No.

Kode: DAR2/Profesional/746/001/2022

PENDALAMAN MATERI BAHASA JAWA

MODUL 1
PARAMASASTRA

Penulis:
Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd.

Kementerian Pendidikan, Kebudayaan,

Riset, dan Teknologi
2022
 KATA PENGANTAR

Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada program Pendidikan
Profesi Guru (PPG), khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian dan
pengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting sehingga
harus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan tersebut antara
lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya penyusunan modul ini,
sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang tiada terukur ke Hadirat
Allah Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran penyusunan modul ini.
Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modul
terdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas (a)
Widya Swara, (b) Widya Tembung, (c) Widya Ukara, dan (d) Widya Makna. Modul 2
tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas (a) Basa Ngoko, (b) Basa Ngoko Alus,
(c) Basa Krama, dan (d) Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara Jawa berisi (a)
Aksara Jawa, (b) Aksara Murda, (c) Maca Teks Aksara Jawa Cithak, dan (d) Maca Teks
Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan Modern, terdiri (a)
Geguritan lan Tembang Macapat, (b) Tembang Dolanan, (c) Karya Sastra Gancaran,
dan (d) Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang Wirausaha Jawa, terdiri (a) Pranata
Cara lan Sesorah, (b) Upacara Adat Jawa lan Tradisi, (c) Busana Jawa, (d) Gendhing
Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni Pentas Jawa, berisi (a) Kesenian Rakyat
Jawa, (b) Wayang Ramayana, (c) Wayang Mahabarata, dan (d) Kethoprak dan
Sineprak.
Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan, Kebudayaan,
Riset, dan Teknologi rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang tidak dapat
disebutkan satu-persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan dengan
kebaikan yang lebih baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima kritik dan
saran yang membangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa yang akan
datang.

Surakarta, Juni 2022

Penyusun

ii
 DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ................................................................................................. i

KATA PENGANTAR ............................................................................................... ii
DAFTAR ISI ............................................................................................................. iii
KEGIATAN BELAJAR 1 WIDYA SWARA ........................................................... 1
PENDAHULUAN ................................................................................................ 1
A. Deskripsi Singkat .................................................................................... 1
B. Petunjuk Belajar...................................................................................... 1
INTI ................................................................................................................ 3
A. Capaian Pembelajaran ............................................................................ 3
B. Pokok-Pokok Materi ............................................................................... 3
C. Uraian Materi .......................................................................................... 3
1. Widya Swara Basa Jawa ..................................................................... 3
2. Fonetik Artikulatori ............................................................................ 4
D. Forum Diskusi ............................................................................................. 18
PENUTUP ............................................................................................................ 19
A. Rangkuman ............................................................................................. 19
B. Tes Formatif............................................................................................ 19

KEGIATAN BELAJAR 2 WIDYA TEMBUNG ..................................................... 25

PENDAHULUAN ............................................................................................... 25
A. Deskripsi Singkat ................................................................................... 25
B. Petunjuk Belajar ..................................................................................... 25
INTI ................................................................................................................ 27
A. Capaian Pembelajaran ........................................................................... 27
B. Pokok-Pokok Materi .............................................................................. 27
C. Uraian Materi ......................................................................................... 27
1. Tegese Widya Tembung .................................................................... 27
2. Wujude Tembung Basa Jawa.............................................................. 28
3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa ................................................... 30
4. Jinising Tembung Basa Jawa ............................................................. 43

iii
 D. Forum Diskusi ....................................................................................... 46
PENUTUP ........................................................................................................... 48
A. Rangkuman ............................................................................................ 48
B. Tes Formatif ........................................................................................... 48

KEGIATAN BELAJAR 3 WIDYA UKARA ........................................................... 55

PENDAHULUAN……...…….................... ......................................................... . 55
A. Deskripsi Singkat..................................................... ............................... 55
B. Petunjuk Belajar..................................................................... ................ 55
INTI……………………………................................................. ......................... 56
A. Capaian Pembelajaran................................................. ........................... 56
B. Pokok-Pokok Materi................................................................... ............ 56
C. Uraian Materi………................................................................... ........... 57
D. Forum Diskusi.................................................................................. ...... 76
PENUTUP ............................................................................................................ 77
A. Rangkuman………………………………………………….. ............... 77
B. Tes Formatif……………………………………………….................... 77

KEGIATAN BELAJAR 4 WIDYA MAKNA .......................................................... 81

PENDAHULUAN ................................................................................................ 81
A. Deskripsi Singkat …………… ............................................................... 81
B. Petunjuk Belajar ……………................................................................. 81
INTI ................................................................................................................ 83
A. Capaian Pembelajaran …………… ....................................................... 83
B. Pokok-Pokok Materi …………… .......................................................... 83
C. Uraian Materi ......................................................................................... 83
1. Tegese Widya Makna…… ................................................................. 83
2. Aspek-Aspek Makna… ...................................................................... 84
3. Jinis Makna ……………………………………………………. ....... 86
4. Owah-Owahan Makna ....................................................................... 89
5. Gayute Makna…………………………………………………......... 91
D. Forum Diskusi …………… ................................................................... 93

iv
 PENUTUP ........................................................................................................... 99
A. Rangkuman ............................................................................................ 99
B. Tes Formatif ........................................................................................... 99
C. Tes Sumatif ............................................................................................. 102
D. Tugas Terstruktur ................................................................................... 107

DAFTAR PUSTAKA ................................................................................................ 108

v
 KEGIATAN BELAJAR 1
WIDYA SWARA

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat
Fonologi minangka perangane ilmu basa kang wigati. Fonologi iku ilmu
basa kang paling dhasar. Pasinaon ana ing basa Jawa iku sejatine linambaran ilmu
fonologi. Ancase sinau fonologi yaiku mahasiswa kaajab bisa njlentrehake tegese
basa, proses anggone ngasilake swara, klasifikasi swara, lan mangerti titikane
basa Jawa. Ing fonologi ana kang sinebut fonetik, yaiku cabang fonologi kang
ngrembug babagan proses anggone ngasilake swara. Kanthi sinau fonetik
mahasiswa kaajab bisa mbedakake panganggone aksara Latin ing basa Jawa kang
sejatine diucapake kanthi swara sing sejen.
Materi kang kasusun ana ing modul iki duwe paedah kanggo mahasiswa
amarga pasinaon iki ngemot dhasaring ilmu basa. Buku iki digawe supaya praktis
lan gampang diwarahake. Kanthi sinau fonologi mahasiswa bisa nganalisis basa
Jawa kang diucapake utawa katulis kanthi trep lan titis. Sanajan mangkono, kanthi
sinau fonologi mahasiswa bisa milah basa miturut maneka warna kahanan.
Mahasiswa uga bisa ngucap fonem kanthi bener lan pener. Materi ana ing buku iki
kasusun kanthi ngetrepake karo bab kang pingin digayuh ana ing pasinaon PPG
basa Jawa.

B. Petunjuk Belajar
Modul kang digawe iki bisa digunakake minangka rujukan kanggo sinau
paramasatra Jawa ana ing PPG Basa Jawa. Buku iki karantam saka telung
pasinaon yaiku widya swara Jawa, fonetik artikulatori, lan titikane fonem basa
Jawa. Materi kang katulis ana ing modul iki saperangan ana kang diwenehi
gambar supaya anggone sinau luwih cetha.
Saben pasinaon uga dikompliti tugas lan soal ujian. Soal ujian saben
pasinaon bentuke pilihan. Sanajan saben pasinaon wus ana tugas lan soal ujian,
modul iki uga nyepakake tugas lan ujian kang ngemot kabeh materi ing modul.
Tugas lan soal ujian kasebut bentuke bisa digunakake kanggo ujian kang
nemtokake lulus orane mahasiswa. Cara pambiji soal kang wus disiapake yaiku:

1
 Mahasiswa bisa lulus menawa biji ujiane luwih saka 80%. Menawa bijine kurang
saka iku, mahasiswa kasebut kudu mbaleni bab kang durung dikuwasani.

2
 INTI

A. Capaian Pembelajaran
Capaian Sub-Capaian Pembelajaran
Pembelajaran
Menganalisis 1. Para siswa kaajab bisa njentrehaken tegese fonologi
prinsip materi 2. Para siswa kaajab bisa njlentrehake tegese fonetik.
kebahasaan 3. Para siswa kaajab bisa njlentrehake proses wawan
Jawa dan rembug.
aplikasinya 4. Para siswa kaajab bisa nyebutake piranti nyuwara.
dalam 5. Para siswa kaajab bisa njlentrehake cara ngasilake
pembelajaran swara.
bahasa Jawa 6. Para siswa kaajab bisa ngandharake panemu nganggo
basa Jawa kanthi swara vokal lan konsonan kang trep.

B. Pokok-Pokok Materi

Gambar 1: Pokok-pokok materi widya swara basa Jawa

C. Uraian Materi
1. Widya Swara Basa Jawa
a. Fonologi
Manungsa minangka mahluk sosial wis tamtu nglakoni sing jenenge
pasrawungan karo wong liya. Pasrawungan bisa kalaksanan kanthi lancar menawa
ana piranti sing nglantarake. Micara kalaksanan kanthi nggunakake piranti awujud

3
 basa, yaiku sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo
ngandharake panemune marang wong liya. Lambang swara kang digunakake iku
bisa diwarahake kanthi ilmiah. Modul iki digawe kanthi ancas bisa nyinau kepiye
carane manungsa bisa ngasilake swara.
Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses aggone
ngasilake/produksi swara. Kanthi luwih cetha Nafisah (2017: 70) ngandharake
menawa “fonologi mencakup bunyi bahasa, baik yang bersangkutan pembentukan
bunyi, bunyi sebagai getaran udara, dan bunyi yang terdengar (ketiganya dikaji
oleh fonetik) maupun yang bersangkutan dengan fungsi bunyi dalam komunikasi.”
Saben manungsa anggone micara tamtu ngalami proses fonologis supaya bisa
ngasilake swara/fonem. Proses ngasilake swara, carane swara mrambat lumantar
hawa, lan nganti swara bisa dirungokake iku diwarahake ana ing kajian fonetik.
Tegese fonologi iku uga meh padha karo andharane Ningsih lan
Purwaningsih (2013: 75) menawa:
“Pengetahuan tentang fonologi berkaitan dengan bagaimana penutur
bahasa memproduksi bunyi yang mempunyai arti, mengenali aksen yang
asing, membentuk kata baru, menambah segmen fonetik yang cocok untuk
memproduksi bunyi yang beraspirasi dan yang tidak aspirasi dalam
konteks yang sesuai, mengenali apa yang berbunyi dan yang tidak
berbunyi dalam suatu bahasa itu.”

Saka andharan iku bisa dingerteni menawa ilmu fonologi iku ora mung sinau
babagan cara ngasilake swara, ananging uga ngrembug babagan karakteristik
swara saengga bisa dibedakake swara kang ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa
milah swara kang beda logate. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku
sinebut fonem. Coba gatekna tuladha ing ngisor iki.
titik >< tilik thuthuk >< tutuk
Tembung-tembung kang katulis iku diucapake kanthi teges kang ora padha
sanajan mung beda safonem. Tembung titik lan tilik duwe teges kang beda sanajan
sing owah mung fonem /t/diganti /l/. Tembung liyane uga padha, tembung thuthuk
‘barang atos kanggo dedeg’ owah tegese dadi tutuk ‘piranti kanggo ngomong’
amarga fonem /th/diganti /t/.

b. Fonetik
Kaya kang wus dirembug sadurunge. Kang diarani fonetik yaiku perangane

4
ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane swara bisa diasilake, piye carane
swara mrambat lumantar hawa, uga piye carane swara bisa dirungokake. Kanthi
luwih cetha Mulyani (2008: 5 – 6) ngandharake:
“… fonetik adalah ilmu yang mempelajari bagaimana cara kerja alat ucap
manusia dalam menghasilkan bunyi bahasa, bagaimana hakikat bunyi
bahasa itu (dalam hal ini frekuensi, intensitas, dan timbernya), serta
bagaimana getaran udara sebagai bunyi bahasa tersebut diterima oleh
indra pendengaran manusia”.

Saka andharan kang kaya mangkana fonetik bisa uga diarani bidang kajian
fonologi kang ngrembug babagan raganing swara. Jinising fonetik ana telu yaiku
fonetik artikulatoris/organik, akustik, lan auditoris. Jinis-jinis fonetik iku diperang
miturut papan panggonane swara nalika lagi pasrawungan, yaiku nalika nembe
micara, nalika swara mrambat lumantar hawa, lan nalika swara iku dirungokake
dening mitra wicara. Jinising fonetik iku bisa disawang saka gambar 2.

Gambar 2: Jinising fonetik

Fonetik artikulatoris iku nliti organ ana ing awake pamicara kang
digunakake supaya bisa ngasilake swara. Fonetik jinis iki ngrembug kepiye carane
hawa saka paru-paru manungsa nglewati organ-organ liyane bisa ngasilake swara
kang maneka warna. Swara-swara kang kaasilake nalika micara iku mau banjur
bisa dipilah-pilah miturut artikulator/ piranti kanggo ngucap.
Fonetik akustik iku nliti swara kang mrambat saka pamicara marang mitra
wicara kanthi lumantar hawa. Jinis fonetik iki ngrembug swara kang wus ora ana
hubungane nalika diasilake lan durung tekan ing mitra wicara. Swara kang
dirembug yaiku swara kang wus metu saka tutuk. Marsono (2013: 2) ngandharake
menawa “bunyi-bunyi diselidiki frekuensi getarannya, amplitude, intensitas, dan
timbernya”. Fonetik akustik nggabungake antarane ilmu basa lan fisika supaya
bisa mangerti karakteristik swara kang diucapake.
Fonetik auditoris nliti swara kang dirungokake dening mitra wicara. Jinis
fonetik iki nliti kepriye carane swara iku mau bisa ditampa lewat kuping banjur

5
 mitra wicara bisa ngerti basa iku mau. Fonetik auditoris lan fonetik artikulatoris
iku nggabungake ilmu basa lan kedokteran amarga kang ditliti proses swara kang
diasilake lan ditampa kanthi piranti organ manungsa.
Jinis fonetik kang arep dirembug ana ing modul iki yaiku fonetik
artikulatoris. Fonetik iki penting disinau supaya panjenengan luwih ngerti
babagan proses produksi/ ngasilake swara. Sanajan mangkono, kanthi sinau
fonetik artikulatori panjenengan bisa milah-milah jinising swara miturut piranti
kang digunakake kanggo ngasilake swara.

2. Fonetik Artikulatoris
a. Piranti Wicara
Swara kang kerep dirungokake nalika rembugan karo wong liya iku ora
teka ngono wae, ana piranti-piranti awujud organ kang bisa ngasilake swara.
Supaya luwih cetha, modul iki uga diwenehi gambar piranti kanggo ngasilake
swara kaya kang ana ing gambar 3. Gambar piranti kasebut banjur dikompliti
kanthi katrangan jeneng-jenenge piranti kasebut ana ing tabel 2 manut urutan
nomer kang ana ing gambar 3.
Piranti kanggo ngucap ana ing gambar 3 duwe tugase dhewe-dhewe
kanggo ngasilake maneka swara. Ana organ kang duwe pengaruh langsung nalika
ngasilake swara, kang sinebut artikulator. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk
kang tugase ngalangi hawa supaya bisa ngasilake maneka warna swara.
Artikulator kang digunakake kanggo ngasilake swara iku bisa dijinggleng kanthi
premati ing gambar kang katulis no. 11 – 19 lan no. 21 – 22.
Tabel 2: Piranti kanggo ngasilake swara
Piranti Nyuwara Basa Latine
1) Paru-paru (lungs)
2) Gurung ngisor (batang tenggorokan/ trachea)
3) Gurung dhuwur (pangkal tenggorokan/ larynx)
4) Pita swara (vocal cord)
5) Krikoid (cricoid)
6) Trikoid (thyroid)
7) Aritenoid (arythenoid)
8) Telak (dinding rongga tenggorokan/ wall of pharynx)
9) Epiglotis (epiglotis)
10) Oyoting ilat (root of the tongue)
11) Ilat sisih jero (hump/back of thongue/ dorsum) dorsal
12) Ilat sisih tengah (middle of tongue/ medium) medial

6
 Piranti Nyuwara Basa Latine
13) Ilat sisih dhuwur (blade of tongue/ lamina) laminal
14) Pucuk ilat (tip of tongue/ apec) apical
15) Anak tekak (uvula) uvular
16) Gorokan (langit-langit empuk/ soft palate/ velum) velar
17) Cethak (langit-langit atos/ hard palate/ palatum) palatal
18) Gusi (alveola/ alveolum) alveolar
19) Untu sisih ndhuwur (upper teeth/ denta) dental
20) Untu sisih ngisor (lower teeth/ denta) dental
21) Lambe sisih ndhuwur (upper lip/ labia) labial
22) Lambe sisih ngisor (lower lip/ labia) labial
23) Tutuk (mouth)
24) Ruangan njero tutuk (oral cavity/ mouth cavity)
25) Ruangan njero irung (nose cavity/ nasal cavity)

Artikulator iku bisa dipara dadi loro yaiku artikulator aktif karo artikulator
pasif. Artikulator aktif iku mapan ana ing tutuk sisih ngisor, menawa artikulator
pasif mapan ana ing tutuk sisih dhuwur.

Gambar 3: Piranti Kanggo Ngucap (sumber: http://slideplayer.info)

Artikulator iku mau diarani aktif amarga bisa diobahake manut kang
dibutuhake, ewadene artikulator pasif iku ora bisa obah. Kang kalebu artikulator
aktif yaiku 1) ilat sisih mburi, 2) ilat sisih tengah, 3) ilat sisih ndhuwur, 4) pucuk
ilat, lan 5) lambe ngisor. Artikulator pasif kang digunakake kanggo ngasilake
swara yaiku 1) anak tekak, 2) gorokan, 3) cethak, 4) gusi, 5) untu sisih ndhuwur,

7
 lan 6) lambe sisih ndhuwur.
Tuladha panganggone artikulator aktif lan pasif bisa disawang nalika arep
ngucapake swara /d/ yaiku swara kang diasilake saka artikulator pucuk ilat karo
untu. Artikulator aktif yaiku pucuk ilat nyerak marang untu sisih dhuwur. Untu
sing ana ing sisih dhuwur ora bisa obah, sing aktif iku pucuk ilat minangka
artikulator aktif.

b. Cara ngasilake swara

Manungsa ngasilake swara kang duwe teges iku ana carane. Piranti kang
paling wigati supaya bisa ngasilake swara yaiku kudu ana hawa. Hawa kang
dibutuhake iku asale saka kagiyatan ambegan. Hawa kang mlebu ing awak banjur
diwetokake meneh sawise digunakake. Kanthi prentah saka otak, otot-otot kang
manggon ing paru-paru, weteng lan dada ngembang lan ngempis supaya hawa
kang ana ing paru-paru bisa mlaku munggah nglewati gurung-gurung.
Ing gurung-gurung iku mau ana sing jenenge krikoid, trikoid, aritenoid, lan
pita swara. Pita swara sisih ngarep kelet ana ing tiroid menawa sisih mburi
kelet karo arytenoid. Pita swara duwe tugas supaya bisa ngasilake swara yaiku
ngatur hawa kang mlebu lan metu ana saka paru-paru tumuju tutuk. Saka hawa
kang lewat iku mau pita swara bisa kabukak amba, kabukak, katutup, lan katutup
kenceng.
Glotis kabukak ombo iku nalika awake dhewe napas biasa. Nalika napas
pita suara ora duwe tugas ngasilake swara. Hawa ing paru-paru bisa metu kathi
bebas. Marsono (2013: 9) ngandharake “glottis dalam keadaan terbuka bila
dalam menghasilkan bunyi tak bersuara …”. Glotis katutup nalika hawa kang
nglewati pita swara bisa gawe pita swara iku geter saengga bisa ngasilake swara
tartamtu. Proses produksi swara nalika hawa nglewati pita swara iku diarani
proses fonasi. Glotis katutup rapet iku kadadeyan nalika ngucapake swara glottal
stop kayata ngomong bapak [bapa?]. Swara [k] ana ing mburi tembung bapak iku
bisa kalebu swara glottal stop. Supaya luwih cetha kang diarani glotis iku kaya
ngapa, coba panjenengan gatosaken gambar 4 ana ing modul iki. Gambar 4 iku
minangka gambaran bentuk pita swara. Bentuk pita swara kang nyata uga bisa
panjengan priksani ana ing situs https://www.youtube.com/watch?v=egT-OLS1-
UM.

8
 Hawa kang lewat pita swara nerusake munggah banjur oleh alangan saka
artikulator ing njero tutuk. Alangan saka artikulator iku mengko kang nggawe
swara saka pita swara dadi maneka warna.

Glotis Terbuka Lebar Glotis Terbuka

Glotis Tertutup Glotis Tertutup Rapat

Gambar 4: Glotis (sumber: https://www.omicsonline.org)
Proses kang mangkono iku diarani proses artikulasi. Pungkase hawa mau digiring
metu, bisa lewat tutuk bisa uga lewat irung. Proses metune hawa iku mau diarani
proses oro-nasal.

c. Klasifikasi Swara
Swara kang diasilake organ swara manungsa bisa dipilah-pilah manut
kahanan tartamtu. Bab iki arep ngrembug klasifikasi swara kang kaya mangkene:
1) Klasifikasi Swara Miturut Dalan Metune Hawa
Klasifikasi swara miturut dalan metune hawa dipara dadi loro, yaiku hawa
kang metu saka tutuk lan hawa kang metu saka irung. Hawa kang metu saka tutuk
iku bisa ngasilake swara oral. Kang kalebu swara oral yaiku [a], [b], [c], [d], [ḑ],
[e], [f], [g], [h], [i], [j], [k], [l], [o], [p], [q], [r], [s], [t], [ț], [u], [v], [w], [y], lan
[?]. Banjur, hawa kang metu saka irung iku bisa ngasilake swara nasal. Hawa
kang mlaku saka paru-paru dialang-alangi supaya babar blas ora bisa metu saka
tutuk. Titikane swara nasal yaiku nalika pamicara ngucap tembung nasal sinambi
njithet irung swara iku ora bakal bisa kaasilake amarga hawa saka paru- paru ora
bisa metu. Kang klebu ana ing swara nasal yaiku [n], [m], [ñ], lan [ŋ].

9
 2) Klasifikasi Swara Miturut Ana Orane Proses Artikulasi
Klasifikasi swara miturut ana lan orane proses artikulasi kaperang dadi
loro, yaiku vokal, lan konsonan. Kanthi luwih cetha klasifikasi swara kuwi mau
bisa dijlentrehake ana ing ngisor iki.
a) Swara Vokal
Swara vokal yaiku swara kang diasilake organ micara tanpa dialangi
artikulator. Hawa kang metu saka paru-paru mung dialangi nalika nglewati pita
swara. Andharan iki cocok karo kang dijlentrehake dening Verhaar (2012: 33)
menawa “vokal adalah bunyi bahasa yang dihasilkan dengan melibatkan pita-pita
suara–tanpa penyempitan atau penutupan apa pun pada tempat pengartikulasian
mana pun”. Swara vokal kang digawe sejatine amarga ana pita swara. Sanajan
mangkono, swara vokal bisa maneka warna amarga posisi ilat lan lambe sing
micara.
Swara vokal kang diasilake bisa disawang saka dhuwure ilat, perangane
ilat kang diunggahake, adoh cerake ilat karo langit-langit, lan wujud lambe nalika
ngetokake hawa. Ing fonologi ana sing diarani vokal kardinal yaiku diagram kang
ngemot posisi ilat saben vokal supaya luwih gampang anggone sinau. Diagram
kardinal swara vokal basa Jawa bisa disawang ana ing gambar 5 modul iki.

