. Ke"u!*an le#*' &au' #er#aga* ga"#aran *n* er(u&u!
!ala
!ala"
" se
se#u
#ua'
a' pol
polaa !an
!an pr*n
pr*ns*
s*p
p $epe"
$epe"*"
*"p*
p*na
nan
n %ang
%ang !*se
!*se#u
#u entr
entrepr
epreneur
eneurship
ship aau #er&*
#er&*(a
(a
entrepreneurship #ag*
entrepreneurship #ag* ele"enele"en #*ro$ras* !ala" "en&alan$an ugas !an perann%a.
Pa!a a'un 1++2/ pe"*$*ran *n* "ula* !*$e"#ang$an se0ara erper*n0* ole' Da*! Os#orne !an
Te
Te!
! Gae#ler.
Gae#ler. Pe"*$*ran
Pe"*$*ranpe"*$
pe"*$*ran
*ran "ere$a %ang er$enal *n*/ "ere$a uang$
uang$an
an !ala" #u$u
"ere$
"ere$aa %ang
%ang er$
er$en
enal
al #er
#er&u
&u!ul
!ul Reinventing Government . A!
A!apu
apun
n #er
#er#aga
#aga** pe"
pe"*$*
*$*ran
ran %ang
!*
!*'as
'as*l
*l$an
$an a!al
a!ala'
a' penge
penge"#
"#ang
angan
an !ar*
!ar* #er#
#er#ag
aga*
a* pe"
pe"*$
*$*r
*ran
an new publ
public
ic mana
managem
gement
ent %ang
#eru&uan unu$ "engore$s* para!*g"a #*ro$ras* "o!el 3e
3e#er
#er %ang "as*' #era'an !ala"
s*se" #*ro$ras* '*ngga saa *n*.
Ke"u!*a
Ke"u!*an
n se0
se0ara
ara u"u
u"u"
" pe"
pe"*$*
*$*ran
ranpe"
pe"*$*
*$*ran
ran *n* !ap
!apa
a !*g
!*ga"#
a"#ar$
ar$an
an !al
!ala"
a" se#
se#ua'
ua' $a
$aaa
pe"er*na'an entrepr
entrepreneur
eneur.. Dal
Dala"
a" "o!
"o!el
el pe"er*
pe"er*na
na'an
'an entrepreuneur / pe"er*na'an $aal*s/
!*"ana
!*"ana pe"er*
pe"er*na
na'
' !an #*r
#*ro$r
o$ras*
as* #er*
#er*n!a$
n!a$ "en
"engar
gara'$a
a'$an
n "as%ar
"as%ara$a
a$a !an *!a$
*!a$ se$e!a
se$e!ar
r
"engurus* se"ua #*!ang $e"as%ara$aan 4"enga%u'56 Mela$u$an pe"#er!a%aan "as%ara$a
!an *!a$ 'an%a "ela%an* "as%ara$a6 Me"#u$a $o"pe*s* !an persa*ngan !ala" se#ua' proses
pe"#er*an pela%anan %ang er#a*$ !