Gambar 5: Vokal kardinal basa Jawa

Vokal ana ing basa Jawa menawa disawang ana ing gambar 5 cacahe ana
sepuluh, yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], lan [ɔ]. Pamilahing swara
vokal miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, lan adoh cerake ilat karo langit-langit
10
ditulis kanthi cetha ana ing gambar. Supaya luwih cetha pamilahing swara vokal
bisa dijlentrehake kaya mangkene:

(1) Pamilahing swara vokal miturut dhuwure ilat

Nalika ngucap swara vokal, ilat minangka organ kanggo ngucap bisa
mapan ana ing telung posisi yaiku posisi dhuwur, tengah, lan ngisor saengga bisa
ngasilake swara vokal, yaiku:
(a) Vokal dhuwur yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing dhuwur.
Kang kalebu ana ing vokal dhuwur yaiku swara [i], [I], [u], lan [U]. Jinis
vokal iki bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal dhuwur sing kenceng yaiku
[i] lan [u], saha vokal dhuwur sing kendho yaiku [I] lan [U].
(b) Vokal Madya yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing tengah-
tengah. Kang kalebu ana ing vokal madya yaiku swara [e], [Ɛ], [ә], [o], lan
[ɔ]. Jinis vokal iki isih bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal madya
kenceng yaiku [e] lan [o], saha vokal madya kendho yaiku [Ɛ] lan [ɔ].
(c) Vokal ngisor yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing ngisor. Ana
ing basa Jawa kang kalebu ana ing swara vokal iki mung swara [a]. Vokal
ngisor ana ing basa Jawa ora dipilah meneh dadi loro. Ananging, menawa
arep dipadhakake karo vokal sing liyane vokal iki kalebu ana ing vokal ngisor
kendho.

(2) Pamilahing swara vokal miturut ilat kang obah

Swara vokal uga bisa dipilah saka organ ilat kang obah. Pamilahing vokal
kang kaya mangkana ngasilake telung jinis vokal yaiku vokal ngarep, vokal
tengah, karo vokal buri. Kang kalebu ana ing vokal ngarep yaiku swara [i], [I], [e],
[Ɛ], lan [a]. Kang kalebu ana ing vokal tengah yaiku swara [ә]. Banjur, kang
kalebu ana ing vokal buri yaiku swara [u], [U], [o], lan [ɔ].

(3) Pamilahing swara vokal miturut cerak adohe ilat karo langit-langit
Swara vokal bisa kapara dadi papat menawa sinawang saka adoh cerake
ilat karo organ langit-langit, yaiku tinutup, rada rada tiutup, rada binuka, lan
binuka. Adoh cerake ilat karo langit-langit ana ing tutuk adate diarani striktur.
(a) Vokal tinutup (close vowels) yaiku swara vokal kang diasilake nalika ilat

11
 diangkat dhuwur nganti cerak karo langit-langit. Ilat kang diangkat iku ora
nganti ndemok langit amarga menawa hawa kang metu oleh alangan swara
kang diasilake ora bisa dadi vokal. Menawa nyawang saka vokal kardinal
kang wus cumepak, kang kalebu ana ing vokal katutup yaiku swara [i] lan [u].
(b) Vokal rada tinutup (half-close) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat
ditarik munggah, ananging ora luwih dhuwur saka vokal katutup. Munggahe
ilat kira-kira loro per telu saka dhuwure ilat nalika ngasilake swara vokal
tinutup saengga bisa ngasilake swara [I] lan [U].
(c) Vokal rada binuka (half-open) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat
ditarik rada dhuwur, dhuwure wetara sepertelu saka dhuwure ilat nalika
ngasilake vokal tinutup. Kang kalebu ana ing vokal rada binuka yaiku swara
[Ɛ], [ә], lan [ɔ].
(d) Vokal binuka yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat mapan ana ing
posisi ngisor (ora ditarik munggah). Swara kang kalebu ana ing vokal binuka
yaiku mung swara [a].

(4) Pamilahing swara vokal miturut bentuk lambe

Swara vokal uga bisa diasilake saka bentuk lambe nalika ngucap. Bentuk
lambe nalika ngucap swara vokal kaperang dadi loro, yaiku bunder lan ora bunder.
Vokal bunder yaiku swara vokal kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru metu
nglewati lambe sing bentuke bunder. Swara vokal kang kalebu vokal bunder yaiku
[ɔ], [o], [U], lan [u]. Banjur, kang diarani vokal ora bunder yaiku nalika ngasilake
swara vokal, hawa saka paru-paru ditokake lewat lambe sing bentuke ora bunder.
Vokal ora bunder bisa diasilake nalika bentuk lambene netral utawa lonjong.
Swara vokal kang kalebu ana ing vokal ora bunder yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], lan
[ә].
Bentuk lambe nalika ngucap swara vokal dibedakake dadi telu, yaiku
bunder, lonjong lan netra. Sanajan bentuk lambe mung ana telu, lambe kasebut
bisa ngasilake sepuluh vokal ana ing basa Jawa. Bab iki bisa kadaden amarga ana
pengaruhe karo ilat lan amba orane lambe nalika ngucap vokal kasebut. Swara [u]
lan [o] minangka swara kang diasilake nalika bentuke lambe bunder. Ananging,
nalika ngucap swara [u] lambe kudu dibentuk bunder kang luwih cilik tinimbang
nalika ngucap swara [o].

12
 (5) Klasifikasi swara vokal miturut cacahe swara
Swara vokal kang mapan ana ing tembung bisa dipilah manut cacahe vokal
saben wanda. Ing basa Jawa pamilahing tembung kanthi cara mangkono mung ana
loro yaiku monoftong lan diftong. Monoftong yaiku pangucape swara vokal ana
ing saben wanda ora ana sing rangkep. Tuladha monoftong yaiku sate. Tembung
sate kabentuk saka urutan konsonan vokal konsonan vokal (KVKV). Ora ana
vokal kang rangkep ana ing tembung iku. Banjur, diftong yaiku pangucape swara
vokal ana ing wanda kasusun rangkep. Diftong ana ing basa Jawa adate
digunakake nalika mbangetake prakara tartamtu. Tuladha diftong yaiku cuilik.
Susunan tembung cuilik yaiku KVVKVK. Ana ing tembung iku bisa ditemoni ana
vokal kang digunakake bebarengan ana ing wanda. Prakara kang kaya mangkono
kang diarani diftong.

(6) Klasifikasi swara vokal miturut mapane ilat

Swara vokal bisa diperang miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, adoh
cerake ilat karo langit-langit, saha bentuk lambe bisa karingkes ana ing tabel 3.
Saka tabel kang wis cumepak, panjenengan bisa ngerti ana ngendi mapane ilat lan
kepiye bentuk lambe kang bisa ngasilake swara-swara vokal basa Jawa kang
bener.
Tabel 3: Tabel pamilahing swara basa Jawa
Swara Pamilahing swara vokal sinawang saka-
No. Vokal Tuladha
Dhuwure Ilat kang Striktur Bentuk
Ilat Obah Lambe
1. [i] Dhuwur Ngarep Tinutup Ora impi [impi]
Kenceng Bunder ingsun [iŋsUn]
sambi [sambi]
iwak [iwa?]
2. [I] Dhuwur Ngarep Rada Ora pitik [pitI?]
Kendho Tinutup Bunder sithik [sițI?]
slenthik [slәnțI?]
apik [apI?]
3. [u] Dhuwur Buri Tinutup Bunder untu [untu]
Kenceng saru [saru]
sapu [sapu]
kuru [kuru]
4. [U] Dhuwur Buri Rada Bunder wangun [waŋUn]
Kendho Tinutup karung [karUŋ]

13
 Swara Pamilahing swara vokal sinawang saka-
No. Vokal Tuladha
Dhuwure Ilat kang Striktur Bentuk
Ilat Obah Lambe
sarung [sarUŋ]
entuk [entU?]
5. [e] Madya Tengah Rada Ora eling [elIŋ]
Kenceng Tinutup Bunder terong [terɔŋ]
entuk [entU?]
sare [sare]
6. [Ɛ] Madya Ngarep Rada Ora pelet [pƐl Ɛt]
Kendho Binuka Bunder ceret [cƐrƐt]
karet [karƐt]
suwek [suwƐ?]
7. [ә] Madya Ngarep Rada Ora pareng [parәŋ]
Binuka Bunder pakem [pakәm]
karep [karәp]
lenga [lәŋa]
8. [o] Madya Buri Rada Bunder loro [loro]
Kenceng Tinutup coro [coro]
karo [karo]
ora [ora]
9. [ɔ] Madya Buri Rada Bunder sega [sәgɔ]
Kendho Binuka apa [ɔpɔ]
kanca [kɔncɔ]
tuwa [tuwɔ]
10. [a] Ngisor Ngarep Binuka Ora aran [aran]
Kendho Bunder sayah [sayah]
wayah [wayah]
kasar [kasar]

b) Swara Konsonan
Swara konsonan yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru
oleh alangan sadurunge metu. Swara konsonan bisa dipilah-pilah manut piranti
micara, jinis alangan, kahanan pita swara, lan cacahe swara.
(1) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Piranti Micara
Swara konsonan bisa dipilah manut piranti micara kang digunakake. Hawa
kang metu saka paru-paru ngalami proses artikulasi nalika ana ing tutuk.
Menawa dipilah-pilah manut piranti micara, swara konsonan bisa kaperang dadi
sepuluh yaiku bilabial, labio-dental, apiko-dental, apiko-alveolar, apiko-palatal,
lamino-alveolar, medio-palatal, dorso- velar, laringal, lan glotal stop. Jinising
sawara konsonan kang kasebutake iku dijupuk saka jeneng latin saben organ
artikulasi sing digunakake nalika ngasilake swara. Coba panjengan bikak meneh

14
katrangan piranti kanggo ngucap ana ing kaca 6-7.
Konsonan bilabial yaiku swara konsonan kang kaasilake nalika hawa saka
paru-paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan lambe
dhuwur minangka artikulator pasif. Tembung bilabial iku sejatine kajupuk saka
basa Latine lambe yaiku labial. Artikulator kang digunakake kanggo ngasilake
konsonan bilabial yaiku lambe kang cacahe loro (ngisor lan dhuwur) mula
jenenge dadi bilabial. Kang kalebu ana ing konsonan bilabial yaiku swara [b],
[p], lan [m].
Konsonan labio-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan untu dhuwur
minangka artikulator pasif. Kang kalebu ana ing koknsonan labio-dental yaiku
swara [f], [v] lan [w]. Ananging, swara [w] uga bisa dilebokake ana ing swara
semi-vokal amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi
wutuh.
Konsonan apiko-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa kang
metu saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif karo
untu dhuwur minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan apiko-dental
yaiku swara [t] lan [d]. Konsonan apiko-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika
hawa saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan
gusi minangka artikulator pasif. Kang kalebu ing konsonan apiko-alveolar
yaiku swara [n], [l], lan [r].
Konsonan apiko-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan cethak minangka
artikulator pasif. Kang kalebu ana ing konsonan apiko-palatal yaiku swara [ț] lan
[ḑ]. Konsonan lamino-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening ilat sisih dhuwur minangka artikulator aktif lan gusi
minangka artikulator pasif. Kang kalebu ana ing konsonan lamino-alveolar yaiku
[s] lan [z].
Konsonan medio-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening ilat sisih tengah minangka artikulator aktif lan cethak
minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan medio-palatal yaiku [c], [j],
[ñ], [y]. Ananging, swara [y] uga bisa dilebokake ana ing swara semi-vokal
amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi wutuh.

15
 Konsonan dorso-velar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru kaalang dening ilat sisih jero minangka artikulator aktif lan gorokan
minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan dorso-velar yaiku [k], [g], [ŋ],
lan [x]. Konsonan laringal yaiku swara kang diasilake ana ing telak. Kang kalebu
konsonan faring yaiku swara [h]. Konsonan glottal stop yaiku swara kang
diasilake nalika hawa kang metu saka paru-paru nglewati ruangan antarane pita
swara. Basa Latin saka ruangan ana ing antarane pita swara yaiku glotis, mula
konsonan iku diarani glottal stop. Nalika hawa munggah saka paru-paru glotis
katutup rapet sedhela banjur ujug-ujug pita swara dibukak saengga hawa bisa
metu. Kang kalebu glottal stop yaiku swara [?].

(2) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Jinis Alangan

Swara konsonan uga bisa dipilah-pilah miturut alangan nalika hawa ing
paru-paru. Konsonan kangdisawang miturut jinis alangan iki diklasifikasi dadi
lima, yaiku konsonan letup, friksasi, lateral, lan geter. Konsonan letup yaiku
swara kang dumadi nalika hawa saka paru-paru ngerti-ngerti mandheg amarga
kaalang dening artikulator banjur hawa kang madheng iku ujug-ujug diuculake.
Konsonan letup uga kaarani konsonan alangan letup, stop, utawa polsif. Kang
kalebu ana ing konsonan letup yaiku [b], [c], [d], [ḑ], [g], [j], [k], [p], [t], [ț], lan
[?].
Konsonan frikatif yaiku konsonan kang dumadi nalika dalane hawa saka
paru-paru tumuju njaba owah dadi ciut saengga kudu geser dalane supaya bisa
metu. Konsonan iki uga bisa diarani konsonan geser utawa ngeses. Kang kalebu
konsonan frikatif yaiku swara [f], [v], [s], [z], [x], lan [h]. Konsonan lateral yaiku
swara konsonan kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo gusi banjur hawa
saka paru-paru metu lewat sisih-sisihe ilat iku mau. Tembung latera iku asale saka
basa Latin kang tegese ‘samping’ mula konsonan uga sinebut konsonan samping.
Titikane konsonan lateral yaiku hawa kanga rep metu saka tutuk dialang-alangi
ana ing tengah mula kudu lewat saka samping alangan iku mau. Kang kalebu
konsonan lateral yaiku swara [l].
Konsonan geter yaiku swara kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo
gusi. Ananging, nalika ngucap konsonan iki hawa saka paru-paru metu nglewati
antarane pucuk ilat karo gusi kuwi. Pucuk ilat kang kaalang nyeraki gusi iku

16
 banjur geter kena hawa iku mau satemah ngasilake swara konsonan geter.
Konsonan geter uga bisa diarani konsonan vibrants utawa trills. Kang kalebu
konsonan geter yaiku swara [r].
(3) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Kahanan Pita Swara
Swara konsonan bisa kapilah-pilah miturut ana orane proses fonasi. Nalika
hawa saka paru-paru mlaku munggah nglewati pita swara, hawa kang munggah
iku ana sing bisa nggeterake lan ana sing ora bisa nggeterake pita swara.
Konsonan nyuwara yaiku swara kang dumadi nalika hawa kang munggah saka
paru-paru bisa nggeterake pita swara. Kang kalabu konsonan nyuwara yaiku [i],
[I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], [ɔ], [b], [d], [ḑ], [g], [j], [l], [m], [n], [r], [w], [y],
[ñ], [ŋ]. Banjur, kang diarani konsonan ora nyuwara yaiku swara sing dumadi
nalika hawa kang munggah saka paru-paru amung saithik dadi ora bisa nggeterake
pita swara. Kang kalebu konsonan ora nyuwara yaiku [c], [f], [k], [p], [s], [t], [ț],
lan [x].
Supaya luwih cetha, pamilahing swara konsonan bisa panjenengan tingali
ana ing tabel 4. Saka tabel kang wis dicepakake, panjenengan uga bakal luwih
gampang anggone ngerti ana ngendi mapane artikulator nalika arep ngasilake
saben swara konsonan.
Tabel 4: Klasifikasi konsonan (Mulyani, 2008: 40)
Carane ngalangi hawa Letup Nasal Lateral Friksasi Geter Semi-
vokal
Nyuwara/ Ora N O N N N O N N
nyuwara
Bilabial b p m
Labio-dental f w
Apiko-dental d t
Apiko-alveolar n l r
Apiko-palatal ḑ ț
artikolasi
Papan

Lamino-alveolar z s
Medio-palatal j c ñ y
Dorso-velar g k ŋ
Laringal h
Glottal stop ?
Katrangan: N = Nyuwara
O = Ora nyuwara

17
 c) Swara Semi-vokal
Swara semi-vokal yaiku swara konsonan kang durung ndadi swara
konsonan kanthi wutuh. Swara semi konsonan ing basa Jawa mung ana loro, yaiku
[w] lan [y]. Swara [w] menawa digatekake anggone nggawe rada padha karo
swara vokal [u]. Menawa diucapake swara [w] karo [u] amung beda ana ing
bentuk lambe nalika diucapake. Banjur menawa swara [y] iku meh padha karo [i].
Posisi ilat nalika ngucapake swara [i] ana ing dhuwur, menawa ditambahi dhuwur
sithik meneh swara iku bisa dadi swara [y]. Nalika ngucapake vokal rangkep
swara [w] lan [y] asring manda-manda krungu. Ing basa Jawa swara kang manda-
manda iku diarani mandaswara. Bab iki bisa kedaden amarga swara [w] lan [y]
iku konsonan kang semi-vokal. Tuladhane yaiku ana ing tembung cuilik [cuwili?].
Antarane vokal [u] lan vokal [i] manda-manda keprungu ana swara [w].

D. Forum Diskusi
1. Coba para mahasiswa damel kelompok banjur ngrembag babagan tegese
fonologi!
2. Coba para mahasiswa damel kelompok banjur ngrembag babagan artikulator
apa wae kang digunakake nalika ngucap swara konsonan!
3. Tandhingna garapan mau karo garapan kelompok liya!

18
 PENUTUP

A. Rangkuman
1. Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses anggone
ngasilake/produksi swara.
2. Fonologi iku ora mung sinau babagan cara ngasilake swara, ananging uga
ngrembug babagan karakteristik swara saengga bisa dibedakake swara kang
ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa milah swara kang beda logate.
3. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku sinebut fonem.
4. Fonetik yaiku perangane ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane
swara bisa diasilake, piye carane swara mrambat lumantar hawa, uga piye
carane swara bisa dirungokake.
5. Fonetik artikulatoris iku naliti organ ana ing awake pamicara kang
digunakake supaya bisa ngasilake swara.
6. Fonetik akustik iku naliti swara kang mrambat saka pamicara marang mitra
wicara kanthi lumantar hawa.
7. Fonetik auditoris naliti swara kang dirungokake dening mitra wicara.
8. Artikulator yaiku organ kang duwe pengaruh langsung nalika ngasilake
swara. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk kang tugase ngalangi hawa
supaya bisa ngasilake maneka warna swara.

B. Tes Formatif
1. Sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo ngandharake
panemune marang wong liya diarani. ...
A. fonologi
B. morfologi
C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
2. Salah sawijining kajian fonologi kang ngrembug babagan raganing swara
diarani. ...
A. fonologi
B. morfologi

19
 C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
3. Kajian fonetik kang ngrembug babagan panampaning swara (krungu) dening
mitra wicara diarani. ...
A. fonetik organis
B. fonetik akustis
C. fonetik autogram
D. fonetik auditoris
E. fonetik artikulatoris
4. Kajian fonetik kang ilmune bisa dimafaatake kanggo gawe telepon, ngrekam
swara, dubbing yaiku. ...
A. fonetik organis
B. fonetik akustis
C. fonetik autogram
D. fonetik auditoris
E. fonetik artikulatoris
5. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung sinebut. ...
A. fonem
B. fona
C. alofon
D. alomorf
E. wanda
6. Ilmu kang ngandharake babagan proses aggone ngasilake/produksi swara
diarani. ...
A. fonologi
B. morfologi
C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
7. Fonologi ana ing basa Jawa sinebut. ...
A. widya basa
B. widya makna

20
 C. widya ukara
D. widya tembung
E. widya swara
8. Tuladha ing ngisor iki kang bisa nuduhake fungsi fonem yaiku. ...
A. [bulan] >< [wulan]
B. [mɔwɔ] >< [mɔtɔ]
C. [ta?aja?] >< [da?aja?]
D. [kәblasU?] >< [gәblasU?]
E. [enjiŋ] >< [enjaŋ]
9. Kang kalebu artikulator aktif yaiku. ...
A. pucuk ilat
B. cethak
C. lambe bagian dhuwur
D. gusi
E. anak tekak
10. Proses produksi swara amarga nggeterake pita swara diarani. ...
A. fonetik
B. fonemik
C. fonasi
D. fibrasi
E. fona
11. Swara kang kaasilake nalika hawa metu lewat tutuk diarani. ...
A. swara oral
B. swara dhuwur
C. swara nasal
D. swara binuka
E. swara bunder
12. Swara kang kaasilake organ micara tanpa dialangi artikulator diarani. ...
A. swara nasal
B. swara oral
C. swara vokal
D. swara konsonan
E. swara uvular

21
 13. swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru oleh alangan sadurunge
metu diarani. ...
A. swara nasal
B. swara oral
C. swara vokal
D. swara konsonan
E. swara uvular
14. Swara kang kaasilake dening pucuk ilat diarani. ...
A. laminal
B. apikal
C. medial
D. laringal
E. palata
15. Swara kang kalebu swara frikatif yaiku. ...
A. [b]
B. [l]
C. [a]
D. [?]
E. [s]
16. Swara kang kalebu swara geter yaiku. ...
A. [b]
B. [l]
C. [r]
D. [?]
E. [s]
17. Swara kang kalebu swara dorso-velar, nyuwara, nasal yaiku. ...
A. [b]
B. [ñ]
C. [f]
D. [t]
E. [ŋ]
18. Swara kang kalebu swara semi-vokal yaiku. ...
A. [b] lan [p]

22
 B. [w] lan [y]
C. [f] lan [s]
D. [t] lan [d]
E. [ŋ] lan [ñ]
19. Transkripsi fonetis kang bener yaiku. ...
A. [turU]
B. [bakul]
C. [dɔlan]
D. [klapa]
E. [klurU?]
20. Transkripsi fonetis kang bener yaiku. ...
A. [kuțu?]
B. [ambane]
C. [kɔncɔne]
D. [pitI?e]
E. [clurut]

23
24
 KEGIATAN BELAJAR 2
WIDYA TEMBUNG

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat
Widya tembung minangka salah sawijining perangan paramasastra kang
wajib disinau dening para mahasiswa Program Pendidikan Basa Jawa lan
calon dwija basa Jawa. Sapa wae kang kepingin sinau bab tata basa Jawa
prelu ngerti bab tata pangrakiting tembung luwih dhisik, wiwit saka
bentuk/wujud tembung, owah-owahaning tembung, pangrimbage tembung,
sarta owah-owahan jinis lan maknane tembung iku sawise dirimbag. Materi
paramasastra Jawa widya tembung iki kasusun kanggo njangkepi materi
pasinaon para mahasiswa, mligine ing Program Profesi Guru mata pelajaran
Basa Jawa. Materi kang ana ing modul iki ngrembug babagan: (1) wujuding
tembung, (2) proses morfologis (proses pandhapuking tembung), sarta (3)
jinising tembung. Sawise para mahasiswa sinau bab widya tembung, kaajab
bisa luwih wasis bab teori paramasastra sarta bisa nganalisis lan
ngembangake tuladha-tuladha liya, satemah bisa nyengkuyung kompetensi
keterampilan basa Jawane dalah ketrampilan anggone gawe materi pasinaon
basa Jawa.

B. Petunjuk Belajar

Modul iki ngrembug materi widya tembung kang kaperang dadi telu,
yaiku: wujud tembung, cara pandhapuking tembung sarta jinising tembung.
Saben sub materi kaandharake teori sarta tuladha kang bisa nggampilake
pamaos anggone sinau. Ana uga tuladha kang kacawisake awujud video,
kang bisa kaakses lumantar youtube. Kanggo perangan teori lan tuladha,
dakaturi maos lan maspadakake kanthi tliti. Sabanjure ana tugas sarta test
formatif. Dakaturi nggarap soal-soal kang sumadya kanthi tliti. Biji KKM
saora-orane 76. Menawa bijine kurang saka 76 ateges durung bisa lulus lan
durung bisa nerusake sinau kegiatan pasinaon 3. Menawa wis kasil, kaajab

25
 bisa sinau maneh bab-bab sing bisa nambah kawruh babagan paramasastra,
kayata maca buku, artikel jurnal, artikel kang ana ing internet, kalawarti
utawa ariwarti. Kajaba iku mahasiswa uga bisa ndherek sarasehan/seminar-
seminar kang ana gegayutane karo pasinaon iki. Dene menawa durung kasil,
dakaturi sinau maneh materi iki kanthi tliti lan premati, diskusi, lan tumut
remidi.

26
 INTI
A. Capaian Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran

1.1. Mahasiswa bisa ngandharake tegese
Mahasiswa mampu
widya tembung, sarta wujuding
menganalisis prinsip
tembung basa Jawa.
materi kebahasaan Jawa
1.2. Mahasiswa bisa ngandharake lan
dan aplikasinya dalam
nganalisis cara pandhapuking
pembelajaran bahasa
tembung (proses morfologis) basa
Jawa.
Jawa,
1.3. Mahasiswa bisa ngandharake jinising
tembung basa Jawa.

B. Pokok-Pokok Materi

Widya
tembung

Tegese Widya Wujud Pandhapuking Jinis

tembung Tembung Tembung Tembung

Gambar. 1.1. Pokok-pokok materi widya tembung

C. Uraian Materi
1. Tegese Widya tembung
Widya tembung kadhapuk saka ‘widya’ lan ‘tembung’. Widya asale
saka basa Jawa Kuna kang ateges ‘ilmu’. ‘Tembung’ iku tegese
rerangkening swara kang kawedhar saka tutuk kang nduwe teges, lan bisa
dingerteni surasane. Dene widya tembung ngemu teges ‘ilmu bab
tembung’. Miturut Putrayasa (2010: 3) widya tembung yaiku perangan
saka ilmu basa kang mratelakake utawa nyinau bab tembung,
pandhapuking tembung, sarta owah-owahaning tembung kang bisa

27
 ndayani owahing jinis lan tegese tembung mau. Sasangka (2011:38)
ngandharake panjlentrehan bab widya tembung yaiku:
“Sempalaning paramasastra ingkang nyinau lan ngrembug bab
tembung, dumadine tembung, sarta owahe sawijining tembung dadi
tembung liya karana kawuwuhan imbuhan (afiksasi), karangkep
(pengulangan), lan kagabung/kacambor (pemajemukan)”.

2. Wujuding Tembung Basa Jawa

a. Tembung Lingga
Tembung lingga (morfem bebas) uga lumrah kasebut kata asal/kata
dasar yaiku tembung kang durung owah saka asale (Subalidinata, 1994:
1). Tembung lingga ana kang dumadi saka sawanda, rong wanda, telung
wanda, lan patang wanda. Tuladha: duk, ta-li, sa-reh-ne, si-to-res-mi.
Wanda basa Jawa bisa kabedakake dadi loro, yaiku wanda menga lan
wanda sigeg. Tembung jampi dumadi saka rong wanda yaiku jam- lan pi-.
Wanda kapisan sinebut wanda sigeg, amarga pungkasaning fonem awujud
fonem konsonan /m/, lan wanda kapindho sinebut wanda menga amarga
fonem pungkasan awujud fonem vokal /i/.
Babagan tuladha tembung lingga kang ana ing sajroning konteks
wacana, dakaturi maspadakake tuladha cakepan saka langgam kang irah-
irahane “Ibu Pertiwi”, panembang Waljinah.
Ibu Pertiwi

https://www.youtube.com/watch?v=-ormiuihJWk

Saka cakepaning lagu Ibu Pertiwi, bisa dipirsani dene meh kabeh
tetembungane nggunakake tembung lingga, kajaba tembung ‘sesami’ ing
tembung ‘sih sulistya mring sesami’ lan ‘luhuring’ ing ukara ‘kang asih
luhuring budi’. Tembung iku kalebu tembung andhahan. Tembung sesami
dumadi saka tembung sami kang karangkep wanda wiwitane dadi sasami
utawa sesami (dwipurwa). Sarta tembung luhuring kang dumadi saka
tembung luhur lan ing.

28
 Saliyane tembung lingga, ana uga tembung kang saemper wujude
kaya tembung lingga ananging luwih tuwa, yaiku tembung wod. Wod
tegese oyod, wujude mung sakecap. Saengga tembung wod (akar kata)
yaiku tembung kang mung sakecap ananging bisa digoleki tegese
(Sasangka, 2011: 40). Tuladha:
a. Lur  alur, ulur, mulur (tegese dawa)
b. Sup  susup, angslup, tlusup (tegese mlebu)
c. Sor  asor, ngisor, dlosor (ngemu teges endhek)

b. Tembung Andhahan
Tembung andhahan yaiku tembung kang wus owah saka asale.
Tembung andhahan kadadeyan saka tembung lingga oleh ater-ater,
seselan, panambang utawa dirangkep (Subalidinata, 1994: 2). Ana uga
kang ngandharake dene tembung andhahan iku tembung lingga kang wus
dirimbag. Dene pangrimbage tembung bisa kanthi muwuhake imbuhan
kang dumunung ana ing ngarep (ater-ater/prefiks), ing tengah
(seselan/infiks), ing buri (panambang/sufiks), lan imbuhan bebarengan
(Sasangka, 2011: 41). Tuladha: nulis, keli, kelingan, mbeta, lsp. Babagan
proses pandhapuking tembung andhahan, bakal karembag mirunggan ana
ing subbab sabanjure.

c. Tembung Rangkep
Tembung rangkep yaiku tembung kang dumadine srana dirangkep.
Rerangkeping tembung iki ana loro, yaiku ana kang dirangkep linggane lan
ana kang dirangkep wandane. Tuladha:
1) Tembung kang dirangkep linggane
(1) mlaku  mlaku-mlaku ‘tanpa owah-owahan swara’
(2) bali  bola-bali ‘srana owah-owahan swara’
2) Tembung kang dirangkep wandane
(1) tetenger  tenger ‘kang dirangkep wanda ngarep’
(2) ndhepipis  dhepis ‘kang dirangkep wanda mburine’

29
 d. Tembung Camboran
Tembung camboran yaiku tembung loro utawa luwih kang
kagandheng/kagabung dadi siji lan tembung mau ana kang tegese dadi
anyar. Dene tuladha tembung camboran yaiku rondha royal tegese tape
goreng. Parembugan bab tembung rangkep lan tembung camboran bakal
kaandharake ing sub bab sabanjure.

3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa (Proses morfologis)

Tembung kang wus owah saka linggane iku ngalami proses yaiku proses
morfologis. Proses morfologis bisa ndayani sawijining tembung dadi owah
wujud, jinis sarta makna/tegese. Ing ngisor bakal kaandharake bentuk-
bentuk kang njalari owah-owahaning tembung lingga dadi tembung liya, sarta
tuladha-tuladhane.
a. Rumaketing Wuwuhan (Afiksasi)
Tembung lingga kang malih dadi tembung andhahan, bisa karana
rumaketing wuwuhan. Rumaketing wuwuhan ing sajroning tembung lingga
uga kaaran proses afiksasi utawa proses pengimbuhan (Mulyana, 2007: 17).
Rumaketing wuwuhan bisa ana ngarep, tengah, lan buri.
1) Ater-ater (Prefiks)
Ater-ater utawa prefiks yaiku wuwuhan/imbuhan kang mapan ing
sangarepe tembung lingga. Kang kalebu ater-ater yaiku.
a) Ater-ater hanuswara {N-}
Ater-ater hanuswara duwe alomorf (maneka warna wujud morfem
adhedhasar tembung kang diraketi) kang cacahe papat, yaiku: {m-, n-, ny-,
ng}. Rimbage diarani rimbag tanduk, amarga bisa ndhapuk tembung
lingga dadi tembung kriya tanduk lan tembung kahanan.
Ater-ater hanuswara {N-} bakal malih dadi {nge-} menawa tumempel
ing tembung lingga kang wandane amung sakecap. Tuladha: {N- + cet} =
ngecet. Dene ater-ater hanuswara kang tumempel ing tembung lingga bisa
ngemu teges: (a) nindakake pakaryan kaya kang kasebut linggane, sarta (b)
ngandhakake kahanan/watak sawijining bab kaya kang kasebut linggane.

30
Tuladha:
(1) Simbok marut kambil{m + parut}tegese ’nindakake pakaryan’
(2) Es iku wus mbanyu{m- + banyu}tegese ‘ngandhakake kahanan dadi
banyu’.
Ing sajroning ragam kasusastran kang kerep nggunakake basa
rinengga (basa kang dipacak/dihias supaya endah), ater-ater iki
kalamangsa bisa dadi {am/ham-, an/han-, any/hany-, ang/hang-}.
Tuladhane: (3) Mangesti luhur hambangun nagari. Hambangun {N- +
bangun}.

b) Ater-ater {a- }
Ater-ater iki uga sinebut rimbag bawa ha-. Ing basa Indonesia ater-
ater iki padha karo awalan {ber-}. Ater-ater iki bisa ndhapuk tembung
lingga dadi tembung kriya, lan ngemu teges: (1) nganggo <lingga>, utawa
nduwe <lingga>. Tuladha: abasa{a+ basa}, ngemu teges ‘nganggo basa’.

c) Ater-ater {ma-} utawa {mer-}

Ater-ater {ma-} utawa {mer-} uga sinebut rimbag bawa ha. Ing basa
Indonesia ater-ater iki padha karo awalan ber-. Tuladha:
(1) maguru {ma- + guru}, ngemu teges nindakake pakaryan.
(2) mertamba {mer- + tamba}, ngemu teges nindakake pakaryan golek
tamba.

d) Ater-ater {maN-} utawa {ma- hanuswara}

Ater-ater {maN-} bisa malih dadi {man-, mam-, many-, mang-},
gumantung aksara wiwitaning tembung. Ater-ater iki bisa ndhapuk
tembung dadi tembung kriya, lan ngemu teges menyang <lingga>, sarta
nindakake pakaryan <lingga>. Tuladha: mangetan = {mang- + wetan},
ngemu teges menyang ngetan.

31
 e) Ater-Ater {di-/ dipun-}
Tembung lingga kang kawuwuhan ater-ater {di-}bakal malih dadi
tembung kriya tanggap, ngemu teges ‘nindakake pakaryan karana
diniyati’. Tuladha: ditulis {di- + tulis}, ngemu teges nindakake pakaryan.
Ater-ater {di-} bakal malih dadi {dipun-} menawa didadekake bentuk
krama.

f) Ater-ater {ka-}
Ater-ater {ka-} uga sinebut bawa ka- utawa tanggap ka-, amarga bisa
ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya tanggap (kata kerja pasif).
Ana ing basa Indonesia ater-ater iki padha karo awalan {di-}, lan ngemu
teges ‘nindakake pakaryan kanthi disengaja’. Tuladha: kautus {ka-+utus}
ngemu teges nindakake pakaryan kanthi disengaja.

g) Ater-ater {ke-}
Ater-ater {ke-} ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung
kriya tanggap (kata kerja pasif) ananging sipate ora disengaja.
Tuladha: kepidak = {ke- + pidak}, ngemu teges ‘ora sengaja midak’.

h) Ater-ater {paN- } utawa {pa- hanuswara}

Ater-ater {paN-} rimbage diarani kriya wacaka (Antunsuhono, 1953:
69). Ater-ater iki bisa malih dadi {pany-, pang-, pam-, pan-} gumantung
wiwitaning tembung kang kagabung. Ater-ater iki bisa ndhapuk tembung
dadi tembung aran, lan ngemu teges (1) wong kang <lingga>, (2) piranti
<lingga>, (3) bab <lingga>. Tuladha: panabuh = {pa- + tabuh}, ngemu
teges wong kang ‘nabuh’.

i) Ater-ater {sa- } utawa {se-} utawa {sak-}

Ater-ater {sa-} bisa malih dadi {se-} utawa {sak-}. Ater-ater iki bisa
ndhapuk sawijining tembung dadi tembung wilangan (numeralia), lan

32
duwe teges: (1) siji <lingga>, (2) padha (karo) <lingga>, (3) kabeh sing
ana ing <lingga>. Tuladha: Aku nggawa kripik mlinjo, ananging mung
salodhong. Pandhapuking tembung salodhong yaiku {sa- + lodhong},
ngemu teges siji lodhong.

j) Ater-ater {pi- }
Ater-ater {pi-} bisa ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung
aran, lan duwe teges sing di- <lingga>-ake.
Tuladha: piwales {pi- + wales}ngemu teges ‘sing diwalesake’.

k) Ater-ater {tar-}
Ater-ater {tar-} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya lan
tembung katerangan. Ing basa Indonesia ater-ater iki kaya dene awalan
ter-. Ater-ater {tar-} uga bisa malih dadi {ter-}.
Tuladha: tarkadhang – terkadhang = {tar- + kadhang}

l) Ater-ater {pri- }
Ater-ater {pri-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.
Tembung lingga kang sumambung ater-ater {pri-} winates cacahe.
Tuladha: priangga {pri- + angga}, prikanca {pri- + kanca}, pribumi {pri- +
bumi}. Dene tetembungan kayadene priyayi, pribadhi, lan priksa iku dudu
tembung kang kawuwuhan ater-ater {pi-}ananging kalebu tembung lingga.

m)Ater-ater {pra- }
Ater-ater {pra-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.
Tuladha: pralambang = {pra- + lambang}.

n) Ater-ater {kuma-, kami-, kapi- }

Ater-ater {kuma-, kami-, kapi-} rimbage diarani rimbag bawa kuma-
. Ater-ater iki bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung
watak/kahanan, lan ngemu teges ‘duwe sifat banget kaya kang kasebut

33
 <lingga>’.
(1) Tuladha tembung: {kami- + seseg(en) = kamiseseg(en)}; {kapi- +
dereng} = kapidereng, ngemu teges ‘dereng banget’.
(2) Tuladha ukara: Aja pijer kumawani melu investasi kang ora jelas.
Kumawani = {kuma- + wani}, ngemu teges ‘banget anggone wani’

2) Seselan (infiks)
a) Seselan {–um-}
Seselan {–um-} uga bisa sinebut rimbag bawa ma, amarga seselan
{–um-} menawa kaseselake ana ing tembung lingga kang apurwa vokal,
seselan iku malih dadi {m-} lan manggone ana ngarep. Tuladha:
(1) {esem + -um-} = mesem,
(2) {ambu + -um-} = mambu
Tembung lingga kang antuk seselan {–um-} bisa dadi tembung kriya
tanpa lisan, uga bisa dadi tembung kahanan (sifat). Tuladha:
(3) {singkir + -um-} = sumingkir, ngemu teges ‘nindakake pakaryan’
Seselan {–um-} bisa uga malih dadi {–em-}. Tuladha:
(4) {centhel + -um-} = cumenthel  cementhel, ngemu teges
‘ngandhakake kaanan’

b) Seselan {-in-}
Seselan {-in-} bisa ndhapuk tembung dadi tembung kriya tanggap
(kata kerja pasif) lan bisa uga kahanan. Seselan {-in-} menawa
kasisipake ing tembung lingga kang apurwa vokal, bakal malih dadi
{ing-} lan manggone ana ngarep tembung. Tuladha:{incim + -in-} =
ingincim. Ananging menawa seselan {-in-} sumambung ing tembung
lingga kang apurwa konsonan, bentuke tetep ora owah. Tuladha:
(1) {tulis + -in-} = tinulis ngemu teges nindakake pakaryan nulis.

c) Seselan {-er-} lan {-el-}

Seselan {-er-} lan {-el-} bisa ngemu teges mbangetake utawa pating

34
 kaya kang kasebut ing linggane. Tuladha:
(1) {kelip + -er-} = kerelip, ngemu teges ‘pating kelip’.
(2) {titi + -el-} = teliti, ngemu teges banget anggone titi.

3) Panambang (sufiks)
a) Panambang {–i}
Fungsine bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya, lan
nduwe teges pakon. Tuladha: {pijet + -i} = pijeti, tegese akon supaya
di- <lingga> -i.

b) Panambang {–a}
Panambang {–a} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung
kriya, sarta ngemu teges pakon. Tuladha: balia {bali + -a}.
(1) Balia saiki wae! (akon supaya bali).

c) Panambang {-e/ -ipun}

Panambang{-e/-ipun}menawa ing basa Indonesia padha karo
akhiran {-nya}. Panambang iki bisa ndhapuk sawijining tembung
dadi tembung aran lan duwe teges nelakake pandarbe sarta nelakake
‘anggone <lingga>’. Menawa ing basa krama panambang iki malih
dadi {-ipun}. Tuladha:
(1) Darane kang Parno dituku Pak Teja. tegese ‘nelakake pandarbe’
(2) Mlampahipun mboten prelu kesesa. tegese ‘anggone mlaku’
Kang prelu antuk kawigaten mirunggan, babagan panambang {–e,
–en/-, nen} sarta {–ku lan –mu}, menawa sumambung ing tembung
lingga kang wanda pungkasane awujud swara [ͻ], swara iku bakal
malih dadi swara [a]. Tuladha tembung kang kawuwuhan
panambang {-e}
(1) {kanca [kͻncͻ] + -e}  kancane [kancane]
(2) {sega [sƏgͻ] + -e}  segane [sƏgane]
(3) {maca [mͻcͻ] + -e}  macane [macane]

35
 (4) {lunga [luŋͻ] + -e}  lungane [luŋane]
Tuladha tembung rangkep kang mawa panambang {–e}
(1) {kanca-kanca [kͻncͻ - kͻncͻ] + -e}  kanca-kancane [kͻncͻ
kancane]
(2) {lara-lara [lͻrͻ-lͻrͻ] + -e} Lara-larane [lͻrͻ larane]
Tuladha tembung kang kawuwuhan panambang –en/-nen
(1) {priksa [priksͻ] + -en}  priksanen [priksanƏn]
(2) {waca {[wͻcͻ] + -en}  wacanen [wacanƏn]
(3) {gawa {[gͻwͻ] + -en}  gawanen [gawanƏn]
Tuladha tembung kang sumambung –ku/-mu
(1) {kanca [kͻncͻ] + -ku}  kancaku [kancaku]
(2) {sega [sƏgͻ] + -mu}  segamu [sƏgamu]

d) Panambang {-en/-nen}
Panambang {-en} ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya
utawa kahanan, lan ngemu teges pakon utawa lagi nandang kahanan.
Tuladha: sapunen = {sapu + -en} ngemu teges ‘akon supaya nyapu’.

e) Panambang {-an}
Panambang {-an} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung
aran, kriya, utawa kahanan, sarta ngemu teges kang maneka warna.
Tuladha:
(1) garisan = {garis + -an} ‘piranti kanggo nggaris’.
(2) tegalan = {tegal + -an} ‘papan/panggonan’
(3) kumbahan = {kumbah + -an} ‘sing di-kumbah’
(4) gambaran = {gambar + -an} ‘asil nggambar’
(5) klamben = {klambi + -an} ‘nganggo klambi’
(6) kancingan = {kancing + -an} ‘ngandhakake kahanan’
(7) lalen = {lali + -an}, ‘gampang lali’

36
 f) Panambang {-na/-kna}
Panambang {-na/-kna} fungsine ndhapuk tembung lingga dadi
tembung kriya pasif, sarta nduwe teges pakon. Tuladha:
(1) jupukna = {jupuk + -na}, ngemu teges ‘akon supaya njupuk’.
(2) tukokna = {tuku + -kna}, ngemu teges ‘akon supaya tuku’

g) Panambang {–ana/-nana}
Panambang {–ana} fungsine ndhapuk tembung lingga dadi
tembung kriya tanggap lan ngemu teges: (a) pakon, (b) nadyan di-
<lingga>-i. Tuladha:
(1) {tali + -ana} = taliana  talenana, ‘akon supaya nali’.
(2) {tulung + -ana} = tulungana ‘akon supaya nulung’

h) Panambang {–ane}
Panambang {–ane} nduwe kabisan ndhapuk sawijining tembung
lingga dadi tembung aran lan ngemu teges ‘anggone hanuswara-
<lingga>’. Tuladha:
(1) Sariman kae gambarane apik. Gambarane {gambar + -ane},
ngemu teges ‘anggone nggambar’.

i) Panambang {–ke/-ake/ -aken}

Panambang {–ke/-ake/-aken} duwe fungsi ndhapuk tembung
kriya tanduk mawa lesan, lan ngemu teges: pakon utawa nindakake
pakaryan. Tuladha:{gawa + -ake} = gawakake  gawakke, ‘akon
supaya’. Menawa ing basa krama panambang iki malih dadi {-aken}.
Tuladha: (1) {atur + -aken} = aturaken, tegese ‘akon supaya
diaturke’

4) Imbuhan bebarengan
a) Imbuhan bebarengan rumaket (serentak/konfiks)
Imbuhan bebarengan utawa konfiks yaiku imbuhan kang awujud

37
 ater-ater (prefiks) lan panambang (sufiks) kang kagabung kanthi cara
bebarengan utawa rumaket, tegese ora kena kapethil-pethil utawa
kapisah-pisah.
Tabel 2.1. Imbuhan bebarengan rumaket
Imbuhan Rimbag Fungsi Ngemu Teges Tuladha
bebarengan
rumaket
{ka- + -an} rimbag ndhapuk (1) {ka-+becik+-an}
bawa tembung kena/kapatrapan ‘bab becik’
wacaka lingga dadi pakaryan kang {ka + bledhos+ -an}
tembung ora disengaja = kabledhosan 
kriya lan aran utawa di- kebledosan
<lingga>-i,
(2) ngandhakake
panggonan
<lingga>,
(3) bab <lingga>
{keN-+-en} rimbag ndhapuk ‘banget {ke-+wani+-en} =
adiguna tembung <lingga> -e’ kewanienkewanen
lingga dadi ‘banget anggone
tembung aran wani’
{pa-+-an}/ daya ndhapuk (1) ngandhakake {pa- + awu + -an} =
wacaka tembung papan pawon
{paN-+-an}
karana lingga dadi panggonan, {pam-+wulang+-an}
wacaka tembung aran (2) ngandhakake = pamulangan
piranti/alat ‘papan panggonan
kanggo kanggo mulang’
<kaya kang {pang- + urip + -an}
kasebut = panguripan
linggane>
{pra- + -an} ndhapuk (1) papan {pra- +tapa+ -an} =
tembung panggonan, pratapan
lingga dadi (2) bab <lingga> ‘papan kanggo tapa’
tembung aran (3) padha<lingga
>.

b) Imbuhan Bebarengan Renggang

Imbuhan bebarengan renggang yaiku imbuhan kang awujud ater-ater
lan panambang kang rumakete ing tembung lingga, kanthi cara ora
bebarengan, ananging kasambungake siji mbaka siji.

38
 Tabel 2.2 Imbuhan bebarengan renggang.
Imbuhan Fungsi Ngemu Teges Tuladha
bebarengan
rumaket
{N- + -i} ndhapuk tembung nindakake pakaryan {n-+ thutuhul + -i}
dadi tembung kriya utawa bisa uga = nuthuli
nindakake pakaryan Pitik iku nuthuli pari
kanthi wola-wali
(repetitif)
{N-+ -ake/aken} ndhapuk tembung (1) kausatif {m-+pethik+-ake} =
lingga dadi (nganggo/ methikake
tembung kriya ndadekake/
tanduk njalari
sawijining bab
kaya kang
kasebut ing
linggane.
(2) benefaktif
(nindakake
pakaryan kaya
kang kasebut
ing linggane
kanggo wong
liya)

{N- + -a} ndhapuk tembung (1) pakon utawa {m-+ wulang + -a} =
lingga dadi akon supaya mulanga
tembung kriya A-<lingga> {ng- + alem + -a} =
(imperatif), ngalema
(2) sanadyan
(kontradiktif)
{N- + -ana} ndhapuk tembung (1) akon supaya {m- + buntel + -ana}
lingga dadi nindakake = mbuntelana
tembung kriya pakaryan kaya {ny- + cuwil + -ana}
kang kasebut = nyuwilana
linggane
(2) sanadyan di-
<lingga>

{N- + -e} ndhapuk tembung anggone kaya kang {m- + pacak + -e} =
lingga dadi kasebut linggane macake
tembung aran ‘anggone macak’

39
 {di- + (-i/-ni)} ndhapuk tembung nindakake pakaryan {di- + tali + -ni}
lingga dadi kaya kang kasebut = ditaleni
tembung kriya ing linggane nganti
tanggap makaping-kaping
{di- + -a} ndhapuk tembung (1) sanadyan {di- + pethuk + -a} =
kriya tanggap (pertentangan) dipethuka
(2) sanadyan
nindakake
pakaryan kaya
kang kasebut
linggane
{di- + -ana} ndhapuk tembung (1) sanadyan di- {di-+rembug+-ana}
kriya tanggap <lingga> -i = dirembugana
(pertentangan)
(2) sanadyan
nindakake
pakaryan kaya
kang kasebut
linggane
kanthi wola-
wali
{di- + (-ke/- ndhapuk tembung wong liya {di-+ turu + -ake}=
kriya tanggap nindakake pakaryan diturokake/
ake)}
kanggo awake diturokke
dhewe
{in- + -an} ndhapuk tembung nduwe teges kang {gambar+-in-+ –an}
{in- + -ake/ke} kriya tanggap padha karo = ginambaran
{in- + -ana} paganggone ater-
ater {–di} lan
panambang {–an /-
ake/-ana}
{-um + -a } ndhapuk tembung pakon (akan supaya {singkir +-um-+ -a}
lingga dadi nindakake pakaryan = sumingkira
tembung kriya kaya kang kasebut ‘akon supaya
tanduk (kata kerja ing linggane) nyingkir’
aktif)
{sa- + -e} ndhapuk tembung (1) ngati <lingga>, (1) {sa-+ rampung +
katrangan (2) karo/lan -e} = sarampunge
(adverbial) <lingga> -e, ‘nganti rampung’
(3) padha karo (2) {sa+ isi + -e} =
<lingga> -e saisine ‘karo isine’
(3) {sa+ pundhak +-
e} = sapundhake
‘padha karo
pundhake’

40
c) Rerangkeping Tembung (Reduplikasi)
Reduplikasi yaiku proses rerangkeping tembung lingga (Mulyana, 2007:
42). Tembung kang dirangkep iku bakal malih dadi tembung rangkep.
Tembung rangkep ing basa Jawa ana loro, yaiku tembung kang dumadine
srana dirangkep linggane, lan ana kang dirangkep wandane (Subalidinata,
1994: 88). Jinising tembung rangkep yaiku:
1) Dwilingga wantah (murni)
Dwilingga wantah (murni) yaiku tembung lingga kang dirangkep
linggane kanthi wutuh. Tembung lingga kang dirangkep iki, padatan
ngemu teges: (1) akeh (pluralitas), (2) mbangetake surasa, (3) sanadyan,
(4) tansah, (5) bola-bali. Tuladha: Klambi-klambi iku lempitana. Klambi-
klambi tegese akeh (pluralitas).