!an
an #u$an "e"onopol* usa'a6 Be$er&a
Be$e r&a !*gera$$an ole' "*s*
!an
!an #u$a
#u$an
n pa!a
pa!a a
aur
uran
ana
au
ura
ran
n %ang
%ang !*#u
!*#ua
a ole'
ole' pa
para
ra #*ro
#*ro$r
$ra
a66 Pe"
Pe"er
er*n
*na
a'an
'an (*ra
(*raus
usa'
a'a/
a/
"eng'as*l$an pen!anaan !an *!a$ 'an%a "enunggu anggaran !ar* negara unu$ "e"#*a%a*
pe$er&aanpe$er&aan %ang a!a6 Be$er&a !*$en!al*$an ole' (arga negara pe"#a%ar pa&a$ !an
#u$an pa!a auran sep*'a$ #*ro$ra 4pe"er*na'an "*l*$ "as%ara$a56 Pe"er*na'an %ang
#eror*enas* pa!a 'as*l/ "e"#*a%a* 'as*l !an #u$an pa!a "asu$an6 Pe"er*na'an %ang
an*s*
an*s*pa*
pa*)/
)/ "en
"en&al
&alan$
an$an
an pr*ns*
pr*ns*p
p le#
le#*'
*' #a*$ "en0ega
"en0ega'
' !ar
!ar*pa
*pa!a
!a "en
"engo#
go#a*
a* per"
per"asa
asala'
la'an6
an6
Mel*#a$an $er&a !an penga(asan $elo"po$ 4 peer group5
group5 !an #u$an 'an%a pa!a $er&a *n!**!u
aau penga(asan aasan6 Ke"u!*an le#*' "eper'a*$an $e*ng*nan pasar 4pu#l*$5/ $e*"#ang
$e*ng*nan organ*sas* %ang a!a 4pe"er
4pe"er*na'an
*na'an %ang #eror*enas*
#eror*enas* pelanggan5.
Le#*' &au' #er#aga* pe"*$*ran %ang !*saran$an ole' Da*! Os#orne !an Te! Gae#ler *n* !apa
!*ru"us$an !ala" *ga p*$*ran ua"a %a$n*7
• atal!tic government: steering rather than rowing . Pe"er*na' se#aga* $aal*s/ le#*' #a*$
"en%e*
"en%e*rr !ar
!ar*pa
*pa!a
!a "en!a%u
"en!a%ung.
ng. Pe"er*
Pe"er*na
na'
' !an #*r
#*ro$r
o$ras*
as*n%a
n%a !*s
!*sara
aran$an
n$an unu$
unu$ "elepa
"elepas$a
s$an
n
#*!ang#*!ang aau pe$er&aan %ang se$*ran%a su!a' !apa !*$er&a$an ole' "as%ara$a sen!*r*.
• ommunit!"owned government: empowering rather than serving . Pe"er*
Pe"er*na'
na' a!ala' "*l*$
"as%ar
"as%ara$a
a$a77 le#*
le#*'
' #a*$
#a*$ "e"#er
"e"#er!a%
!a%a$an
a$an !ar*pa
!ar*pa!a
!a "ela%a
"ela%an*.
n*. Pe"
Pe"er*
er*na
na'
' !*p
!*p*l*
*l*'
' ole
ole'
' (a$*
(a$*ll
"as%ara$a/ $arenan%a "en&a!* "*l*$ "as%ara$a. Pe"er*na' a$an #er*n!a$ le#*' ua"a &*$a
"e"#er*$an
"e"#er*$an pe"#er!a%aan
pe"#er!a%aan $epa!a "as%ara$a unu$ "engurus
"engurus "asala'n%a
"asala'n%a se0ar
se0araa "an!*r
"an!*r*/
*/
!ar*pa!a "en&a!*$an "as%ara$a erganung er'a!ap pe"er*na'.
• ompetitive government: in#ecting competition into service deliver!.
deliver! . Pe"er*na'an %ang
$o"pe**) a!ala' pe"er*na'an %ang "e"asu$an se"anga $o"pe*s* !* !ala" #*ro$ras*n%a.
Pe"er*na'
Pe"er*na' perlu "en&a!*$an #*ro$ras*n%a
#*ro$ras*n%a sal*ng
sal*ng #ersa
#ersa*ng/
*ng/ anar #ag*an !ala" "e"#er*$an
pen!a"p*ngan !an pen%e!*aan regulas* !an #arang#arang $e#uu'an pu#l*$.
per#aga* per"asala'an %ang a!a !ala" #*ro$ras*. Laar #ela$ang la'*rn%a para!*g"a sera
$on!*s* !an $one$s !*"ana para!*g"a erse#u su$ses !*la$sana$an ser*ng &au' #er#e!a !engan
$on!*s* !*"ana para!*g"a !*erap$an !an a$an !*erap$an. Karena *u ser*ng er&a!* #a'(a
para!*g"a %ang ela' #er'as*l !* ana' $ela'*rann%a aau !* !aera'!aera' erenu $a!ang *!a$
"a"pu !*erap$an !an "en%elesa*$an #er#aga* per"asala'an #*ro$ras* !* !aera'!aera' la*nn%a.
Karena %ang ser*ng er&a!* a!ala' para!*g"a erse#u &usru *!a$ "e"#a(a peru#a'an eap*
se#al*$n%a &usru se"a$*n "ena"#a' $o"ple$s*as per"asala'an %ang a!a !ala" #*ro$ras* aau
pe"er*na'an.
De"*$*an &uga !engan para!*g"a new public management %ang
%ang !*usung ole' Os#orne
!an Gae#le
Gae#lerr !ala"
!ala" "ere)o
"ere)or"a
r"as*
s* $*ner&
$*ner&aa #*ro$r
#*ro$ras*
as*.. 3alau
laupun
pun ela'
ela' #er
#er'as
'as*l
*l !*erap
!*erap$an
$an !*
#e#erapa negara er"asu$ !* ana' $ela'*rann%a/ para!*g"a *n* eap "e"*l*$* #e#erapa
$e$urangan sera $ele"a'an %ang "en&a!*$ann%a sul* unu$ !*erap$an !ala" $one$s #*ro$ras*
In!ones*a !an !* enga' $on!*s* pere$ono"*an "as%ara$a %ang #elu" "apan se0ara "eraa.
Be#erapa $ele"a'an !an $e$urangan %ang er"ua !ala" para!*g"a *n* erl*'a !ala" $onsep
"e(*rausa'a
"e(*rausa'a$an
$an #*ro$
#*ro$ras*.
ras*. Konsep "e(*rausa'a$an
"e(*rausa'a$an #*ro$ras* %ang !*usu
!*usung
ng ole' new public
management "as*'
"as*' er$esan #ua !*r*n%a sen!*r*. Karena log*$a %ang !*#angun ole' new public
management a!a
a!ala
la'
' se
se#ua
#ua'
' log*
log*$a
$a %ang
%ang #ero
#eror*
r*en
ena
as*
s* pa
pa!a
!a pa
pasa
sarr %an
%ang
g "engu
"engua"
a"a$a
a$an
n
$eunungan #ag* !*r*n%a !an #u$an pa!a pela%anan pu#l*$.
Se
Sela
la*n
*n *u/
*u/ #era
#erang
ng$a
$a !ar*
!ar* log*
log*$a
$a %ang
%ang a!a
a!a !a
!ann #er
#er#a
#aga*
ga* a(a
a(ara
ran
n s
sru
ru$
$ur
ural
al %a
%ang
ng
!*a
!*a(a
(ar$
r$an
an ol
ole'
e' new
new publi
publicc manag
managem
ement
ent &e
&ela
lass eru
erung
ng$ap
$ap a!an%
a!an%aa se
se#ua
#ua'
' up
upa%
a%aa un
unu
u$
$
8"e"asar$an9 #*ro$ras* !engan "enerap$an log*$a pasar. Dala" 'al *n*/ "as%ara$a se#aga*
o#%e$
o#%e$ pela%a
pela%anan
nan a$an
a$an ser*ng
ser*ng !*&
!*&a!*
a!*$an
$an se#aga*
se#aga* $on
$onsu"
su"en
en !an #*r
#*ro$ra
o$ras*
s* se#
se#aga*
aga* pe"
pe"#er
#er**
pela%anan "en&a!* pro!usen. Pola $er&a #*ro$ras* !*u#a' !ala" se#ua' e*$a "e$an*s"e pasar
!engan
!engan "en&un
"en&un&ung
&ung *
*ngg*
ngg* $ee
$ee)e$
)e$*)
*)an
an !an e)es*e
e)es*ens*
ns*.. Pel
Pela%a
a%anan
nan !**#ar
!**#ara$a
a$an
n se#
se#aga
aga** 'as
'as*l
*l
pro!u$s* %ang 'arus !*#el* ole' "as%ara$a !*"ana se#ua' ransa$s* e$ono"* er0*pa %ang
"ana
"ana ra$%
ra$%a
a !*l*
!*l*'a
'a se
se#a
#aga
ga** pe"#el
pe"#el** !an #*ro
#*ro$r
$ras
as** se
se#a
#aga
ga** pr
pro!u
o!use
sen
n %a
%ang
ng "e"#
"e"#er
er*$
*$an
an
pela%anan. Se'*ngga /#erang$a !ar* #er#aga* pola *n* "en&a!* &elas #a'(a "as%ara$a %ang
$e"u!*an *!a$ #er!a%a se0ara e$ono"*/ *!a$ a$an "a"pu !an *!a$ a$an "e"pun%a* $e$uaan
unu$ "enga$ses #er#aga* pela%anan pu#l*$ %ang a!a.