2) Dwilingga salin swara

Dwilingga salin swara yaiku tembung lingga kang karangkep mawa
owah-owahan swara. Tembung iki ngemu teges: (a) akeh (pluralitas), (b)
bola-bali <lingga>, (c) tansah <lingga> . Tuladha: Kowe aja mloka-
mlaku wae. Tembung mloka-mlaku tegese bola-bali.

3) Dwipurwa
Dwipurwa yaiku tembung lingga kang wanda wiwitane dirangkep.
Dwipurwa ndhapuk tembung aran utawa tembung kriya, sarta ngemu
teges (1) terus-terusan anggone <lingga>, (2) bab <lingga>. Tuladha: lara
 lelara. Tembung iku ngemu teges bab lara. takon  tetakon, ngemu
teges terus-terusan anggone takon.

4) Dwiwasana
Dwiwasana yaiku tembung lingga kang karangkep wanda wekasane.
Tembung iku bisa ngemu teges ambal-ambalan. Tuladha: cenges 
cengenges.

41
 5) Tembung Rangkep Mawa Imbuhan
Tembung rangkep uga bisa diwenehi ater-ater, seselan, sarta
panambang. Tuladha: diremet-remet.
Ing ngisor iki dakaturi maspadakake tuladha panganggoning
tembung rangkep kang ana ing konteks wacana lagu langgam Jawa,
kaya kang kacetha ing ngisor iki.

Yen Ing Tawang Ana Lintang

https://www.youtube.com/watch?v=W1REZwCVqas

Tuladha tembung rangkep kang ana ing cakepan lagu kasebut.

(1) Lintang-lintang ngiwi-iwi Nimas,
Lintang  lintang-lintang (dwilingga wantah, jinis: tembung
aran, sawise dirangkep ngemu teges: akeh lintang/pluralitas).
(2) Janji-janji aku eling, Cah Ayu
Janji  janji-janji (dwilingga wantah, jinis: tembung aran,
sawise dirangkep ngemu teges: akeh janji/pluralitas).

b. Tembung Camboran (Komposisi/Kompositum)

Owah-owahaning tembung dadi tembung liya uga bisa karana kacambor,
yaiku tembung loro utawa luwih kang kagandheng/kagabung dadi siji lan
dadi tembung anyar. Saliyane iku tembung mau uga ana kang duwe teges
melu anyar.
1) Tembung Camboran Wutuh
a) Tembung Camboran kang Tegese Owah Kabeh
Gabungan saka rong tembung dadi tembung anyar lan tegese
tembung mau uga melu anyar.
Tuladha: randha royal (tape goreng)
b) Tembung Camboran kang Tegese Spesifik
Tuladha: wedhus kacang (wedhus kang ora bisa gedhe),
c) Tembung Camboran Tegese Mbangetake

42
 Tuladha: ireng thuntheng (ireng banget)
d) Tembung Camboran Tegese Sanepan (Kiasan)
Tuladha: rai gedheg (ora duwe isin)
2) Tembung Camboran Tugel
Tembung camboran tugel yaiku gabungan rong tembung utawa luwih,
kang tembunge ana kang diwancah. Tuladha: panastis {panas + atis}.

4. Jinising Tembung
a. Tembung Aran (kata benda, nomina)
Tembung kang mratelakake jenenge barang kang bisa mandhiri ing
sajroning ukara lan ora gumantung marang jinise tembung liya
(Poedjosoedarmo, 1979:77). Tembung kang mratelakake jenenge barang
utawa apa wae kang kaanggep barang (Sasangka, 2011: 108).

Tabel 2.3 Tuladha tembung aran

Tembung Aran katon (konkret) Tembung Aran tan katon (abstrak)

Meja, song-song, gendhis, lisah, Ngelmu, kapinteran, swarga, neraka

b. Tembung kriya (kata kerja, verba)

Tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe utawa
nelakake lumakuning kahanan (Sasangka, 2011: 110).
1) Tembung Kriya tanduk
a) Kriya tanduk mawa lisan (verba transitif)
Tembung kriya kang mbutuhake ananing lesan (objek)
(1) Ater-ater hanuswara + tembung lingga + -ake
({m- + pethik + -ake}  methikake)
(2) Ater-ater hanuswara + tembung lingga + -i
({n- + tunggu + -i}  nunggoni)
b) Kriya tanduk tanpa lisan (verba intransitif)
Tembung kriya kang ora mbutuhake ananing lesan (objek).
Tuladha: mbledhos, nangis, maujud, merdhayoh.

43
 Tuladha panganggoning tembung kriya tanduk liyane, bisa
katemokake ana ing sawijining wacana lagu Jawa. Supaya langkung
jelas, dakaturi nyemak lagu kang bisa kabuka ing link punika.
Lumbung Desa

https://www.youtube.com/watch?v=bYMEQdktQVw

Cakepan tembangipun:
LUMBUNG DESA
Dening: Ki Nartosabdo
Lumbung desa pra tani padha makarya
Ayo Dhi, njupuk pari nata lesung nyandhak alu
Ayo Yu, padha maju yen wis rampung nuli adang
Ayo Kang, dha tumandang nosoh beras ana lumpang

Menawa dijinggleng kanthi premati, tembung–tembung kriya kang

ana ing cakepan tembang Lumbung Desa iku racake kabeh kalebu
tembung kriya tanduk, yaiku jejer (subyek) minangka paraga kang
nindakake pakaryan. Akeh-akehe nggunakake ater-ater hanuswara.
Coba waspadakna pangrimbage tembung kriya kang ana ing lagu
Lumbung Desa, ing ngisor iki.
- Tembung kang oleh ater-ater hanuswara:
(1) makarya = {m- + pakarya}
(2) njupuk = {n- + jupuk }
(3) nata = {n- + tata}
(4) nyandhak = {ny- + candhak}
(5) nuli = {n- + tuli}
(6) nosoh = {n- + sosoh}
- Tembung kang oleh seselan {-um-}
(1) Maju = {aju + -um-}  umaju  maju
(2) Tumandang = {tandang + -um-}
Saka udharan pangrimbage tembung, bisa dikandhakake dene

44
 cakepan tembang iku racake kabeh kalebu tembung kriya tanduk,
amarga nggunakake ater-ater {hanuswara N-} lan seselan {-um-}.
Ater-ater {hanuswara N-} lan seselan {-um-} pancen duwe kabisan
ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung kriya tanduk.
2) Tembung Kriya Tanggap (Kata Kerja Pasif)
Tembung kriya kang jejere kapatrapan pakaryan utawa jejer
(subyek) dadi sasaran (penderita). Tuladha: ditulis, katulis, tinulis,
tulisake.

c. Tembung Kahanan (kata sifat, adjektiva).

Tembung kang bisa mratelakake kahanan utawa watak sawijining
barang utawa bab (Sasangka, 2011: 114). Tembung kahanan miturut
Wedhawati (2006: 181) duwe ciri sintaksis:
(1) Bisa sumambung karo tembung ‘dhewe, paling, luwih, banget’ utawa
‘rada’. Tuladha: bagus dhewe, paling anteng, luwih seneng, loma
banget, rada clingus.
(2) Bisa ngisi fungsi predikat ing tataran ukara.
Tuladha: Pendhidhikan iku penting tumrap para generasi mudha.

d. Tembung katrangan (kata keterangan, adverbia)

Tuladha: arep, durung, uwis, lagi, ora, dudu, meh, rada, wae.

e. Tembung sesulih (kata ganti, pronomina)

1) Sesulih purusa (kanggo nyulihi uwong),
a) Utama purusa, tuladha: aku, kula, dalem, ingsun
b) Madyama purusa, tuladha: kowe, sampeyan, jenengan
c) Pratama purusa, tuladha: dheweke, dhekne, piyambake
2) Sesulih pandarbe (kata ganti empunya), tuladha: -ku, -mu, -e/-ne.
3) Sesulih panuduh
a) Panuduh lumrah, tuladha: iki, ika, niku, nika, punika (menika), anu.
b) Panuduh Papan, tuladha: kene, kana, kono, ngrika, ngiriki.

45
 c) Panuduh Sawijining bab, tuladha: ngene, ngono, ngana, makaten.
4) Sesulih pitakon. Tuladha: apa, sapa, endi, kepriye, geneya.
5) Sesulih panyilah. Tuladha: kang, sing, ingkang.
6) Sesulih sadhengah. Tuladha: apa-apa, sapa-sapa, kabeh, sawijining.

f. Tembung wilangan (kata bilangan, numeralia):

Tembung kang nuduhake sawijining jumlah, tingkatan, utawa urutan
menawa tinulis kanthi grafis bisa nggunakake angka (Pedjosoedarmo, 1979:
144).
1) Wilangan babon. Tuladha: siji, loro, sewelas, sedaya
2) Wilangan susun. Tuladha: kapisan, kapindho, katelu, kaping sekawan
3) Wilangan pecahan. Tuladha: seprapat, telungprapat, karotengah.

g. Tembung Panggandheng (kata penghubung, konjungsi)

1) Tembung panggandheng ukara majemuk sejajar
Tuladha: lan, sarta, dalah, tuwin, miwah, utawa, karo, apadene.
2) Tembung panggandheng ukara majemuk susun
Tuladha: jalaran, yen, sebab, karana, amarga, banjur, supados, saengga.

h. Tembung Ancer- Ancer (kata depan/preposisi)

Tuladha: ing, saka, dhateng, nyang, marang, nganti, saking, menyang,

i. Tembung Panyilah (kata sandang)

Tuladha: si, sang, kang, ingkang, para, sing.

j. Tembung Panyeru (Kata seru/interjeksi)

Tuladha: adhuh, ah, eh, nah, wah, iyung, oalah.

D. Forum Diskusi
1. Coba rembugen karo kancamu kepriye pandhapuke tembung-tembung
kang kacithak kandel ing serat Tripama iki!

46
 Yogyanira kang para prajurit,
Lamun bisa samya anulada,
Kadya nguni caritane,
Andelira sang Prabu,
Sasrabau ing Maespati,
Aran Patih Suwanda,
Lalabuhanipun,
Kang ginelung tri prakara,
Guna kaya purun ingkang den antepi,
Nuhoni trah utama,

2. Coba rembugen karo kancamu tembung-tembung andhahan kang ana ing

ngisor iki kalebu tembung kang oleh ater-ater hanuswara {m-} utawa
seselan {-um-}, wenehana argumentasimu!
a. mesem d. maju
b. muni e. mundur
c. merdine f. macul
d. mahyakake g. menthung

47
 PENUTUP
A. Rangkuman
Widya tembung yaiku salah sawijining perangan saka paramasastra kang
nyinau bab tembung, dumadine tembung, sarta owah-owahaning sawijining
tembung dadi tembung liya. Owah-owahaning tembung dadi tembung liya
iku bisa karana kawuwuhan, kacambor utawa kagabung. Owah-owahan
sawijining tembung kang asipat monomorfem dadi tembung liya kang asipat
polimorfem kaaran proses morfologis. Proses morfologis bisa kabedakake
dadi telung jinis, yaiku: (1) rumaketing wuwuhan (afiksasi), (2) rerangkeping
tembung (Reduplikasi), (3) kacamboring tembung (komposisi). Dene tembung
ing basa Jawa adhedhasar jinise bisa kabedakake dadi sepuluh, yaiku: (1)
tembung aran (kata benda/nomina), (2) tembung kriya (kata kerja/verba), (3)
tembung kahanan (kata sipat/adjektiva), (4) tembung katerangan (kata
keterangan/adverbia), (5) tembung sesulih (kata ganti/pronomina), (6)
Tembung wilangan (kata bilangan/numeralia), (7) Tembung panggandheng
(kata penghubung/konjungsi), (8) tembung ancer-ancer (kata
depan/preposisi), (9) tembung panyilah (kata sandang), (10) tembung
panyeru (kata seru/interjeksi).

B. Test Formatif
Pilihen salah siji wangsulan kang kokanggep paling bener!
1. Owah-owahaning tembung dadi tembung liya karana proses morfologis, bisa
ndayani sawijining tembung dadi owah. ...
A. gunggunge
B. lisane
C. wasesane
D. jejere
E. jinise
2. Proses mofologis yaiku proses owah-owahaning tembung dadi tembung liya.
Kang kalebu wujude proses morfologis yaiku. ...
A. reduplikasi

48
 B. konflik
C. protesis
D. morfem bebas
E. morfemis
3. Ing ngisor iki tembung kang wanda pungkasan saka tembung linggane,
awujud wanda sigeg yaiku. …
A. nglirwakake
B. nyemayani
C. ngrumati
D. nyemoni
E. tumuli
4. Tembung kang dumadi saka telung wanda iki kalebu jinising tembung
andhahan yaiku. …
A. kapiran
B. sumanak
C. prayoga
D. sarapan
E. kalpika
5. Ater-ater hanuswara kang ana ing ukara ngisor iki, ngemu teges
ngandhakake kahanan kaya kang kasebut linggane, yaiku. …
A. Dheweke trima mundur saka jabatane katimbang dipeksa ngapusi.
B. Roti iku wis jamuran, amarga digawe seminggu kepungkur.
C. Bathara iku maujud dadi buta raseksa.
D. Wajan iku wus mesi, mula kepenak menawa dinggo nggoreng.
E. Kang Parna amung bisa mesem nalika weruh dheweke.
6. Ukara ing ngisor iki ngandhut ater-ater kang ngemu teges nindakake
pakaryan kanthi ora kasengaja, yaiku. …
A. Bapak kengkenan kula supados numbasaken roti
B. Mripate Sariman abuh sawise kaantem kancane.
C. Aku ora bisa maca tulisan iku kanthi tutug, amarga kebusak kancaku
D. Nalika dicoba ana ngomah, sragam iku jebul kegedhen

49
 E. Tigan kalawau sampun kapidak dening panganten kakung.
7. Ater-ater hanuswara ing ngisor iki manggon ana ing sajroning tembung. …
A. Kula sampun matur kaliyan bapak.
B. Sawise budhal saka omah, Sariman banjur mangetan menyang dalan iku.
C. Pambalap motogp iku wekasane bisa munggah ana podium.
D. Menawa dina Setu, adhiku melu kegiyatan nyanyi lan nglangi.
E. Pak tani saweg macul wonten sabin
8. Ater-ater {sa-} kang ana ing ukara ngemu teges siji <lingga>, yaiku . ...
A. Granat kang kasil ditemokake dening polisi iku gedhene salodhong iki
B. Sasi Juli iki, wong sadesa arep padha nganakake umroh bebarengan
C. Papan kang arep didadekake bendungan iki ambane sadesaku
D. Saka 10 desa, mung sadesa wae kang oleh bantuan operasional.
E. Adhiku saiki dhuwure wus sapundhakku.
9. Pemkot Solo samangke nyedhiaaken panti paturasan wonten ing mergi
umum. Proses morfologis tumrap tembung paturasan yaiku. … lan ngemu
teges. ....
A. Paturasan kalebu tembung lingga, jinis tembung aran, tegese pakon.
B. Paturasan{pa-+ turas +-an}, jinis tembung aran, tegese papan kanggo.
C. Paturasan{pa-+ turas +-an}, jinis tembung kahanan, tegese papan kanggo.
D. Paturasan{pa-+ turasan}, jinis tembung kahanan, tegese papan kanggo.
E. Paturasan{pa-+ turasan}, jinis tembung aran, tegese papan kanggo.
10. Ukara ing ngisor iki tetembungane ana kang nganggo imbuhan bebarengan
rumaket, yaiku. …
A. Putri Solo iku mlakune kaya macan luwe.
B. Enggal tumandanga gawe bumbon.
C. Dheweke ora keduman bantuan amarga kaliwatan.
D. Tase mbakyuku kegawa ibu, nganti sakdhompete.
E. Mbakyuku lagi milihi klambi kang lagi dikorting ana ing toko iku.
11. Ukara ing ngisor iki, ngandhut tembung kang duwe ater-ater kaya dene ater-
ater {di-}, yaiku. ...
A. Jambu iki ingimbu dening mbakyuku amarga durung mateng.

50
 B. Para mahasiswa anggenipun nyerat makalah kedah abasa Jawa krama.
C. Ibu maosaken serat kagem eyang.
D. Sawise diseneni ibune, dheweke banjur sumingkir lunga saka omah.
E. Ing wayah bengi lampu-lampu iku katon kerelip werna-werni.
12. Tembung rangkep dwipurwa ing ngisor iki kalebu jinising tembung kriya,
yaiku. ...
A. Biyen dheweke sesumbar yen bakal menehi beasiswa marang siswa.
B. Sapa wae kang bisa mangsuli pitakonan iku, bakal antuk bebungah
awujud dhuwit tabungan.
C. Dudu wewadi iku sing njalari Tumenggung Wijaya sumingkir saka
kraton iki.
D. Rereged kang ana ing rasukan bathik iku saiki wis ilang.
E. Mas Karta duwe gegayuhan kang mulya tumrap para warga.
13. Tembung rangkep ing ngisor iki ngemu teges sanadyan, yaiku. …
A. Mbok aja ngece dhisik, bothak-bothak ngene ning rak sugih dhuwit.
B. Para mudha mudhi akeh kang padha dolan-dolan menyang alun-alun.
C. Mlakune alon-alon wae Dhik, amarga dalane lunyu!
D. Iwak-iwak iku dibudidayakake ana ing kolam pambibitan.
E. Aja mung mloka-mlaku wae, mundhak sikilmu tambah lara.
14. Ing ngisor iki kang ora bisa kagolongake bentuk dwilingga salin swara
amarga ora bisa digoleki linggane yaiku. ...
A. Aja pijer solan-salin wae, mengko mundhak kumbahane saya akeh.
B. Dheweke ngono ya gelam-gelem wae nalika ditari arep diajak lunga.
C. Buku iki arep dipotokopi Mbakyuku kanthi wolak-walik rangkap loro.
D. Ibu mundhut kolang-kaling wonten peken ageng.
E. Mas Sukri amung bisa mesam-mesem sawise ngerti perkara kuwi.
15. Ing ngisor iki kang dudu kalebu tembung camboran yaiku. ...
A. Bapak remen midhangetaken kutut manggung kang kaputer saking kaset.
B. Dheweke gaweane njaluk-njaluk ana ngarep bangjo (abang + ijo).
C. Dheweke pancen dawa ususe anggone momong anak-anake.
D. Tetanduran kang ana ing taman iku katon sarwendah (sarwa + endah).

51
 E. Rondha kang royal iku saiki wis melu anake ana Bandung.
16. Paimin kae pancen rai gedheg, ndhek wingi wis diwenehi dhuwit, saiki
malah njaluk maneh. Tembung rai gedheg kalebu tembung camboran
wutuh kang tegese. ..., lan teges saka gabungan tembung rai gedheg yaiku.
...
A. Mringkus (spesifik), tegese senenge meksa.
B. Sanepan (kiasan), maknane ora duwe isin.
C. Mringkus (spesifik), tegese seneng gawe repote liyan.
D. Sanepan (kiasan), maknane senenge meksa.
E. Sanepan (kiasan), maknane seneng gawe repot liyan.
17. Ukara ing ngisor iki nggunakake tembung sesulih madyama purusa, yaiku. ...
A. Kula dereng nate ngertos buku punika.
B. Mas Sukra dhek wingi wis dakaturi tindak dhateng acara punika.
C. Apa anakmu wis kokdulang sore iki?
D. Pelem iku wis dipangan adhiku dhisik, sadurunge dakgawe rujakan.
E. Dhompet iku digawe dhewe dening Mbakyuku.
18. Kula putra ingkang nomer tiga, dene ingkang ragil sampun kuliah wonten
Jakarta. Tembung ingkang kalebu tembung. ...
A. sesulih pandarbe
B. panyilah
C. panyeru
D. sesulih purusa
E. sesulih panuduh
19. Sawise adus kramas, adhiku banjur jungkatan. Tembung jungkatan sadurunge
antuk panambang {–an} kalebu jinising tembung (1). ... lan sawise oleh
panambang {–an}, malih dadi tembung (2). ...
A. (1) aran, (2) kahanan
B. (1) kriya, (2) aran
C. (1) aran, (2) katerangan
D. (1) aran, (2) kriya
E. (1) kriya, (2) katerangan

52
20. Tembung kang kacithak kandel ing ngisor iki sadurunge dirimbag awujud
tembung aran, lan sawise dirimbag malih dadi tembung kriya, yaiku. ...
A. Aku silihana dhuwit limang ewu rupiah wae daknggo sangu mulih.
B. Para muda kudu sregep anggone sinau supaya antuk kapinteran.
C. Ingkang mimpang adu wasis punika bakal pikantuk bebungah sepeda.
D. Roti iku wis njamur, amarga digawe seminggu kepungkur.
E. Kambil iki paruten dhisik sadurunge kowe nguleni glepunge.

53
54
 KEGIATAN BELAJAR 3
WIDYA UKARA

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat
Modul iki ngandharake bab widya ukara, wiwit gegayutane tembung
karo tembung dadi frase nganti dadi klausa lan pungkasane dadi ukara. Frase
iku tataran widya ukara sing paling ngisor. Gayute frase, klausa lan ukara
padha kuwate. Mula klausa bisa disinau wiwit tegese (definisi) nganti jinise
klausa saka sipat hubungane, kategori, struktur internal lan surasane. Ana
ing ukara ngrembug babagan fungsi rerangkening ukara (jejer, wasesa,
lesan, gegnep lan katrangan), jinis ukara miturut sipat hubungane, jumlah
wasesane, kategori wasesa, lan surasaning ukara.

B. Petunjuk Belajar
Pituduh pasinaon/ancer-ancer pasinaon ing modul iki, yaiku:
1. Guru njlentrehake ancas sinau babagan widya ukara marang para siswa.
2. Guru paring wektu marang siswa kanggo takon bab kang durung
dingerteni.
3. Siswa takon babagan widya ukara marang guru.
4. Guru nyimpulake materi pelajaran bab sabanjure guru paring tugas kang
ana ing modul, supaya digarap bebarengan, banjur dirembug bareng
(diskusi).
5. Guru bebarengan karo siswa ngrangkum pelajaran kang dirembug dina
iki.
6. Guru nindakake penilaian kegiatan kang wis ditindakake. Biji KKM
saora-orane 76. Menawa bijine kurang saka 76 ateges durung bisa lulus
lan durung bisa nerusake sinau kegiatan pasinaon.

55
 INTI
A. Capaian Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran

1.1. Mahasiswa ngerti bab frase, kayata:
Mahasiswa mampu
titikane frase, konstruksi frase lan jinising
menganalisis prinsip
frase, bedane frase karo tembung
materi kebahasaan Jawa
camboran.
dan aplikasinya dalam
1.2. Mahasiswa bisa nitik lan ngandharake
pembelajaran bahasa
kontruksi frase adhedhasar paramasastra
Jawa.
lan ngetrapake ana ing ukara lan hubungan
fungsional unsur-unsure.
1.3. Mahasiswa. bisa njlentrehake lan
ngindentifikasi kontruksi klausa
adhedhasar jinis-jinis klausa lan
ngetrapake ana ing ukara.
1.4. Mahasiswa bisa ngandharake unsur kang
baku ana ing klausa arupa wasesa lan
unsur pendampinge, jejer/ wasesa/ lesan/
geganep/ katrangan.
1.5. Mahasiswa ngerti fungsi konstruksi
ukara (jejer, wasesa, lesan, geganep,
katrangan).
1.6. Mahasiswa trampil analisis ukara basa
Jawa adhedhasar wujud, fungsi lan makna.

B. Pokok-Pokok Materi Widya Ukara (Sintaksis)

Widya
Ukara

Frase Klausa Ukara

56
C. Uraian Materi
Verhaar (1996: 161) ngandharake menawa widyaukara minangka
subsistem paramasastra kang ngandharake bab kelase tembung (kelas kata) lan
satuan kang luwih gedhe kayata frasa, klausa, kalimat lan hubungane antarane
satuan kasebut. Carnie (2011: 3) ngandharake menawa sintaksis adalah
cabang dari ilmu yang membicarakan struktur kalimat ‘Widya ukara yaiku
cabang ilmu pengetahuan sing ngandharake wewangunaning/cakring ukara’.
Widya ukara miturut Tallerman (2011: 1) yaitu struktur ukara, kepriye
tembung-tembung kanthi bebarengan ndhapuk (membentuk) frase lan struktur
ukara. Widya ukara yaiku perangan paramasastra kang nyinau bab pola-pola
sing digunakake minangka alat kanggo nggabungake tembung-tembung dadi
ukara. Putrayasa (2017: 1) ngandharake menawa widyaukara utawa sintaksis
yaiku ‘Studi tentang hubungan kata yang satu dengan kata yang lain atau
hubungan antara kata yang membentuk stuktur kalimat’. Widya ukara yaiku
ngelmu kang nyinau bab gayutan (hubungan) tembung siji lan liyane utawa
gayutan (hubungan) antarane tembung sing klebu ing cakring ukara.
Adhedhasar teges (definisi) kang diandharake para winasis ing dhuwur, bisa
diandharake menawa ruang lingkup widya ukara yaiku frase, klausa lan ukara.
Satemah punjering kawigaten ana ing kajian widyaukara iki yaiku bab
komponen kang ngrembug bab struktur ukara.

1. Frase
Frase yaiku unit gramatikal sing dumadi saka rong tembung utawa luwih
sing ora duwe ciri klausa utawa non predikatif lan frase ora ngluwihi wates
fungsi unsur klausa (Ramlan, 2015: 39). Ana ing ukara, frase duwe fungsi
minangka jejer/ wasesa/ lesan/ katrangan/ geganep (Putrayasa, 2017: 19).
Frase yaiku unit linguistik sing arupa gabungan rong tembung utawa luwih
ora nuduhake/ duweni ciri-ciri klausa (Cook, 1971: 91-92). Dudutan tumrap
tegese frasa saka para winasis yaiku unit gramatikal sing dumadi saka rong
tembung utawa luwih sing sipate non predikatif, sipat gabungane bisa raket
utawa renggang, ana ing ukara frase iku mung arupa jejer/wasesa/ lesan/

57
 geganep/ katrangan. Titikane frase yaiku:
a) unit gramatikal sing dumadi saka rong tembung utawa luwih;
b) ora ngluwihi wates fungsi, frase tansah ana ing sawijining fungsi,
minangka jejer/ wasesa/ lesan/ katranan/ geganep ana ing ukara;
c) frase intonasine durung sempurna;
d) klebu ing fitur konstruksi sintaksis;
e) diakoni rong tembung, gumantung cacahing tembung ana ing konstruksi
frase;
f) unsur-unsure relatif longgar;
g) bisa diparafrase, ora ngrusak struktur frase;
h) asil gabungane duweni teges kurang luwih pada karo unsur asale;
i) bisa disisipi komponen liyane;
j) bisa gawé konstruksi luwih akeh;
k) intonasi bisa dadi dhasar kanggo nemtokake unsur langsung ing frase
l) frase ora duwe teges anyar;
m) let antarane unsur langsung katon cetha;
n) tekanan ing silabi bisa diucapake kanthi rata;
o) unsur inti minangka sing diterangake dene unsur liyane kang nerangake
(DM).

a. Gayutan Atarane Unsur-unsur Frase

Miturut Putrayasa (2017:19 - 20) adhedhasar padha orane distribusi
frase karo unsur-unsur pandhapuke, frase ana loro yaiku frase endosentrik
lan frase eksosentrik.
Tipe kontruksi frase endosentrik yaiku asil gabungan kategorine pada
karo salah siji unsur langsunge utawa kekarone unsur langsunge. Frase
endosentrik iku frase kang duweni distribusi padha karo unsure, bisa salah
siji utawa kabeh unsure (Putrayasa, 2017: 20). Jenise frase endosentrik ana
loro yaiku 1) frase endosentrik atributif yaiku salah siji unsure minangka
unsur inti dene liyane minangka atribut. Tuladha: meja dawa = FN. Meja
(center/ aran) + dawa (Atribut/ kaanan). 2) frase endosentrik koordinatif
yaiku unsur-unsur langsunge minangka inti kabeh. Tuladha: Bapak mundhut

58
meja kursi. Frase meja kursi (Frase aran), meja lan kursi kalebu tembung
aran lan loro-lorone minangka inti. Frase Endosentrik Koordinatif kapilah
dadi telu, yaiku:
1) Kontruksi Frase endosentrik koordinatif aditif yaiku gabungan utawa
jumlah. Tembung panggandhenge yaiku lan, saha, sarta, karo. Tuladha:
Bapak ibu tindak menyang Jakarta.
2) Kontruksi frase endosentrik koordinatif alternatif yaiku pilihan. Frase iki
kudu dieksplisitke kanthi gunakake tembung panggandheng utawa,
utawi.
Tuladha: kebo utawa sapi
3) Kontruksi endosentrik koordinatif opositif yaiku unsur-unsure duweni
kategori pada karo asil gabungane. Loro-lorone bisa dadi unsur inti,
nanging yen salah siji dadi unsur inti, liyane dadi atribut utawa penjelas.
Tuladha: Solo/ kutha kabudayan Yogya/ kutha pelajar
Tipe konstruksi frase eksosentrik yaiku unsur-unsure ora duweni fungsi
lan distribusi ora padha karo unsur-unsur pandhapuke. Tuladha: ing tegal; saka
kantor.
Kontruksi frase adhedhasar hubungan fungsional antarane unsur-unsur
langsunge. Kontruksi frase iki ana loro cacahe yaiku:
1) Hubungan fungsional koordinatif yaiku manawa unsur-unsur ing frase
duweni drajat kang padha utawa sakdrajat.
Tuladha: (1) Adhine bagus// rada nakal adhine bagus nanging rada
nakal Sekolah.
Tembung nanging minangka tembung panggandheng dadi
tengere hubungan fungsional koordinatif adversatif amarga antare
unsur langsung siji lan sijne gambarake perlawanan. Tembung apa,
utawa, utawi minangka tenger ing frase hubungan fungsional
koordinatif disjungtif yaiku hubungan antarane unsur-unsur asifat
pilihan. Tembung lan, sarta, tuwin, karo minangka tandha hubungan
fungsional koordinatif kompulatif, amarga hubungan antarane unsur-
unsur langsung sakdrajat lan asifat jumlah utawa kumpulan.

59
 2) Hubungan fungsional subordinatif yaiku menawa drajate unsur-unsur
ing frase kasebut ora padha. Salah sijine unsur langsung minangka unsur
inti utawa luwih kuasa, dene unsur langsung liyane gumantung marang
unsur inti. Tuladha: Buku kandel, Layang pamit.
Jenis frase saliyane adhedhasar konstruksi hubungan fungsional, uga bisa
kabedakake adhedhasar kategori ing unsur inti, yaiku:
1) Frase aran yaiku unsur inti arupa tembung utawa frase aran
Tuladha:
bocah lanang iku
wong tuwane Santi
2) Frase kriya yaiku frase sing unsur intine arupa tembung kriya
Tuladha:
Lagi adus
wis meh arep mangan
Ana ing frase kriya atribut sing arupa qualifayer utawa pemarkah
bisa diisi luwih saka siji. Sing kalebu qualifayer yaiku ora, durung, aja,
ndak arep, arep, tansah, bakal wis kerep, isih, lagi meh, sida, meksa,
perlu, kudu, mesthi, bisa oleh, ben, gek, mbok, kok, padha, malah,
lan sak panunggale. Qualifayer dumunung ana sak ngarepe tembung
kriya utawa tembung kaanan.
3) Frase kaanan yaiku intine arupa tembung kaanan. Tuladha: kuning lencir
4) Frase wilangan yaiku frase sing unsur intine arupa tembung wilangan
Tuladha:
limang lembar
akeh banget
5) Frase katrangan yaiku frase sing intine arupa tembung katrangan
Tuladha:
Wingi sore
sesuk esuk
6) Frase pronomina utawa sesulih yaiku frase sing unsur inteni arupa
pronomina utawa tembung sesulih.

60
 Tuladha: Dheweke uga
7) Frase preposisi, frase sing asale saka tembung ancer lan tembung aran,
lan tembung ancer dumunung ana ngarepe tembung aran. Tuladha: Ing
ngomah
8) Saliyane iku ana uga jinising frase kang padatan digunakake kanggo
parafrase, yaiku:
a) Tipe konstruksi frase: sing, kang, ingkang. Tuladha: Sing gedhe
dhuwur.
b) Tipe konstruksi frase: si, sang, pun. Tuladha: Sang pujangga kraton.
c) Tipe konstruksi frase: yaiku, yakuwi, inggih menika. Tuladha: yakuwi
adhiku.

F. Klausa
Klausa yaiku kelompok tembung kang ngandhut sak wasesa (Cook,
1971: 65). Klausa iku unit gramatikal kang arupa gabungan tembung arupa
jejer wasesa (Ramlan, 2015: 150). Dadi klausa iku runtutan tembung-
tembung sing arupa kontruksi wasesa. Titikane klausa yaiku ing klausa
amung siji wasesane ora kena luwih, umume arupa jejer lan wasesa, mula
klausa diarani berpotensi dadi ukura, amung bedane klausa durung duwe
intonasi final. Ing struktur klausa, wasesa dadi punjere utawa wajib ana ing
ukara. Urutane tembung sing ora ana wasesane iku dudu klausa bisa arupa
frase utawa tembung camboran. Mula kang wajib ana ing klausa iku wasesa,
dene jejer, lesan, katrangan lan geganep sifate ora wajib ana. Ana ing klausa
intonasine ora final, amarga intonasi klausa manut ing intonasi ukara. Sing
umum klausa iku arupa jejer lan wasesa. Klausa luwih pepak tinimbang
frase, awit ana ing klausa kang wajib ana arupa jejer utawa jejer lan wasesa.
Titikane klausa: a) ana ing klausa amung arupa wasesa cacahe siji ora bisa
luwih, b) ora duweni intonasi final, c) intonasine melu intonasi ukara; d)
klausa perangan saka ukara, e) umume bisa arupa jejer lan wasesa.

61
 1. Jenis klausa
a. Jenis klausa adhedhasar struktur
(1) Klausa bebas yaiku klausa sing bisa (berpotensi) dadi ukara lan
strukture pepak, awit duwe jejer lan wasesa. Klausa bebas bisa
dadi ukara lamba yen intonasine final. Klausa bebas uga sinebut
induk ukara. Klausa bebas ora ana tembung panggandhenge.
(2) Klausa terikat utawa klausa pang yaiku klausa kang susunane
utawa strukture ora jangkep, mula klausa iki ora duwe potensi
dadi ukara. Klausa terikat disebut klausa bawahan utawa anak
ukara lan nggunakake tembung panggandheng utawa konjungsi
kang mapan ana ngarepe.
Tuladha: Ibu lagi masak, nalika bapak rawuh.
Tuladha ing dhuwur arupa ukara camboran kang dumadi saka rong
klausa. Klausa kang kacithak kandel iku klausa bebas utawa induk
ukara lan ora ana konjungsine, dene kang ora dicetak kandel iku klausa
terikat kanthi tanda ana konjungsine: nalika, umpama, amarga. Dene
dununge klausa bebas bisa ana ngarepe klausa terikat utawa
kosakbaline. Nanging ana ukara kang dumadi rong klausa lan nganggo
konjungsi lan, saha, karo, tuwin, utawa, utawi, apa, loro-lorone
kalebu klausa bebas, amarga klausa iku dununge ora bisa diwalik utawa
dipindhah.
b. Jenis Klausa adhedhasar kategori ing predikat
Klausa kelompok iki punjere klausa ana ing wasesa kang duwe
indentitas utawa kategori tembung. Klausa kelompok iki ana limang
jenis yaiku klausa aran, klausa kriya, klausa kahanan, klausa wilangan
lan klausa preposisi utawa mawa tembung ancer-ancer.
(a) Klausa Aran
Klausa aran sing dadi unsur intine arupa wasesa saka tembung aran
utawa frasa aran.
Tuladha : Mbak Ginah sindhen
(b) Klausa Kriya

62
Klausa Kriya yaiku klausa kang dadi wasesa arupa tembung utawa
frase kriya lan ora bisa dadi ukara negatif. Klausa jenis iki ana loro
yaiku klausa kriya transitif lan klausa kriya intransitif. Klausa kriya
transitif iku wasesa arupa tembung kriya transitif utawa tembung
kriya kang mbutuhake lesan. Klausa intransitif yaiku klausa kang
arupa tembung kriya intansitrif lan tanpa lesan, nanging kala
mangsa nggunakake katragan.
Tuladha: Dheweke arep mulih neng Slogohimo.
Klausa kriya kang wasesane arupa tembung utawa frase kriya
ana limang jenis yaiku:
(1) Klausa kriya kaanan, kasusun saka ukara kahanan kang dumadi
saka unsur intine arupa tembung utawa frase kaanan.
Tuladha: Arumini sregep kulakan.
(2) Klausa kriya aktif kasusun saka tembung utawa frase kriya
aktif lan kang dadi punjere arupa kriya aktif. Ana ing kalimat,
klausa kriya aktif mbutuhake lesan lan bisa diowahi dadi
bentuk pasif.
Tuladha: Anisiani lagi nyapu plataran.
(3) Klausa kriya resiprokal kasusun saka tembung kriya resiprokal
sing tegese ana gegayutane utawa padhadene.
Tuladha: Aku karo Erlin salam-salaman; Rando karo Nando
jiwit-jiwitan.
(4) Klausa kriya pasif kang kasusun saka tembung utawa frase
kriya pasif lan dadi inti klausa.
Tuladha : Pak Herunida dithuthuk anake.
(5) Klausa kriya refleksi kasusun saka tembung kriya refleksi,
tegese tembung kriya sing nggambarake tumindak saka pelaku
utawa jejer.
Tuladha : Santini lagi dandan ana kamar.
(6) Klausa transitif iku klausa sing wasesane kudu digenepi lesan.
Klausa kriya transitif bisa diowahi dadi klausa pasif lan

63
 tembung kriya ing klausa iki bisa nggunakake ater-ater
{Hanuswara A-} lan bisa nganggo panambang utawa tanpa
panambang.
Tuladha : Rahayu tuku klambi abang.
(7) Klausa intransitif yaiku klausa sing wasesane ora kudu
dipepaki utawa dieloni dening lesan lan ora bisa diubah dadi ukara
pasif. Tuladaha: Bapak nembe dhahar.
(8) Klausa Kahanan yaiku unsur inti kang wajib ana arupa jejer lan
wasesa, nanging wasesane arupa tembung utawa frase kaanan.
Dene susunane jejer arupa tembung utawa frase aran, wasesane
arupa tembung utawa frase kaanan.
Tuladha: Aidha pinter banget sekolahe
(9) Klausa preposisi, yaiku klausa kang wujud predikate arupa frase
preposisi utawa ana tembung ancer lan tembung aran.
Tuladha: Mbakyuku menyang kantor
c. Jenis Klausa Adhedhasar Pemarkah Negatif Ing Wasesane
(1) Klausa positif yaiku klausa kang ora ana titikan (penanda) negatif
ing wasesane.
Tuladha: Sapi-sapi iku mangan suket neng lapangan.
(2) Klausa negatif kasusun saka tembung utawa frase kanthi tandha
tembung negatif. Kang kalebu tembung negatif kayata: ora, durung,
aja, saengga wasesane asifat negatif.
Tuladha: Simbah dereng dhahar.
d. Jenis klausa adhedhasar struktur internal klausa
(1) Klausa jangkep susun biasa yaiku klausa kang arupa jejer lan wasesa.
Jejer dumunung ana sakngarepe wasesa lan wujude arupa klausa
bebas. Tuladha: Aku arep sinau.
(2) Klausa jangkep susun walik yaiku klausa kang arupa jejer lan
wasesa. Jejer dumunung ana sakburine wasesa utawa klausa inversi
lan arupa klausa bebas. Tuladha: Pinter banget bocah iku.
(3) Klausa ora jangkep yaiku klausa kang wasesane bisa diwuwuhi

64
 lesan, katrangan, geganep. Tuladha: lagi dolanan montor-montoran.

G. Ukara
Ukara mujudake rerangkening tembung kang bisa ngandharake
sawijining karep kang jangkep utawa genep. Ukara minangka unit basa sing
relatif mandhiri, duwe pola intonasi pungkasan lan kalebu klausa (Cook,
1969: 39). Ukara dhasar dumadi saka frase aran (jejer) lan frase kriya
(wasesa) (Robert-Burton, 1997: 6). Ukara iku wangun basa paling cilik sing
ngandhut pamikiran kang jangkep (Alisyahbana dalam Markhamah dan
Sabardila, 2018: 8). Miturut Ramlan (2015: 163), ukara minangka unit
gramatikal sing diwatesi jeda kang dawa sing diiringi nada mudhun utawa
munggah. Ukara dhasar yaiku arupa jejer lan wasesa. Pangerten iku bisa
didudut intine, menawa ing ukara kudu ana satuan gramatik kang arupa
tembung, frase, klausa lan ukara kang diwatesi jeda kang dawa lan
dipungkasi kanthi jeda mudhun utawa munggah. Mula ukara iku ora mung
arupa satuan lingual nanging uga intonasi final. Ukara ora gumantung
gunggunge tembung nanging ukara dumadi saka unsur segmental arupa
tembung, frase, klausa, kalimat lan unsur suprasegmental yaiku intonasi
(basa lisan) utawa pungtuasi (basa tulis). Dadi ukara bisa amung sak
tembung utawa luwih nanging intonasine final. Unsur segmental kudu
arupa morfem bebas, duweni kategori, bisa madeg dhewe, tegese cetha.
Perangane ukara kang arupa jejer, wasesa, lesan, katrangan, lan geganep
minangka tali pangeket antarane unsur siji lan sijine. Pola kang paling
sederhana ana ing ukara iku jejer lan wasesa kang dikantheni intonasi final.
Dene unsur liyane asifat mana suka. Saka segi struktur minimal arupa rong
tembung kang fungsine minangka jejer lan wasesa, dene saka segi arti
utawa teges ukara duweni pengertian kang lengkap lan gumathok. Ana ing
ukara lamba wasesa amung siji, dene ing ukara camboran wasesane loro
utawa luwih, lan ana uga perangan ukara camboran iku padha mula bisa
diraket-ake utawa disebut siji wae.
Adhedhasar perangan ukara utawa fungsine lan wujud kang ngisi unsur-

65
 unsur ing ukara, bisa dimangerteni jenising ukara adhedhasar sifat
hubungane, kategori wasesane, jumlah wasesane, lan surasane ukara. Pokok
materi 3 ngrembug bab tegese ukara lan titikane, jenis ukara miturut sifat
hubungane, miturut jumlah wasesane, miturut kategori wasesane, lan
miturut surasan utawa isi ukara.
Saben basa duwe pranatan, pranatan kang gumathok ing ukara basa Jawa
yaiku:
a) Bisa madeg dhewe
b) Bisa dumadi satembung utawa luwih
c) Intonasine final menawa diujarke
d) Kawiwitan huruf murda ana ing basa tulis lan dipungkasi tanda titik, takon,
seru.
e) Duwe kategori lan teges sing cetha

Tuladha:
Ibu mundhut klambi abang kanggo adhik neng pasar
J W L Gg K

Ukara iku amung sakklausa kang dumadi saka:

Ibu : jejer/ tembung aran
Mundhut : wasesa/ tembung kriya
Klambi abang : lesan/ frase aran
Kanggo adik : gegeanep/ frase aran
Neng pasar : Katrangan / frase preposisi

Pola dasar ukara basa Jawa kang baku ana lima yaiku:
J – W; J – W – L; J – W-Gg; J – W – L – Gg; J –W – P.
Pola dhasar ukara ing dhuwur iku, struktur lan tegese bener manawa diisi
tembung utawa frase kang duwe kategori sing jelas lan teges sing pas miturut
kaidah basa Jawa. Mula ora saben kelompok tembung bisa diarani ukara
manawa ora manut karo kaidah utawa paugeran kang baku ing basa Jawa.
Tuladha kelompok tembung:

66
 (1) pasar dek wingi aku arep blanja neng.
Tuladha (1) iku dudu ukara amarga strukture salah lan ora duwe teges
amarga ora sesuai karo kaidah basa Jawa. Jejer, wasesa, lesan, katrangan, lan
geganep ora sembarang bisa diisi tembung utawa frase, awit duwe paugeran
utawa ciri dhewe-dhewe.
1. Perangane Ukara
a. Jejer
Jejer yaiku perangan kang kalebu bakune ukara utawa lajere ukara,
mula jejer miturut paugeran kang baku dumunung ana ngarep, nanging
kalamangsa dumunung ana tengah utawa mburi gumantung jenising ukara.
Jejer iku perangan sing menehi tandha apa sing diucapake babagan jejer
(Kridalaksana, 1985). Jejer duweni peran semantis dadi aktor utawa pelaku.
Titikane tembung utawa frase dadi jejer yaiku:
1) Arupa tembung utawa frase nomina.
2) Bisa nggunakake tembung pronomina demonstratif: iki, iku, kae.
3) Minangka jawaban pitakon apa, sapa. Tuladha: Ayu lagi umbah-umbah.
4) Bisa diwuwuhi pewates sing.
5) Bisa arupa jenis tembung sakliyane tembung aran
a) Jejer dumadi saka tembung/ Frasa aran.
Tuladha: Mbak Wiwin tuku sabun.
b) Jejer dumadi saka tembung/ Frasa Kriya
Tuladha: Tetulung kalebu ngibadah
c) Jejer dumadi saka tembung/ Frasa Kaanan
Tuladha: Iklas bisa nentremake ati
d) Jejer arupa tembung/ Frasa Wilangan
Tuladha: Sepuluh lembar jumlah folione
e) Jejer arupa tembung/ Frasa Sesulih Purusa
Tuladha: Kowe wis absen
6) Jejeripun ana tengah lan wekasaning ukara.
7) Ora diwiwit tembung ancer-ancer (preposisi: neng, marang, ing)
8) Bisa diwiwiti nganggo tembung ‘menawa’, yen dumunung ing ukara

67
 tanggap.

b. Wasesa
Wasesa perangan kang dadi punjering ukara. Tegese ukara gumantung
wasesane. Umume wasesa dumunung sak bubare jejer utawa sisih tengene
jejer. Wasesa bisa arupa tembung utawa frase. Titikane wasesa yaiku:
a. Minangka jawaban saka pitakonan ngapa, kepriye/ piye, se-pira, neng
endi, apa, dadi apa. Tuladha: Edi lagi lunga; Harjiati ngumbahi klambi
b. Bisa diwiwiti tembung ‘yaiku’
Bisa diwuwuhi tembung ora, dudu, aja
c. Bisa diwuwuhi aspek saha modalitas.
d. Jenise tembung kang bisa dadi wasesa
(1) Wasesa arupa tembung/ Frasa Kriya: Pak Kasna lagi macul.
(2) Wasesa arupa tembung/ Frasa Kaanan: Anita ayu banget.
(3) Wasesa arupa tembung/ Frasa Aran: Nanda murid SMA Solo.
(4) Wasesa arupa tembung/ Frasa Wilangan: Teronge limang iji.
(5) Wasesa arupa frasa Ancer-ancer-ancer: Ibu menyang Slogohimo.

c. Lesan
Lesan perangane ukara kang gumantung wasesane kang arupa tembung
kriya tanduk utawa kriya transitif ing ukara ukara aktif. Lesan iku bisa dititik
saka jenis wasesa sing nggenepi. Titikane lesan:
1. Lesan dumunung sak wurine wasesa kang arupa tembung kriya tanduk;
2. Lesan bisa dadi jejer ana ing ukara tanggap;
3. Ora didhisiki tembung ancer.

d. Geganep
Geganep utawa pelengkap yaiku perangan ukara kang tugase ngganepi
wasesa arupa kriya supaya ukarane dadi ganep utawa lengkap. Geganep
dumunung ana tengene wasesa sifate tegar utawa sisih tengene lesan lan ora
bisa ing ngarepe lesan.