Ole' $arena *u #erang$a
#erang$a !ar* 0*a0*a
0*a0*a "e$an*s"e
"e$an*s"e pasar %ang !*usung ole' para!*g"a
new public management !*perlu$an
!*perlu$an se#ua' proses )*ler*sas* erle#*' !a'ulu #ag* para!*g"a *n*
se#elu" !*erap$an !ala" $one$s In!ones*a. Karena #er#aga* "*"p* enang "e$an*s"e pasar
%ang
%ang 0o#a
0o#a !*usun
!*usung
g ole'
ole' new public
public managem
management
ent aau #*ro$ras* pasar 'an%a a$an #*sa !an
"ung$*n #erla$u !ala" $on!*s* "as%ara$a %ang ela' "apan #a*$ se0ara e$ono"* "aupun
se0ara pol**$. J*$a "*"p* new public management *n* !*erap$an !ala" $one$s In!ones*a "a$a
$on!*s* %ang er0*pa a!ala' se#ua' $one$s pela%anan !*"ana uang se#aga* para"eer ua"a
pela%anan. Ke"u!*an !ala" pos*s* *n* 'an%a "ere$a %ang "e"pun%a* $e$uaan e$ono"*la'
%ang a$an "a"pu !an !engan "u!a' "enga$ses !an "ener*"a #er#aga* pela%anan pu#l*$.
Se!ang$
Se!ang$an
an !* p*'a$
p*'a$ la*
la*n
n %a$n*
%a$n* p*'a$
p*'a$p*'
p*'a$
a$ %ang
%ang *!a$
*!a$ "e"
"e"pun%
pun%a*
a* $e$u
$e$uaa
aan
n "o!
"o!al
al a$an
$esul*an "en!apa$an pela%anan !an !*no"or!ua$an !ala" proses pe"#er*an pela%anan.
Hal *n* en
enun
un%a
%a #er
#erla(
la(ana
anan
n !engan
!engan per
peran
an #*r
#*ro$r
o$ras*
as* se#
se#aga*
aga* la"
la"#an
#angg nega
negara
ra %an
%ang
g
#erugas unu$ "ela%an* "as%ara$a. Karena %ang er&a!* a!ala' negara 'an%a "e"per'a*$an
"ere$a %ang "e"*l*$* $apas*as e$ono"* %ang se0ara log*s su!a' '*!up !*aas $e"apanan !an
%ang "*s$*n a$an se"a$*n erp*ngg*r$an. Se'*ngga !engan !e"*$*an "en&a!* &elas #aga*"ana
sul*n%a para!*g"a *n* &*$a !*erap$an !ala" $one$s In!ones*a. :ang "ana &*$a eap #eran*
!*erap$an a$an #*sa !*p*$*r$an se#erapa $o"ple$s persoalan per"asala' %ang a$an "un0ul
!ala" !*$e"u!*an 'ar*.
Ber#aga* pela$sanaan !* #er#aga* negara #er$e"#ang er"asu$ !* In!ones*a/ new public
managem
management
ent &usru "eng'a!ap* #er#aga* per"asala'an serupa seper* %ang erla"p*r !* aas.