68
 Adhine mbak Tuti ketiban ember
J W Gg

Pak Mangun saben sore dodol wedang rondhe

J P W Gg

Dununging geganep lan jenis kategorine ing ukara yaiku:

1) J – W – Gg
Tuladha: Simbah ngirimi lawuh.
2) J – W – L – Gg
Tuladha: Yu Lasti njupuke anake sega goreng.
3) Geganep arupa Tembung/ Frasa Aran
Tuladha: Hartini wis duwe sepeda motor.
4) Geganep saka Tembung/ Frasa Kriya
Tuladha: Pak wisnu mulang nggambar neng sanggar.
5) Geganep arupa Tembung/ Frasa Kaanan
Tuladha: Amirudin tumindake lembah manah.
6) Geganep arupa Tembung/ Frasa Wilangan
Tuladha: Wedhuse pak Sukar manak loro.
7) Geganep arupa Tembung/ Frasa ancer-ancer
Tuladha: Aku kerja kanggo anak bojoku.

e. Katrangan (Panerang)
Katrangan iku perangane ukara kang ora baku, ana ing ukara panerang
sifate mana suka, bisa ana utawa ora, cacahe bisa luwih saka siji, lan
dumununge bebas. Katrangan fungsine minangka penjelas, tanpa katrangan
ukara tetep bener lan trep. Jinise katrangan:
1) Katrangan wektu. Tuladha: Putuku lahir wingi sore.
2) Katrangan papan. Tuladha: Ibu lagi wae kondur saka Banten
3) Katrangan sebab. Tualdha: Siti ora mlebu sekolah amarga lara.

69
 4) Keterangan akibat. Tuladha: Dheweke rajin nabung saega bisa tuku mobil.
5) Katrangan syarat. Tuladha: Menawa aku duwe dhuwit, kowe kabeh tak
jajake.
6) Katrangan alat. Tuladha: Simbah nebang wit klapa nganggo singso.
7) Katrangan kaanan. Tuladha: Kanthi sabar Sunarti ngajari ngaji adhine.
8) Katrangan perbandingan. Tuladha: Dheweke mencereng kaya buta kurang
sajen.
9) Katrangan perlawanan. Tuladha: Sanajan awake rada lara.
10) Keterangan tujuwan. Tuladha: Elsa melu bimbingan belajar supaya
munggah kelas.

2. Jinise Ukara
Jinise ukara bahasa Jawa gumantung wasesane, awit wasesa dadi punjere
ukara.
a. Jinis Ukara Adhedhasar Sipat Hubungane
1) Ukara tanduk
Ukara tanduk utawa kalimat aktif, yaiku jejer nindakake
pakaryan, minangka pelaku utawa aktor. Wasesa ing ukara tanduk arupa
tembung kriya tanduk, imbuhan arupa imbuhan anuswara {am-, an-
,ang-, any-} lan panambang {-i, -ke}. Jejer nindakake pakaryan, dene
lesan dadi sasaran. Ing ukara tanduk mbutuhake lesan.
Tuladha: Ibu mundhut lawuh.
Wondene jinise ukara tanduk yaiku:
JWL : Adhiku ngumbah klasa Heru menthangake gendewa.
JWLP : Darsini nggoreng tempe neng pawon Anggi ngarit
suket neng alas.
J W L Gg : Ibu mundhutke bapak sepatu ireng Aku nukokake Siti
mesin jahit.
Ukara tanduk kang wasesane arupa tembung kriya tanduk ana sing ora
mbutuhake lesan diarani ukara tanduk intransitif. Tuladha : Mbak Santa
lagi dhahar.

70
2) Ukara Tanggap
Ukara tanggap utawa kalimat pasif, yaiku ukara kang wasesane arupa
kriya tanggap dene jejer dari sasaran kena pakaryan. Imbuhan kang
tumempel ing wasesa ukara tanggap yaiku:
(1) {dak-/tak- {-i, -(a)ke, -ne, -ane} Tuladha: Dhuwite taksinggahake.
(2) {kok-/ko- {-i, -(a)ke} Tuladha: Bukune kokklumpukake.
(3) {di- {-i, -(ake} Tuladha: Godhong pohunge dipethiki simbah.
(4) {ke- (-an)} Tuladha: Rendi kodanan wingi sore; Rinem kangelan
maca
(5) {ka- (-an, -ake)}Tuladha: Rustini kakabulake panyuwune; Layang
iki kaaturake pakde

b. Adhedhasar gunggunge wasesane

Ukara miturut gunggunge klausa dipilah dadi loro yaiku ukara lamba
lan ukara camboran (Alwi, 2003: 338). Semono uga Sasangka (2013: 181)
milah ukara saka jumlah wasesane ana loro yaiku ukara lamba lan
camboran.
1) Ukara Lamba
Ukara lamba yaiku ukara kang dumadi amung sakklausa, tegese
ukara lamba dumadi saka jejer lan wasesa lan bisa nganggo lesan,
geganep utawa keterangan. Jejer lan wasesa ing ukara lamba wajib ana
kang duweni hubungan kang rumaket (satu kesatuan). Pola ukara lamba
sing sederhana kaya ing ngisor iki. Tuladha :
(1) J – W : Aku mlayu.
(2) J – W – L : Sinta tuku jeruk.
(3) J – W - Gg : Harsini ngliwet sega.
(4) J – W – L – Gg : Simbah mundhutke klambi kanggo Ida.
(5) J –W - P : Bulik nunggu neng terminal.
2) Ukara Camboran
Ukara camboran yaiku ukara kang dumadi saka ukara lamba utawa
klausa cacahe loro utawa luwih kang digandheng dadi siji. Cethane,

71
 ukara camboran iku ukara kang isi andharane rangkep utawa luwih saka
siji, dumadi saka manunggaling ukara loro utawa luwih, ukara siji lan
sijine madeg dhewe lan surasaning ukara ana gandheng cenenge.
Panggandenging ukara camboran bisa kanthi cara implisit (tanpa
tembung panggandheng) kanthi nggunakake tandha koma (,). Tembung
camboran secara eksplisit diiket kanthi tembung panggandheng.
Tembung panggandheng iku kayata: lan, amarga, nalika, umpama,
ananging, awit, lsp. Ukara Camboran ana telu yaiku:
(1) Ukara camboran sejajar.
Ukara iki dumadi saka ukara lamba utawa klausa cacahe loro
utawa luwih. Klausa-klausa jroning ukara duwe kalungguhan kang
padha. Dene tembung pangikete arupa tembung: lan, saha, tuwin
sarta, utawa, utawi, apa dene, banjur, terus, malah, dene, sing
dumunung ing antarane ukara lamba utawa klausa lan ora bisa ana
ing ngarepe ukara lamba utawa klausa.
Tuladha: (1) Murid-muride lagi padha mlebu dene ibu guru
nyiapake tugas, sarta papan tulise wis resik.
Ukara camboran iku dumadi saka telung klausa yaiku: 1) Murid-
muride lagi padha mlebu, 2) Bu guru nyiapake tugas, 3) Papan tulise
wis resik.
Ukara kasebut kaiket dening tembung panggandheng ‘dene’,
sarta kang dumunung ana ing antarane klausa. Tembung
panggandheng kasebut ora bisa dipindhah ing ngarep awit ngrusak
struktur lan tegese ukara.
(2) Ukara camboran raketan (kalimat majemuk rapatan)
Ukara camboran raketan dumadi saka rong klausa utawa luwih
kang digandheng nganti ana perangan utawa fungsi sing padha lan ora
perlu disebutake. Amarga wis dikandhakake ana ing klausa ngarep,
dene kang padha bisa awujud jejer, wasesa, lan lesan. Dene jumlahe
katrangan bisa luwih saka siji lan ora ngrusak inti ukara, jalaran
katrangan fungsine amung dadi panerang. Ukara camboran raketan iku

72
 sing padha, bisa jejer, wasesa, katrangan, lan nggunakake tembung
panggandheng.
(3) Ukara Camboran Susun (Kalimat Majemuk Bertingkat)
Ukara camboran susun yaiku ukara camboran kang dumadi saka
rong klausa utawa luwih, nanging klausa sing siji dadi katrangan utawa
bagian klausa liyane (kalungguhane ora pada). Ukara camboran susun
dumadi saka klausa inti lan klausa pang. Antarane kausa siji lan liyane
diiket karo tembung panggandheng. Tembung panggandheng ing ukara
iki kayata: amarga, jalaran, sanadyan rikala, nalika, yen, supaya,
menawa, mula, kanthi, awit, saumpama, sebab, lsp. Tuladha: Wingi
sore Martindu arep bali menyang Jakarta, amarga kentekan tiket.
c. Adhedhasar tembung panggandheng kang dumunung ana ing ukara
camboran, ukara bisa kapilah dadi:
1) Ukara camboran mratelakake kosok balen. Tembung panggandheng kang
digunakake: sanajan mengkono.
2) Ukara camboran mratelakakake sebab, yaiku ukara kang dumadi saka
rong klausa, nanging klausa bawahan mratelakake sebab prastawa kang
ditindakake dening klausa inti. Tembung pangandhenge: sebab, amarga,
awit.
3) Ukara camboran kang mratelakake syarat yaiku ukara kang dumadi saka
rong klausa, klausa inti lan klausa pang. Klausa pang mratelakake syarat
marang kedadeyan kang sinebut ing klausa inti. Tuladha: Aku tak dolan
neng omahmu, menawa ora udan.
4) Ukara camboran kang mratelakake pasemon, yaiku klausa bawahan
mratelakake pasemon sing ora bakal kelakon kaya kang dikandhakake
ing klausa intine. Wujude tembung panggandhenge kayata: yen, upama,
saumpama sakirane.
5) Ukara camboran kang mratelakake wektu, yaiku gayutaning ukara utawa
klausa kang cacahe loro mratelakake wektu kedadeyane, kang kasebut
ana ing klausa inti. Tembung panggandheng kang asring digunakake
yaiku: sauwise, sadurunge, nalika,

73
 6) Ukara camboran kang mratelakake prastawa urut (perturutan) yaiku
gayutaning ukara siji lan sijine mratelakake prastawa, kahanan sing urut
(perturutan) .
7) Ukara camboran kang mratelakake pilihan yaiku gayutaning teges rong
klausa utawa rong ukara lamba kangmratelakake menawa salah sjii ukara
utawa klausa iku arupa kanyataan utawa pilihan. Tembung panggandheng
kang asring digunakake yaiku utawa, utawi apa.
Tuladha: Aku utawa sliramu sing mangkat neng Temanggung.
8) Ukara camboran kang mratelakake gunggung utawa jumlah yaiku ukara
hasil kumpulinging gathukan antarane ukara siji lan sijine kagabung dadi
siji kang mratelakake gunggong utawa jumlah. Tembung panggandheng
kang kanggo nggandheng yaiku: lan, sarta, tuwin sumawana, karo, saha.
Tuladha: Sartuna lan anake mertamba neng Puskesmas Solo.
d. Adhedhasar Kategori Wasesa
Ukara basa Jawa miturut kategori kang ngisi wasesa bisa kaperang dadi loro
yaiku: ukara aran lan ukara kriya.
1) Ukara Aran.
Kang diarani ukara aran yaiku ukara kang wasesane arupa tembung utawa
frase aran. Tuladha: Bapak kodanan
2) Ukara Kriya.
Ukara iki perangan kang arupa wasesa diisi tembung utawa frase kriya.
Tuladha: Bapak maos koran neng teras
e. Adhedhasar Surasane utawa Isi
1) Ukara Crita (Kalimat Berita)
Ukara crita yaiku ukara kang isine nyritakake utawa ngandharake
sawijining bab utawa kedadean marang wong liya. Tuladhane:
Saben wulan Mulud ing Ngayogyakarta lan Surakarta mesthi ana Sekaten.
2) Ukara Pakon (Kalimat Perintah Atau Imperatif)
Ukara pakon yaiku ukara kang surasane mbutuhake tanggapan arupa
tindakan. Dene isine bisa pakon, ajakan, larangan marang wong liya
supaya nindakake kaya sing dikarepake sing kongkon.

74
 Tuladha: Sardi, tukua lawuh dhisik!
a) Titikan ukara pakon:
(1) Nggunakake partikel utawa panambang {–a, -na, -en, lan –ana}
(2) Bisa susun balik utawa inversi yaiku jejer dumunung ana
sangarepe jejer
(3) Nggunakake tanda seru ana ing basa tulis Rambutan iki gawanen!
(4) Yen arupa basa lisan intonasine bisa ing pungkasan guneman
medhun, rata trus munggah (intonasi data berakhir dengan nada
naik), medhun ing akhir tuturan (menurun di akhir tuturan), sing
kongkon ora kudu dieksplisitke.
b) Jinise Ukara Pakon
(1) Ukara Pakon Lumrah yaiku ukara pakon biasa. Titikane ukara
pakon lumrah nggunakake panambang –a, -na, -ana, -en. Tuladha:
Wis balia dhisik!
(2) Ukara pakon pangajak yaiku surasane arupa pangajak, biasane ana
tembung ayo, mangga, sumangga. Tuladha: Ayo padha bali dhisik!
(3) Ukara pakon panjaluk yaiku ukara kang isine panjaluk supaya sing
diakon gelem nindakake apa sing dikarepake sing njaluk. Dene
tengere nggunakake tembung takjaluk. Tuladha: Takjaluk kowe aja
cuwa, dolan rene dianggurke.
(4) Ukara pakon pamenging yaiku ukara pakon kang surasane menging
supaya wong liya ora nindakake apa sing kang dikarepke dening
sing kongkon. Tanda pamenging sing asring digunakake kayata,
aja, ora.
(5) Ukara pakon panantang utawa panyindir, yaiku ukara pakon kang
surasane nantang utawa nyindhir kang dikongkon. Tuladha: Renea
yen rumangsa ksatria!
3) Ukara Pitakon yaiku ukara sing surasane takon marang wong liya. Umume
nggunakake tembung apa, piye sapa, sinten, ngendi, ing ngendi kapan,
coba, dek kapan, pripun, kadospundi, pinten, coba, wonten pundi, lsp. Yen
ana ing basa tulis nggunakake tanda pitakon (?)

75
 Jinise ukara pitakon yaiku:
(1) Ukara Pitakon Lumrah. Tuladha: Anakmu wis pira duk ?
(2) Ukara Paminta. Tuladha: Piye yen sing budal kowe wae ?
(3) Ukara Pitakon nanging ora perlu jawaban. Tuladha: Ngalamun iku
apa enak ta yu ?
4) Ukara Sambawa
Ukara sambawa yaiku ukara kang isine awujud pangarep-arep, saumpama,
utawa sanadyan. Ukara iki rancake migunakake tembung-tembung kang
kawuwuhan panambang -a utawa -ana. Tuladha: Udana tanduranku ben
urip.
5) Ukara Sananta
Ukara sananta yaiku ukara kang isine niyat, karep, utawa sedya. Ananging,
kang duwe niyat utawa sedya mau awake dhewe. Mesthi wae ukara iki
durung kalakon utawa durung katindakake jalaran isih awujud niyat.
Tuladha: Aku kude sregep nyambut gawe, ben sugih dhuwit.

D. Forum Diskusi
Sakwise nyinauni bab widya ukara, coba critakake nganggo basamu dhewe-
dhewe apa bedane frase, klausa, lan ukara, banjur gawea tuladhane.
Wangsulanmu banjur dirembug bebarengan karo kanca-kanca!

76
 PENUTUP
A. Rangkuman
1. Frase dumadi saka rong tembung sing sifate non predikatif, ana ing ukara
mung duweni sak fungsi dadi jejer/wasesa/lesan/geganep/katrangan,
tegese kurang luwih pada karo unsur-unsur langsunge, Jenis frase
adhedhasar: konstruksi frasei, gayutan fungsional ana ing frase, kategori
unsur inti. Unsu inti frase iku arupa tembung sing mandiri, cetha
kategorine, dadi punjere struktur frase, bisa kanggo nemtokake jenis frase
2. Klausa iku kelompok tembung kang arupa jejer lan wasesa. Unsur sing
wajib ana in klausa iku wasesa. Jejer kala mangsa ora wajib ana, semono
uga lesan, katrangan lan geganep. Klausa bisa dadi ukara, yen duwe
intonasi final. Klausa berpotensi dadi ukara, awit ing klausa ana jejer lan
wasesa.
3. Ukara rerangkening tembung, frase utawa klausa miturut aturan kang
gumathok, dumadi satembung utawa luwih, Intonasine final menawa
diujarke, kawiwitan huruf murda ana ing basa tulis lan dipungkasi tanda
titik, takon, seru lan nduweni kategori sing cetha.

B. Tes Formatif
Analisisana fungsi-fungsi kang ndhapuk konstruk ukara ing ngisor iki!
1. Bocah kang linggih iku lagi nunggu ibune saka pasar.
A. J-W-P
B. J-W-G
C. J-W-L-P
D. J-W-G-P
E. J-W
2. Wis sore adimu durung katon bali
A. J-W-P
B. J-W-L
C. P-J-W
D. P-J-W-L

77
 E. P-J-W-G
3. Rada rikat lakune, ben ora ketinggalan sepur
A. W-J, W-J
B. W-J, W-L
C. J-W-L
D. J-W-L-P
E. J-W-P
4. Jendela lagi dak cet.
A. J-W-L
B. J-W-P
C. J-W-G
D. J-W
E. J-L
5. Mbak Fitri lagi nurokake adine neng kamar ngarep.
A. J-W-L-P
B. J-W-G-P
C. J-W-P
D. J-W-L
E. J-W
6. Dheweke sing duwe manuk, aku mung nggaduh.
A. J-W-J-W
B. J-W-L-J-W
C. J-W-L-P
D. J-W-L-G
E. J-W-L
7. Nalika aku lagi nulis, Siti tiba neng ndhak-undhakan.
A. J-W-J-W-P
B. P-J-W-P
C. J-W-P
D. W-J-W-P
E. J-W-W-P

78
8. Pak Mangun iku medhar sabdo kanthi titis.
A. J-W-G
B. J-W-L
C. J-W-G-P
D. J-W-L-P
E. J-W-P
9 Bapak ngendikan kanthi sabar sareh.
A. J-W-G
B. J-W-L
C. J-W-P
D. J-W-L-P
E. J-W
10. Sari tuku roti minangka oleh-oleh kagem ibu.
A. J-W-L-W-P
B. J-W-L-G
C. J-W-L-G-P
D. J-W-G-P
E. J-W-P

79
80
 KEGIATAN BELAJAR 4
WIDYA MAKNA

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat
Widya makna ing kene nyinau babagan aspek-aspek makna, jinis-jinis makna,
owah-owahan makna, lan gayute makna. Aspek-aspek makna ana papat, yaiku (1)
tegese, (2) nilai rasa, (3) nada,lan (4) maksud. Jinising makna ana maneka
warna. Kayata makna leksikal, makna gramatikal, makna konseptual, makna
asosiatif, makna spesifik, makna afektif, makna stilistika, lan liya-liyane. Jinis
owah-owahing makna yaiku (1) owah-owahane teges luwih, (2) makna
spesialisasi, (3) amelioratif, lan (4) peyorasi. Gayute makna ana wolu, yaiku (1)
sinonim, (2) antonim, (3) homonim, (4) hiponim, (5) polisemi, (5) ambiguitas,
(6) lan redudansi.

B. Petunjuk Belajar
Pituduh pasinaon/ancer-ancer pasinaon yaiku: Guru nerangake materi
pasinaon kanthi tuladha-tuladha kang gampang ditampa dening siswa-siswi.
Siswa-siswi nyathet apa-apa kang diandharake dening guru. Guru menehi tugas
marang siswa-siswi babagan materi ing sajroning widya makna. Guru nerangake
apamaneh asiling pasinaon lan menehi andharan babagan widya makna marang
siswa-siswi
Modul iki ngrembug materi widya tembung kang kaperang dadi lima yaiku
widya makna, aspek-aspek makna, jinis makna, owah-owahan makna, lan gayute
makna. Saben submateri kaandharake teori sarta tuladha kang bisa
nggampangake pamaos anggone sinau. Kanggo perangan teori lan tuladha, macaa
lan maspadhakake kanthi teliti. Sabanjure ana tugas sarta test formatif. Saiki
garapen soal-soal kang sumadya kanthi tliti. Biji KKM saora-orane 76. Menawa
bijine kurang saka 76 ateges durung bisa lulus. Menawa wis kasil, mahasiswa bisa
sinau maneh bab-bab sing bisa nambah kawruh babagan Widya makna kayata
maca buku, artikel jurnal, artikel kang ana ing internet, kalawarti utawa ariwarti.
Kajaba iku mahasiswa uga bisa melu sarasehan/seminar-seminar kang ana

81
 gegayutane karo pasinaon iki. Dene menawa durung kasil, sinau maneh materi iki
kanthi tliti lan premati, diskusi, lan melu remidi.

82
 INTI

A. Capaian Pembelajaran
Capaian Sub-Capaian Pembelajaran
Pembelajaran
Menganalisis 1) Mahasiswa ngerti widya makna lan bisa nyebutake
prinsip materi apa wae kang klebu widya makna
kebahasaan Jawa 2) Mahasiswa bisa jelasake lan indentifikasi aspek-
dan aplikasinya aspek makna, jinis-jinis makna, owah-owahan
dalam makna,lan gayute makna.
pembelajaran 3) Mahasiswa trampil nanalisis widya makna lan bisa
bahasa Jawa ditrapake ana ing pacelathon ing pasrawungan.

B. Pokok-Pokok Materi

widya
makna

1. teges 2. aspek- 4. owah-

3. jinis 5. gayute
widya aspek widya owahan
makna makna makna
makna makna

C. Uraian Materi
1. Tegese Widya Makna
Widya makna yaiku salah sijining perangan panaliten utawa cabang
kawruh basa kang neliti tegesing basa utawa arti (lingual meaning atau
linguistic meaning) (Subroto, 2011: 30). Kanthi ringkes widya makna iku
ngelmu kang nliti arti basa.
Widya makna iku cabang kawruh basa utawa ilmu linguistik kang nyinau

83
 bab makna utawa teges. Obyek kajian widya makna iku makna/ teges/ arti.
Miturut Palmer (1981: 30) makna ing kawruh basa minangka urutan kang
pungkasan sawise swara lan paramasastra. Saka telung posisi ana gegayutane
karo kasunyatan. Semono uga basa iku minangka swara abstrak sing nuduhake
(mengacu) simbol tartamtu. Simbol kang dadi referen iku duwe sistem, aturan
lan makna asosiasi tartamtu. Saliyani iku simbol utawa lambang iku mau duwe
ujud lan hubungan kang duwe asosiasi makna tartamtu.