Ba'$an le#*' &au' "el*'a #er#aga* )eno"ena %ang er&a!* !ala" s*se" #*ro$ras* In!ones*a
#er$a*an !engan penerapan para!*g"a new public
public mana
managem
gement
ent . Ke"
Ke"a*
a*an
an pe"
pe"*$*
*$*ran
ran *n*
se"a$*n a"pa$ $e*$a penul*s "el*'a a!an%a "uaan neo"lib !ala" #er#aga* pen%elenggaran
$e#*&a$an pu#l*$ %ang !*a(ar$an ole' para!*g"a new public management . D* "ana se"anga
$ap*a
$ap*al*s
l*s "ul
"ula*
a* "erasu
"erasu$*
$* #er#aga
#er#aga** $e#
$e#*&a
*&a$an
$an$e
$e#*&
#*&a$an
a$an %ang
%ang !*a"#*l
!*a"#*l !en
!engan
gan 0ar
0araa "en
"en&ua
&uall
#el*$an asease negara/ %ang se0ara "en!asar "e"*l*$* peran pal*ng pen*ng !ala" proses
pela%anan er'a!ap "as%ara$a. Ke"u!*an %ang er&a!* a!ala' pasar "en!o"*nas* seluru'
#er#aga* $e#*&a$an %ang a!a !an "e$an*s"e pasar "en&a!* se#ua' unuan pal*ng ua"a !ala"
proses pela%anan. Karena *u/ #erang$a
# erang$a !ar* #er#aga* 'al *n* penul*s eap #er$es*"pulan #a'(a
se#a*$ apapun #er#aga* $e#*&a$an %ang !*a(ar$an ole' new public management / para!*g"a *n*
eap *!a$ !apa !*erap$an !ala" $one$s !an $on!*s* In!ones*a saa *n*.
;. Kes*"pulan
Se#aga* sala' sau para!*g"a %ang #ergula !ala" proses re)or"as* #*ro$ras*/ para!*g"a
new publi
publicc managem
management
ent "a"pu "ena(ar$an
"ena(ar$an se#ua' peru#a'an s*gn*)*$an
s*gn*)*$an !ala" "eru#a'
s*se" !an $*ner&a #*ro$ras* In!ones*a. Na"un se*ap para!*g"a selalu "e"*l*$* $ele#*'an !an
$e$urangan.
$e$urangan. Para!*g"a
Para!*g"a new public management !ala" $one$s In!ones*a sen!*r* *!a$ !apa
!*erap$an se0ara uu'. Kon!*s* pere$ono"*an "as%ara$a %ang se0ara u"u" "as*' !* #a(a'
san!a
san!ar!
r! !an $ea!aan
$ea!aan per
pere$o
e$ono"
no"*an
*an negara
negara %ang
%ang "as
"as*'
*' la#
la#*l
*l "en%
"en%e#a#
e#a#$an
$an para!*
para!*g"a
g"a new
public management *!a$
*!a$ !apa !*erap$an se0ara uu'. A$an eap* &*(a entrepreneurship
entrepreneurship %ang
%ang
!*usun
!*usung
g ole'
ole' para!*
para!*g"a
g"a new public management a!ala'
a!ala' sala' sau po*n pen*ng %ang !apa
!*a!ops* ole' #*ro$ras* In!ones*a !ala" "ere)or"as* $*ner&a #*ro$ras* In!ones*a.
apa %ang er&a!* !* lapangan $arena $urangn%a *n)or"as* !ar* #a(a'an/ !*leel #a(a'anpun
$o"un*
$o"un*$as*
$as* ser
ser*ng
*ng$al
$al** *!
*!a$
a$ !apa
!apa !*l
!*la$s
a$sana$
ana$an
an !engan
!engan #a*$
#a*$ a$*#a
a$*#a ego se$
se$or
oral
al "au
"aupun
pun
$oor!*nas* %ang $urang #a*$.