2. Aspek-aspek Makna
Aspek-aspek makna miturut Pateda (2001: 94) ana papat yaiku:
a. Pengertian (sense)
Pengertian uga disebut tema. Pengertian iki bisa ditampa nalika sing
clathu karo sing diajak clathu duwene basa sing padha kang digunaake lan
disepakati bareng. Lyons (ing Mansoer Pateda, 2001) mratelakake yen
pengertian iku sistem hubungan sing beda karo tembung liyane ana ing
kosakata. Pengertian bisa maujud manawa antarane sing clathu karo sing ajak
clathu duwene nguasani basa sing padha, umpamane kaloron nggunakake lan
faham basa Jawa .
Tuladha : Sesuk sida ulangan basa Jawa. Saka tandha iku sing dijak clatu
bisa nangkep apa kang diucapake dene sing clathu. Sing dijak clathu ngerti
yen sesuk iku ulangan basa Jawa, saengga rumangsa dielingke dening sing
clathu.

b. Nilai rasa (perasaan)

Hubungane nilai rasa karo sing clathu ngenani masalah sing dirembuk
utawa diomongke yaiku nilai rasa karo makna ana hubungane karo perasaan.
Maksude tembung-tembung kang diomongake dene sing clathu gegayutan
antarane nilai rasa karo makna. Nilai rasa gegayutan karo sikap pembicara
utawa sing clathu marang sing omongake. Ing tembung liya, nilai rasa sing
terkait karo makna yaiku tembung-tembung sing gegayutan karo perasaan,
becik (baik) sing gegayutan karo dorongan utawa penilaian. Dadi, saben
tembung duwe makna sing ana hubungane karo nilai rasa lan saben tembung
duwe makna sing gegayutan karo perasaan. Dadi nalika lagi rembukan karo

84
liyan, tembung-tembung sing dipilih ana gayutane karo nilai rasa utawa
pangrasa (perasaan). Ana ing pasrawungan agung, nalika lagi jengkel, sedih,
anyel, anggone ngandharake nganggo aspek rasa kang pas supaya perkara
enggal bisa rampung.

Nadyan ta lagi anyel, ora mungkin nganggo tetembungan kang bisa gawe
laraning ati liyan kayata tuladha: Kowe kuwi wis diweneh kok isih dremis
wae, usaha! Ukara iku ngandhut nilai rasa asor utawa rendah. Nilai rasa kang
asor iku muncul menawa sing clathu lepas kendali utawa emosine ora bisa
dikuwasani.

c. Nada (nada)
Nada iku gegayutan antarane penutur karo mitra tutur. Aspek nada
gegayutan karo sikap pamicara marang lawan wicara. Aspek nada gegayutan
karo aspek makna sing duweni nilai rasa. Gayutan antarane panutur karo
lawan tutur bakal nemtokake sikap sing bisa dirasakake ana ing tembung
kang digunakake. Nalika lagi jengkel, tetembungan kang digunakake mesthi
beda karo nalika ati lagi seneng lan uga beda suwarane. Yen lagi jengkel
suwarane dhuwur utawa lantang, ananging menawa lagi njejaluk suwarane
alus, lagi seneng suwarane kepenak, lan tembung-tembung kang digunakake
beda. Nada iku nemtokake makna utawa tegese tembung kang digunakake.
Menawa nada suwarane dhuwur tur banter iku tandhane lagi nesu utawa
prentah. Tuladha Muliha kana! Beda menawa kang diucapake duwe karep
jejaluk nada suarane rata, melas, semu ngrengek. Tuladhane Mbak, aku
tukoke premen!

d. Maksud (niat)
Maksud iku karep utawa krenteking ati. Aspek maksud gegayutan
karo rasa ing ati, lagi seneng utawa sedhih iku tetembungan kang metu mesthi
beda, Semono uga nada suwarane. Aspek maksud ana gayutane karo karep
kang diujarake, bisa asipat prentah, persuasi, cerita, politik, narasi lan
sakpiturute. Tuladha Ibu gerah. Saka tuturan iku ngemu maksud yaiku
menehi kabar yen ibu gerah, enggal diupakara utawa dirawat, enggal
digolekake tamba, digawa neng rumah sakit utawa dhokter, ora entuk

85
 nyambut gawe, kanggo istirahat, ngaso kang cukup, dhahare uga dipersudi.

3. Jinis Makna
Widya makna gegayutan karo tegesing tembung. Saben tembung duwe teges
kang beda, gumantung konteks sosial, lan pengetrape ana ing ukara. Sanadyan
tembunge padha, nanging ana ing ukara beda, tegese tembung kadhangkala
beda. Adhedhasar tegese tembung gumantung konteks sosial, jinis semantik, rasa
basa, trep (ketepatan) tegese, lan ana ing ukara, tembung duwe teges mawarna-
warna. Pateda (2010: 96 – 132) ngandharake jinis-jinis makna kaya kang
kacetha ing ngisor iki.
a. Makna leksikal yaiku teges tembung kang padha ing tembung sakwutuhe
persis karo apa anane. Makna leksikal ana gayutane karo leksem utawa
tembung lan ora ana gayutane karo gramatikal (Kridalaksana, 1982).
Tuladha: 1. Buruh: wong sing kang ngalap opah sarana nyambut gawe,
nyambut gawe arana opahan, 2. Anak: putra, turunan kang kapisan
b. Makna gramatikal yaiku teges sing tuwuh amarga asil saka proses
gramatikal utawa proses paramasastra. Proses gramatikal bisa arupa: proses
camboran utawa pemajemukan, rangkep utawa reduplikasi, kawuwuhan
utawa imbuhan, sarta pandhapuking ukara.
Tuladha: Tembung ‘tangan’, saka makna leksikale duwe teges perangan
awak saka lengen nganti pucuk driji. Tembung ‘tangan’ sawise sumambung
karo tembung liya dadi dawa tangane kang ateges clemer utawa seneng
colong jupuk.
c. Makna konseptual yaiku makna sing padha karo konsepe utawa makna
bebas saka acuan utawa gayutane apa wae. Dadi makna konseptual iku
makna sing duwe leksem/tembung bebas saka konteks. Dadi makna
konseptual kurang luwih padha karo makna leksikal, makna denotatif.
Tuladha: kursi, salah sijine prabot kang gunane kanggo lungguh, duwe sikil
papat, bisa kagawe saka kayu utawa wesi. Makna konseptual iku sipate
lugas, ora gumantung konteks, siji bandhing siji ora ambigu, ora gampang
owah amarga wektu.

d. Makna asosiatif yaiku teges utawa makna sing didarbeni leksem utawa

86
 tembung awit saka hubungane tembung iku karo kahanan utawa ngrujuk ing
sakjabaning basa. Tuladha: tembung putih duwe referensi suci, resik, ora
duwe dosa. Makna asosiatif ana gandheng cenenge karo masyarakat basa,
pandangan hidup, keyakinan, nilai moral masyarakat sing nggunakake basa.

e. Makna spesifik yaiku makna konseptual sing khusus, khas, lan sempit.
Tuladha:
(1) Pasangan bulu tangkis gandha putri dimenangke Indonesia.
Makna ukara (1) iku satemene amung wong loro wae, yaiku wong sing
tandhing, dudu wong sak-Indonesia.
(2) Tim futsal UNS menang lomba se-Asia.
Makna ukara ing tuladha (2) iku sing menang sak tim wae, dudu warga
civitas akademik UNS sing menang.
f. Makna afektif iku makna sing tuwuh amarga reaksi sing ngrungokake utawa
sing omong tumrap basa sing digunakake dening pamicara. Tuladha: Ayo
diunjuk mung banyu putih! Ukara iku kalebu makna afektif utawa ngasorake
dhiri pribadhi. Ukara ‘Ngapunten mung wedang kendel’. Teges ‘wedang
kendel’ iku yaitu wedang tanpa ana nyamikan, nanging asring ‘wedang
kendel’ nganggo nyamikan nadyan nyamikane mung saderma (sederhana)
mawon. Ukara iku kalebu makna afektif ngasorake dhiri pribadhi lan
ngurmati sing diajak omongan.
g. Makna stilistika iku makna utawa teges sing katon merga basa sing
nggunakake basa. Makna stilistika gegayutan karo nggunakake basa kang
bisa nuwuhake efek khusus tumrap kang maca. Makna stilistika luwih
dirasake ing karya sastra.
h. Makna kolokatif yaiku makna kang ana gandheng cenenge karo makna sing
didarbeni dening pirang-pirang tembung ing lingkungan sing padha.
Tembung, tas, pensil, bulpen, setip, ongotan, garisan, meja, tembung-
tembung kang ana ing meja sinau.
i. Makna konotatif yaiku tegese tembung utawa reroncening tembung
adhedhasar rasa pangrasa (perasaan) utawa pikiran sing micara lan mitra
wicara. Makna konotatif dituwuhake dening asosiasi rasa tumrap apa sing
diucapake utawa sing dirungokake. Makna konotatif iku minangka teges, arti

87
 makna, wujud saka sikap sosial.
j. Makna denotatif tegese makna alamiah kang didarbeni tembung, apa anane
utawa makna lugas. Sipate obyektif, padha karo kasunyatan. Tembung turu
tegese nglekar neng panggonan, mripat merem, ora polah, bisa nganggo
lemek lan bantal. Makna denotatif asil saka observasi panca indra, rasa utawa
pengalaman liyane. Tembung ‘thole’ iku duwe teges bocah lanang utawa
bocah dudu wedok, lan umure luwih enom.
k. Makna idiomatik iku teges/makna sing ana ing sajroning idiom, teges iku
wus uwal saka makna konseptual lan gramatikal unsur-unsur pandhapuke.
Idiom iku istilah khusus sing duwe nilai estetis lan budaya, utamane ing
masyarakat Jawa. Tuladha Idiom: ‘mikul dhuwur mendhem jero’ tegese
uwong kang duwe tanggungjawab marang kaluwargane lan njaga jeneng
wong tuwane.
l. Makna kontekstual tuwuh minangka ana gegayutan antarane ujaran karo
kahanan. Gayutan antarane pacelathon utawa antarane sing celathu lan
kahanan kang digunakake ing rembugan. Tuladha: Pak nyuwun lungsurane!
Ukara iku tegese wong sing celathu duwe kahanan sing prihatin yaiku ora
duwe klambi kanggo salin utawa klambine sithik tur wis elek.
m. Makna téma iku makna sing dingendikakake dening pamicara/panulis
lumantar urutane tembung, fokus pacelathon (obrolan), uga penekanan ing
pacelathon (obrolan). Tuladha: Bapak ibu kula sakit. Tegese ukara iku
gumantung saka intonasine panuture, yaiku bisa:
a. Bapak/ ibu kula sakit
b. Bapak ibu/ kula sakit
c. Bapak ibu kula/ sakit
Ukara (1) menehi kabar marang bapak yen ibune lara, ukara (2) isine
prastawa yen sing lara kula, dene ukara (3) mratelaken yen bapak ibune sing
celathu lara.
n. Makna referensi makna unsur basa sing gayut karo jagad jaba lan bisa
diandharake kanthi analisis komponen, duwe gegayutan langsung karo acuan
kang padha karo lekseme utawa kedadeyan, barang, ciri lsp. Tuladha:
Leksem kursi duwe acuan langsung arupa barang, kanggo lungguh, sikile

88
 papat, digawe saka kayu utawa wesi. Kanggone pamicara kang wis ngerti
kursi ora bakal duwe pilihan makna sing beda.

4. Owah-owahing Makna
a. Faktor Pandaya Owahe Makna
Faktor kang ndayani/njalari owahe makna, yaiku faktor kebetulan, faktor
umur, faktor tabu, faktor polisemi.
1) Faktor Kebetulan
Faktor kebetulan utawa ngepasi tegese owahe utawa gesere tegese
tembung sing disebabake makna ambigu ana ing tembung kasebut utawa
tembung iku dhewe. Iki kang nyebabake makna tembung kasebut ngalami
owah-owahan makna luwih cepet, apa maneh tembung kasebut ditrapake ing
ukara.
2) Faktor Umur
Faktor gesere owah-owahan teges bisa uga disebabake dening
perkembangan jaman. Owahowahan makna tembung kang disebabke dening
genarasi mudha anggone nyerep utawa negesi tembung beda karo angkatan
utawa generasi sepuh.
Tuladha: Tembung jago tegese hebat, menang (gegayutan karo adu fisik)
miturut angkatan sepuh, nanging kanggone bocah saiki tembung jago iku
kasil dadi juara ing kompetisi utamane bab kawruh utawa pengetahuan.
3) Faktor Tabu
Faktor tabu iki owah-owahan makna dumadi amarga makna tabu sing
dimupangatake dening tembung supaya bisa diganti kanthi adaptasi adat lan
ketentuan sing ditrapake ing masyarakat.
Tuladha: tembung nyopet iku dianggep kurang sopan lan ora enek
dirungokake, mula diganti nyeler, kulakan gratis.
4) Faktor polisemi,
Gesere lan owahe tembung amarga ana tembung kang tegese luwih saka
siji, mula bisa dadi penyebab tembung bisa geser tegese polisemi yaiku
tembung kang duwe teges luwih saka siji gumantung ukarane.

89
 Tuladha:
(1) Tukija wis seminggu lara panas.
(2) Krungu tembungmu aku dadi lara ati.
Tembung lara ing ukara (1) tegese ora sehat, nanging ing ukara (2) tegese
ora lara atine utawa sing lara atine nanging gegayutan karo rasa utawa
perasaan.

b. Jinis Owah-owahane Makna

Adhedhasar jinise, owah-owahan makna bisa kaperang dadi papat, yaiku:
1) Owah-owahane teges luwih
Owahing teges luwih luas tinimbang sakdurunge.
Tuladha: Tembung jurusan jaman biyen kanggo sebutan trayek
angkutan umum, nanging saiki jurusan uga digunakake ing pawiyatan
yaiku dadi spesialis konsentrasi ilmu utawa kawruh ing pawiyatan
yaiku universitas.
2) Owah-owahan makna spesialisasi
Tembung kang duwe teges sing luwih mligi (menyempit) saka makna
sakdurunge.
Tuladha: Tembung sarjana jaman biyen duwe teges wong pinter utawa
wasis, nanging tegese dadi mligi utawa khusus. Sarjana saiki sebutan
kanggo wong sing lulus ing pawiyatan dhuwur (universitas)
3) Owahe tegese tembung kang duweni makna amelioratif utawa
sopan.
Owahe makna tembung ameliorasi iku owahe teges dadi luwih sopan
tinimbang sadurunge.
Tuladha: Tembung budheg tegese ‘ora bisa ngrungokek swara’. Saiki
tembung budheg diganti nganggo tembung ‘tuna rungu’ kang maknae
luwih sopan, dene tegese padha yaiku ora bisa ngrungoake swara.
4) Owah-owahan ing Makna Peyorasi (memburuk)
Owah-owahan ing makna tembung peyorasi yaiku owah-owahan
makna kanggo tembung sing nyebabake wangun tembung dadi owah
maknane ora pantes diucapake uga dirungokake merga ora sopan.

90
 Tuladha: Tembung goblok kurang sopan diucapake lan ora enak
dirungoke, apa maneh ana ing pasrawungan. Apa maneh nganggo
suara lantang. Tembung kasebut duweni nilai rasa elek, mula tembung
goblok biasa diganti nganggo tembung ‘durung bisa’, ‘ajar meneh’.

5. Gayute Makna
a. Sinonim (dasanama): wujud basa kang duwe teges memper utawa padha
utawa meh padha karo wujud liya, ananging ana ing konteks ukara
tembung iku mau durung tamtu bisa ngganteni tembung liya kang ana ing
konteks ukara liyane iku. Sinonim bisa kaandhut ing tembung, kelompok
tembung, utawa ukara.
Tuladha: (1) Aku arep madhang dhisik.
(2) Adhiku lagi mangan neng teras.
Tembung madhang duwe teges memper karo ‘mangan’, nanging yen
ditonton saka nilai kata tembung mangan luwih alus tinimbang tembung
madhang. Sinonim bisa diarani tulisan beda nanging tegese meh padha
utawa memper.

Tembung, wadon, wedok, arum wanodya, padmi duweni teges padha,

nanging nilai rasane kang beda amarga ragam basa, utawa penggunaan
basa. Tembung-tembung kang ngandhut sinonim mung duwe teges
memper utawa mirip, mula tembung-tembung iku durung mesthi bisa
diganti liyane (saling menggantikan). Kang nyebabake tetembungan iku
durung temtu bisa diganti liyane (saling menggantikan) yaitu kayata
faktor wektu, panggonan (tempat), sosial lan kegiyatan (bidang
kegiatan). Tuladha: tembung mangan karo nguntal pancen duwe teges
memper, ananging trep-trepane beda, kaya ing ukara: Aku lagi mangan
sega karo Aku nguntal pil. Tembung mangan kurang pas kanggo
tembung pil, semono uga tembung nguntal kurang trep kanggone sega.
Saka tuladha iku, kang diarani sinonim yaiku tegese kurang luwih padha,
mempere ora satus persen lan ora mutlak (Ullman, 1972). Prinsip umum
ing widya makna iku wujud beda mulane tegese uga beda. Mula
tembung-tembung sinonim tegese amung mirip utawa memper.

91
 b. Antonim: ungkapan kang wujude tembung, frase, utawa ukara kang
tegese dianggep walikan saka teges ungkapan liyane. Antonim iku
tembung sisi lan sijine walikan tegese. Tegese dianggep walikan,
maksude ora mutlak walikan. Antonim ana kang ngarani oposisi makna.
Istilah iki nuduhake yen antonim ngemot tembung kang satemene
walikan (berlawanan) nganti kang asifat kontras.
Tuladha: mati >< urip iku kalebu berlawanan.
Dene tembung abang >< ireng tembung tegese kontras.

c. Homonim iku gayute makna antarane tembung kang ditulis padha utawa
diucapake padha, nanging tegese beda. Tembung-tembung kang ditulis
padha nanging tegese beda kasebut homograf. Tuladhane lemper ing
ukara ‘Ibu mundhut lemper’. Tembung ‘lemper’ ing ukara iku tegese
panganan saka ketan kang diwenehi abon dibuntel godhong gedhang,
menawa ing ukara lempere tiba pecah. Tembung lemper tegese alat
kanggo ngalusake bumbu. Rong tembung sing diucapake padha nanging
makna lan tulisane beda sinebut homofon. Contone tembung bang karo
‘bank’. Bang tegese sedulur tuwa utawa sebutan kanggo wong lanang,
dene bank lembaga kang ngurusi mlebu metune dhuwit. Homonim tulisan
lan ucapane padha nanging tegese beda. Tembung ngukur ana ing ukara
(1) Ibu ngukur mustakane merga gatel karo (2) Bapak lagi ngukur
ambane emperan. Tembung ngukur ing ukara (1) tegese ‘nggaruk’, dene
ukara (2) ‘kaitane karo luas, ukuran.’

d. Hiponim yaiku ungkapan utawa tembung kang maknane dianggep

perangan saka makna tembung liya. Contono: mawar, anggrek, melathi,
dahlia iku perangan saka tembung kembang, amarga mawar, melati,
anggrek, dahlia iku arane kembang. Dene hipernim walikane hiponim,
yaiku tembung kang duwe bawahan kang sejinis. Contone: pitik, bebek,
menthog hiponim karo kewan.

92
 e. Polisemi yaiku tembung sing duwe teges luwih saka siji. Tembung bantal
duweni teges luwih saka siji utawa akeh gumantung pola ukarane utawa
kontekse ukara kang dilesanke.
Tuladha :
(1) Bantal tegese lambaran sirah.
(2) bantal sepur tegese ganjel ril sepur
(3) oyot pring tegese oyot (akar)
(4) sing nunggu nganti ngoyot: suwe banget

f. Ambiguitas yaiku tembung kang duwe teges dhobel saka frase utawa
ukara amarga anggepan kang beda. Ambigu lan homonim iku makna
tembung kang meh memper wujude. Homonim iku rong tembung tulisan
lan ucapane padha nanging tegese beda, yen ambiguitas saktembung
utawa frase kang tegese beda amarga beda anggepan (penafsiran) frase.
Ambiguitas arupa frase, yen homonim bisa arupa morfem, tembung, frase
utawa ukara. Tuladha ambiguitas: wong tuwa bisa ditegesi ‘bapak ibu
wong tua kandung’, utawa ‘uwong umure wis tuwa’.

g. Redundansi yaiku kerep diarani berlebihan tembung kang digunakake

ana ing ujaran kaluwihan (mubazir). Tuladha: Bukune dijupuk Ria karo
Bukune dijupuk dening Ria Tembung ‘dening’ iku wujud redudansi
amarga tanpa tembung dening tegese kalimat iku ora owah.

D. Forum Diskusi
Wacanen cerkak kanthi irah-irahan “Beda Karo-Karo” ana ing ngisor iki!
Banjur golekana tuladha saora-orane limang jinis makna lan tegese, kang ana ing
crita cekak “Beda Karo-Karo” nganggo basamu dhewe-dhewe. Menawa prelu,
tuladha-tuladha mau dicritake marang kanca-kancamu, banjur dirembug
bebarengan.

93
 BEDA KARO-KARO
(dening: Artisya Sekararum Budiono)

GAWAT tenan iki. Bahaya! Coba yen ibu nganti pirsa ana wanita sing tansah
nglirak-nglirik bapak terus ketara sajak piye iku, wadhuh aku ora ngerti embuh apa
sing bakal kelakon. Kurang begjane bisa nuwuhake gendra, kepara malah perang
brantayuda. Senajan wis estewe alias setengah tuwa, nanging wanita iku isih katon
ayu moblong-moblong ngalah-ngalahi penyanyi kroncong Sundari Sukoco. Nitik tata
busana, anggon-anggon sarta dandanane sing sarwa branded sajake panjenengane
kuwi seneng srawung karo wanita-wanita sugih, utawa yen tembung saiki arane
sosialita.
Aja maneh kok ibu, sedheng aku wae anake wedok nyipati solah bawane
wanita iku adhem-panas. Lan sing luwih gawe gregeten, ana cowok nggantheng sing
ngadeg ing sisihe wanita iku. Taksawang-sawang kok persis bapak jaman isih
mahasiswa biyen! Ujug-ujug dhadhaku mak dheg. Mengko gek....
"Naksir ya, kok ndomblong wae?" aloke Erro, adhiku.
"Naksir gundhulmu! Mamine cowok iku lho," sautku mendhelik, nyingidake
ekspresi klincutan. Jroning batin aku ngudarasa, Erro cocok nek dadi sedulure cowok
putrane ibu sosialita kuwi. Umur umurane watara rong taun sandhuwurku, paling-
paling lagi semester papat. Aku dhewe saiki kelas 12 SMA.
"Iya-iya, Mbak. Aku ya ngerti kok. Ibu-ibu iku nglirak-nglirik bapak terus.
Apa wis kenal, apa ana sesuatu, ya?" grenenge Erro uga nelakake rasa cubriya.
"Sstt, aja seru-seru. Mundhak marahi ribut!" bisikku ngati-ati.
Nanging jebul jarik lurik pantiasa, sing dilirik ora rumangsa. Bapak tetep
asyik mirsani modhel-modhel smartphone weton anyar. Kala-kala ngendikan serius
karo ibu sing jumeneng neng sandhinge, kala-kala mundhut pirsa marang sales
promotion girl sing njaga counter ngenani kecanggihane hape kasebut. Wektu iku
kios hape Lenovo ing lantai 3 Mall BSD pancen lagi rame pengunjung. Maklum dina
Minggu.
Saking asyike, bapak blas ora nggraita ana wanita sing tansah nggatekake
tindak tanduke. Kanggo nginggati samubarang sing ora perlu, aku kepengin cepet-
cepet ninggalake papan iku lan ngajak bapak nyantai dhahar Sate Senayan karemane
neng Aeon Food & Beverages lantai 2. Merga aku ora wani matur dhewe, wusanane

94
kepeksa golek akal.
"Ro, bapak aturana nyang Sate Senayan saiki," rayuku setengah mrentah.
Erro ngangkat bahu. "Mbak Arum wae sing ngaturi. Ngajak mrana-mrene,
bareng anu rewel karepe dhewe," ucape Erro malik perkara.
Pancen bener Erro. Anggone menyang Mall BSD iki puluh-puluh merga
nuruti karepku. Critane aku lagi rewel pengin ganti handphone. Lenovo P70 sing
meh rong taun ngancani aku. Arep takganti versi gres, Lenovo Vibe Z2 Prosing luwih
canggih. Kebeneran ibu kersa ngagem lungsuranku.
"Ya wis hape-mu mengko taknggone, Rum," ngendikane ibu, semune wis
bosen ngagem Blackberry jadhul. Dene Erro isih setya karo Sony Xperia Z1 Ultra-ne
sing pancen luwih apik. Yen bapak sih wis kadhung fanatik karo Samsung Galaxy,
merga mitrane saka Korea pirang-pirang. Bapak pancen nate ngasta neng perusahaan
pertambangan mangaan ing pulo Doi, Maluku Lor, sing joint venture karo
perusahaan saka Korea Kidul. Nganti saiki sesambungane bapak karo para relasine
mau isih akrab. Kerep video call utawa WA-nan karo Mr. Han Ki Sul, Kim Doo
Young, Yun Ci Cang, Roh Chu Woo Ian akeh maneh.
"Nek ngono suk Minggu jalan ya, Bu?"
"Gampang. Mengko takmatur bapakmu dhisik," wangsulane ibu mesthi karo
ngitung itung anggaran. Apa maneh jaman saiki samubarang sarwa larang.
Wekasane ibu sukses nglobi bapak. Dina Minggu sida lunga. Bapak
ngersakne nyetir Honda HRV ireng piyambak. Om Tulus, sopir kulawarga,
didhawuhi libur. Selak ora sranta, aku terus ngajak nyang Bintaro Xchane Mall sing
luwih kondhang disebut BXc Mall. Kajaba mung ditempuh seprapat jam saka
ngomah ing komplek Bukit Dago liwat tol JakartaSerpong, barang-barang elektrik
ing mall sing klebu ikon lifestyle pusat wisata blanja era globalisasi iku uga pepak.
Senajan akeh pakar ekonomi sing ngarani Indonesia kena dhampak krisis
global, ewadene pengunjung Bintaro Xchange Mall tetep rame. Nganti golek nggon
parkir wae angele ora jamak. Parkir jaba jejel, parkir basement rangsap uga kudu
ngantri. Wis direwangi kaya ngono, mlebu mall munggah-mudhun ubeng-ubengan
prasasat kabeh kios diparani, barange ora ana.
"Lenovo Vibe Z2 Pro? Barangnya kosong. Menyang SDC wae lengkap,"
ujare mas petugas stand Erafone menehi keterangan. Sing dimaksud SDC iku

95
Serpong Digital Centre ing kawasan Summarecon Gading Serpong sing wis dadi
kutha super moderen nyambung karo BSD City, Alam Sutra, Ian Lippo Karawaci.
"Piye, Rum?" pandangune bapak.
Rada abot ing ati aku kepeksa matur,"Mrika nggih, Pak."
"Ya wis ayo, mumpung isih awan," ngendikane bapak karo mirsani arloji.
"O iya, sembahyang duhur dhisik," tambahe bapak nuju mushola ing cedhak
area Ice Skating.
Ninggalne Bintaro Xchange bali tumuju BSD liwat tol Pondhok Aren. Mung
limang menit wis metu tol BSD sisih kulon, terus njupuk jalur tengen arah
Tangerang. Tekan prapatan lampu merah German Center menggok ngiwa liwat
ngarep Giant BSD bablas nrobos prapatan sekolah internasional Sinarmas Global
Academy.
Mlebu kawasan Green Cove BSD sing asri rasane kaya neng luwar negri.
Apamaneh sawise ngliwati zona Foresta sing lagi mbangun gedhung-gedhung
sundhul langit, apartemen-apartemen lan perkantoran-perkantoran modern sing
ngemba swasana Tokyo utawa Beijing. Tekan prapatan Jakarta Nanyang School,
bablas ngalor anjog Jl BSD Raya Utama. Mbanting stir nengen mlebu Summarecon
sing rasane kaya ngambah wewengkon Eropa. Sebab arsitekture ruko-ruko ing
kiwa-tengen dalan persis wewangunan ing Amsterdam, Paris, Madrid Ian
Barcelona.
Ora krasa wis tekan Surya Institute sing adhep-adhepan karo Universitas
Multi Media. Ngulon sithik sawise bunderan, dhug tekan SDC ing kiwa dalan.
Nanging dhasar luwak mangan tales, awak yen lagi apes, direwangi kedhungsangan
menyang pusat gadget paling komplit ing Tangerang Selatan, Lenovo Vibe Z2 Pro
sing takgoleki uga lagi kosong.
"Saiki golek Sate Senayan neng SMS wae ya, Bu?" usule Erro eling
klangenane bapak. Ora adoh, prasasat mung sak sut-an wis tekan SMS alias
Summarecon Mall Serpong.
"Ngene. Langsung mulih wae mampir Aeon. Nyate neng kana mesisan karo
golek hape sing dipengini Arum. Mall anyar luwih gedhe iku mesthine ya luwih
lengkap," ngendikane ibu ngatur.
"Manut ibumu," bapak ngegongi.
Metu saka SDC mulih liwat dalan mau. Tekan prapatan Frogi maju sithik

96
kulon dalan katon Indonesia Convention Exhibition, gedhung pameran sing kabare
paling gedhe se-Asia Tenggara jejer karo kampus elite Prasetya Mulya Business
School. Ora adoh saka kono ngidul sithik ana komplek kampus Swiss German
University utawa sok dicekak SGU. Kawasan BSD City brang kulon kali Cisadane
pancen diplot dadi kutha pendhidhikan Ian padunungan moderen sing dipepaki
maneka warna fasilitas Ian kuliner.
Adhep-adhepan karo SGU, nyabrang dalan, yakuwi panggonane Aeon Mall.
Katon megah Ian njenggarang. Bapak terus mlebu areal mall. Merga parkiran jaba
mbludag, bapak kepeksa parkir gedhung, entuk ing lantai telu. Tanpa noleh kiwa-
tengen langsung njujug stand Lenovo sing pengunjunge uwel-uwelan. Ya wiwit
mlebu ing stand Lenovo iku bapak tansah dilirak-lirik dening "Sundari Sukoco"
kuwi.
Ora mung lirak-lirik, ujug-ujug "Sundari Sukoco" iku nekad nyedhaki bapak
tanpa tidha-tidha. Mesthi wae ibu, aku, Erro, apa maneh bapak, kaget.
"Nuwun sewu, Ar, Ar..., Mas eh Pak Ardi kan?" ucape tanpa ragu-ragu.
"Lho, Windy?" aloke bapak semu ora percaya. "Kok bisa ketemu neng kene
ya? Mas nggantheng iki putramu? Oh iya, kenalna, iki Arum Ian Erro, anak-
anakku, iki ibune."
"Iya yang, eh, Mas, Pak Ardi. Iki Andesit. Asit anakku sing nomer loro,
sinau neng Fakultas Tehnik Lingkungan Universitas Pelita Harapan, Karawaci.
Sing mbarep Koralo, nerusne sinau neng Australia," ucape semu pamer.
Anehe, nadyan Bu Windy kober ketrucut ngundang bapak nganggo sebutan
yang, nanging ibu ora duka. Panjenengane malah mesem karo ngaras pipi kanan-
keringe Bu Windy kebak pangerten.
"Kula sampun ngertos, Mbakyu Windy. Wiwit rumiyin ngantos samangke
bapakipun Arum asring nyariyosaken panjenengan. Malah foto-foto panjenengan
taksih dipunsimpen kok."
"Oh ngaten nggih, Jeng? Adhuh, isin aku. He he he."
Jebule Bu Windy iku mantan pacare bapak nalika isih padha-padha kuliyah
neng Akademi Bank Indonesia Yogyakarta. Merga cemburu karo Detty Arimbi
Rorasai, putri Solo sing uga kanca sakampus, bapak Ian Bu Windy gegeran Ian
wekasane sesambungane pedhot.
Oralet suwe Bu Windy kecanthol Mulyono, cowok Geologi UPN
97
Yogyakarta.
"Piye kabare Mas Mul?" bapak mundhut pirsa.
"Alhamdulillah sehat. Lulus saka UPN biyen Mas Mul kerja neng PT Global
Minning Petrolium. Nate tugas neng Tarakan, Pekanbaru, Sorong. Wis rada suwe
Mas Mul ngantor neng Golden Tower Karawaci. Nyedhaki kantor, terus tuku omah
neng Cluster Caspia."
"Ya, Cluster Caspia aku ngerti."
"Piye kabare Detty biyen? He he he...."
"Ah, wis ngerti kok takon! Biyen kae aku lagi apes, wis mbok tinggal, ora let
suwe kelangan Detty pisan."
"Critanipun beda karo-karo, Mbakyu Wind," selane ibu guyon.
"Ben luwih gayeng ayo ngobrol neng Sate Senayan," usule bapak kelingan
klangenane.
Guyon rame ing Sate Senayan idhep-idhep mahargya reunine bapak Ian Bu
Windy. Ndhudhah dina-dina kawuri kang endah pancen seru. Nanging sing luwih
seru jelas aksine mas nggantheng Asit sing tansah nglirak-nglirik aku terus kuwi.
Apa maneh nalika dheweke njaluk nomer hp-ku barang. Embuh sasmita apa iku,
luwih prayoga kita tunggu ana lelakon apa ing dina-dina kang bakal teka.
(Sumber: Panjebar Semangat; Artisya Sekararum Budiono)

98
 PENUTUP

A. Rangkuman
Widya makna iku nyinau babagan sesambungane lambang utawa
tandha kang nuduhake sakwijine makna. Makna siji lan sijine. Widya
makna yaiku salah sijining perangan panaliten utawa perangan kawruh
basa kang neliti tegesing basa utawa arti, Obyek kajiane widya makna
yaiku makna tembung, frase, klausa lan ukara. Tembung siji lan sijine
duwe teges padha utawa beda gumantung konteks ukarane, sense, nilai
rasa, maksud lan nada.
Tegese tembung nalika madeg dhewe karo wis ana ing ukara tegese
beda. Jinis makna gumantung saka kajiane. Maknane bisa padha karo
kamus, siji bandhing siji, utawa jumbuh dening konsep (sesuai konsep),
utawa gramatikale.
Tegese tembung bisa owah amarga saka faktor kebetulan, faktor umur,
faktor tabu, lan faktor polisemi. Dene tegese tembung kang owah, bisa
uga disebabake tembung iku tegese luwih jembar utawa sempit
gumantung panganggone tembung lan panganggone nilai rasa kang
ndadekake tembung iku luwih sopan tinimbang sakdurunge.

B. Test Formatif
Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki!
1. Mas Banu samenika taksih wonten margi.
Dasanamane tembung margi yaiku. ….

2. Nggugu karsaning priyangga,

Nora nganggo peparah lamun angling,
Lumuh ing ngaran balilu,
Uger guru aleman,
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu
Sinamun ing samudana,

99
 Sesadon ingadu manis
Dasanamane tembung balilu yaiku … .

3. Saben bakul iku mesthi wae golek bathi.

Kosok baline tembung bathi yaiku … .

4. Si pengung nora nglegawa,

Sangsayarda deniro cacariwis,
Ngandhar-andhar
angendhukur,
Kandhane nora
kaprah, saya elok
alangka
longkanganipun,
Si wasis waskitha ngalah,
Ngalingi marang si pinging
Kosok baline tembung pinging yaiku … .

5. Sumitri iku pancen ayu banget, mula dheweke dadi kembang ana ing desane.
Tembung kang ngemu teges konotatif ana ing ukara dhuwur iku yaiku … .

6. Tembung-tembung kang padha pangucap lan panulise nanging duwe teges

kang beda diarani … .

7. Tembung-tembung kang padha pangucape nanging beda tulisan lan tegese

diarani … .

8. Tembung-tembung kang padha panulise nanging beda pangucap lan tegese

diarani … .

9. Mangkono ngelmu kang nyata,

Sanyatane mung weh reseping ati,

100
 Bungah ingaran cubluk,
Sukeng tyas yen denira,
Nora kaya si pengung anggung gumrunggung
Ugungan sadina dina
Aja mangkono wong urip

Tembung kosok baline urip ana ing pethilan Serat Wedhatama iku yaiku … .

10. Kikisane mung sapala,

Palayune ngendelken yayah wibi,
Bangkit tur bangsaning luhur,
Lha iya ingkang rama,
Balik sira sarawungan bae durung,
Mring atining tata krama,
Nggon anggon agama suci.

Tembung kang dasanamane luhur ana ing pethilan Serat Wedhatama iku
yaiku … .

101
C. Tes Sumatif
Wenehana tandha ping (X) ing aksara A, B, C, D, utawa E sing koanggep
paling bener.
1. Fonetik kang ngrembug babagan carane organ kanggo nyuwara bisa
ngasilaake swara yaiku. ...
A. fonetik akustik
B. fonetik auditoris
C. fonetik organis
D. fonetik autogram
E. fonetik lateral
2. Swara kang kalebu ana ing vokal rada binuka yaiku. ...
A. [i] lan [u]
B. [Ɛ], [ә], lan [ɔ].
C. [a]
D. [I] lan [U]
E. [e] lan [o]
3. Swara kang kalebu apiko-alveolar yaiku. ...
A. [b], [p], lan [m]
B. [g], [k], lan [ŋ]
C. [j], [c], lan [ñ]
D. [n], [l], lan [r]
E. [d], [t], lan [h]
4. Transkripsi fonetis saka tembung tutuk yaiku. ...
A. [tutU?]
B. [tutu?]
C. [tutUk]
D. [tuțU?]
E. [tutuk]
5. Owahing swara amarga njumbuhake karo swara liyane kang ana ing
tembung diarani. ...
A. aspirat

102
 B. aferesis
C. prenasalisasi
D. protesis
E. asimilasi
6. Widya tembung iku ngelmu kang nyinau babagan tembung, dumadine
tembung lan owah-owahane sawijining tembung. Owahe sawijining
tembung dadi tembung liya iku bisa karana. ...
A. kapisah
B. kawuwur
C. kawalik
D. karangkep
E. kapantha
7. Tembung kang oleh ater-ater hanuswara ing ukara ngisor iki ngemu teges
ngandhakake kahanan kaya kang kasebut ing linggane, yaiku. …
A. Mbakyuku saiki mulang ana SD Kepatihan.
B. Wajan iki wis mesi, mula kepenak menawa kanggo nggoreng.
C. Makarya ing perusahaan iku mayar wae, ora rekasa.
D. Banyu buket iku mili mangetan, tumuju menyang kali Pepe.
E. Dheweke iku pancen kerep nglirwakakake dhawuhe wong tuwane.
8. Ukara ing ngisor iki, ngandhut tembung kang duwe ater-ater kaya dene ater-
ater {di-}, yaiku. …
A. Kabeh kaluputane wus ingapura dening ramane.
B. Polisi wis nyoba nangkep dhalang kasus iku, nanging durung ana asile.
C. Bocah kang abasa alus iku putrane Pak Suta.
D. Sawise diseneni ibune, dheweke banjur sumingkir lunga saka omah.
E. Dheweke pancen seneng meguru marang simbahe.
9. Ukara ing ngisor iki tetembungane ana kang nganggo imbuhan bebarengan
rumaket, yaiku. ...
A. Putri Solo iku mlakune kaya macan luwe, dene lambeyane kaya blarak
sempal.
B. Enggal tumandanga resik-resik, sadurunge dhayohe padha teka.

103
 C. Klambi saka kakangku iku isih kegedhen menawa dakanggo.
D. Jiwitana sakkesele wong dheweke kuwi ora gampang krasa lara.
E. Mbakyuku lagi milihi klambi kang lagi dikorting ana ing toko iku.
10. Tembung kang kacithak kandel ing ngisor iki nalika sadurunge dirimbag
awujud tembung aran, lan sawise dirimbag malih dadi tembung kaanan,
yaiku. ...
A. Apa kowe gelem ndhuwiti kancamu dhisik, supaya dheweke bisa melu
lunga?
B. Sawise adus kramas, adhik banjur jungkatan lan nganggo lenga wangi.
C. Dheweke seneng maguru marang simbahe.
D. Pamenang adu wasis tingkat SMP iku bakal antuk bebungah sepeda.
E. Roti iku wis njamur, amarga digawe seminggu kepungkur.
11. “Bukune Anjas uwis rusak, dene bukune Asih isih apik”. Adhedhasar
struktur ukarane, jejer kang ana ing ukara kasebut yaiku. ...
A. buku
B. Anjas lan Asih
C. bukune Anjas lan bukune Asih
D. rusak lan apik
E. bukune Anjas
12. Ing ngisor iki ukara kang jejere awujud frasa kriya, yaiku. ...
A. Sega liwet iku enak rasane.
B. Karo tengah iku padha karo sewu limangatus.
C. Sabar iku kalebu sipat kang utama.
D. Nonton kethoprak iku bisa nuwuhake rasa seneng.
E. Bocah ciliki loro iku putrane Pak Karto.
13. Ukara ing ngisor iki kalebu ukara tanggap, yaiku. ...
A. Sariman nangis amarga ora ditukokake dolanan.
B. Perkara iku wis daktakokake marang ibune.
C. Panjlentrehan bab iku isih sumambung karo bab sadurunge.
D. Pak Suta ngilangake bukune anake.
E. Rita nggawekake adhine crita cekak.

104
14. Ukara ing ngisor iki kalebu ukara camboran susun, yaiku. ...
A. Dheweke mangkat sekolah, ewadene udan deres.
B. Parti juwara siji ing sekolahane, wondene adhine ora tau entuk juwara.
C. Suparta iku pinter tur becik atine.
D. Pak Karto sae sanget anggenipun nyekar macapat tuwin saged ngrawit.
E. Pak Lurah dalah garwanipun angestreni pahargyan pawiwahan
putrinipun Pak Presiden Jokowi.
15. Ing ngisor iki kalebu jinising ukara sambawa, yaiku. ...
A. Sesuk yen celenganku wis akeh, arep daknggo tuku wedhus kanggo
korban Idul Adha.
B. Sinten ingkang kepingin dados dwija kang profesional?
C. Dheweke dhisik gelema jupuk jurusan pendidikan basa Jawa mesthi
saiki wis makarya.
D. Yen wani, ayo dakajak numpak roller coaster ana ing taman hiburan
iku.
E. Rikala aku isih kuliah, aku wus tau diwulang materi iku.
16. Aspek makna kang ana ing sajroning widya makna (semantik), kang
gegayutan karo sikap pamicara marang lawan pamicarane. Umpamane
menawa suwarane dhuwur utawa sora ngemu teges lagi jengkel utawa nesu.
Perangan iku kalebu aspek. ...
A. Maksud
B. Nada
C. Nilai rasa
D. Pengertian
E. Perasaan
17. Unen-unen “Mikul dhuwur mendhem jero” duwe teges yaiku uwong kang
duwe tanggung jawab marang kaluwargane utawa bisa njaga kabecikane
asma wong tuwane saka patrap lan tumindake. Unen-unen iku adhedhasar
teges (maknane), maknane kasebut. ...
A. Makna idiomatik
B. Makan konotatif

105
 C. Makna denotatatif
D. Makna kontekstual
E. Makna kolokatif
18. Samubarang kang bisa makili samubarang liya, kang awujud pengalaman,
panemu (pikiran), pangrasa (perasaan), gagasan, lan liya-liyane, yaiku. ...
A. konsep
B. simbol
C. nama
D. tanda
E. leksem
19. “Kowe kudu kuliyah kang tumemen supaya cepet bisa lulus dadi sarjana”.
Tembung sarjana ing jaman samangke nduwe teges kang luwih sempit
tinimbang sadurunge yaiku nelakake wong kang wus lulus saka pawiyatan
luhur (perguruan tinggi). Jinising owahowahan makna/teges kang dadi
luwih sempit tinimbang sadurunge, kasebut. ...
A. amelioratif
B. peyoratif
C. teges luwih
D. sinonimi
E. spesialisasi
20. Tembung kang kacithak kandel ing ukara (1) lan (2) ngisor iki nduwe gayute
makna kang kasebut homonim, yaiku. ...
A. (1) Crita iku kababar ing babad tanah Jawa.
(2) Nalika mulih sekolah aku dijajakake mbakyuku tuku soto babat.
B. (1) Lemper iku kagawe saka watu.
(2) Simbah remen dhahar lemper kang kagawe saka ketan iku.
C. (1) Bukaken bukumu kaca seket.
(2) Jendhela omah iku saiki wis dipasangi kaca.
D. (1) Menawa wis sela, kowe arep dakajak menyang perpustakaan.
(2) Layah iku kagawe saka sela.
E. (1) Aku duwe cemeng kembang telon cacahe papat.

106
 (2) Bakal kang badhe dipundamel rasukan punika werninipun cemeng

D. Tugas Terstruktur
1. a. Gawea bagan vokal kardinal basa Jawa!
b. Gawea tabel klasifikasi konsonan!
2. Wangsulana pitakonan tumrap tembung andhahan: (1) nglirwakake, (2)
jungkatan, lan (3) sumingkira.
a. Kepriye pandhapuke tembung iku?
b. Apa jinise tembung iku mau sawise kadhapuk wuwuhan?
c. Wuwuhan kang ndhapuk tembung iku mau ngemu teges apa?
4. Salah siji jinise klausa yaiku klausa nominal. Apa titikane klausa nominal
lan wenehana tuladhane!
5. Jelasna apa iku homonim, homofon, homograf lan wenehana tuladhane!

107
 DAFTAR PUSTAKA

Alisyahbana, S.T. 1978. Tatabahasa Baru Bahasa Indonesia (Jilid 1). Jakarta: Dian
Rakyat.
Carnie, A. 2011. Modern Syntax. Cambridge: Cambridge University Press.
Cook, S.J. & Walter. A.1971. Introduction to Tagmemic Analisis. Toronto: Holt,
Rinehart & Winson.
Djajasudarma, Fatiman, Dr.T. 1993. Semantik 1dan 2 Pengntar ke Arah Ilmu
Makna. Bandung: PT Eresco.
Elson, B, & Pickett, V. 1969. An Introduction to Morphology Analysis and Syntax,
California: Summer Institute of Linguistics.
Henry Guntur Tarigan. 1984. Sintaksis. Bandung: Angkasa.
Ibrahim, Syukur, dkk. Sintaksis Indonesia. Departemen pamulangan Nasional
Universitas Negeri Malang.
Kridalaksana. H. 1984. Kamus Linguistik. Jakarta. PT Gramedia.
Kridalaksana. H. 1985. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Indonesia: Sintaksis.
Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa.
Markhamah & Sabardila, A. 2018. Telaah Kalimat. Surakarta: Universitas
Muhamadiyah Surakarta.
Marsono. 2013. Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.
Mulyani, Siti. 2008. Fonologi Bahasa Jawa. Yogyakarta: Kanwa Publisher.
Mulyana. 2007. Morfologi Bahasa Jawa (Bentuk dan Struktur Bahasa Jawa).
Yogyakarta: Kanwa Publisher.
Nababan, Diana. 2008. Intisari Bahasa Indonesia. Jakarta: Kawan Pustaka.
Nafisah, Saidatun. 2017. Proses Fonologis dan Pengkaidahannya dalam Kajian
Fonologi Generatif. DEIKSIS. Vol. 9 (1). hlm. 70.
Ningsih, Tri Wahyu Retno dan Endang Purwaningsih. 2013. “Sistem Fonologi
Bahasa Lamalera”. Proceeding PESAT (Psikologi, Ekonomi, Sastra,
Arsitektur & Teknik Sipil): 70. Bandung, 8 - 9 Oktober 2013: Lembaga
Penelitian Universitas Gunadarma.
Poedjosoedarmo, Soepomo. 1979. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud.
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia. N.V.J.E. Wolters
Uitgevers- Maatschappij.
Poerwadarminta, W.J.S. 1953. Sarining Paramasastra Djawa. Jakarta: Noordhoff-
Kolff N.V.
Putrayasa, Ida Bagus. 2010. Kajian Morfologi. Bandung: Rafika Aditama.
_________________. 2017. Sintaksis:Memahami Kalimat Tunggal. Bandung:
Refika Adhitama.

108
Putrayasa, Ida Bagus. 2014. Analisis Kalimat (fungsi, Kategori, dan Peran).
Bandung: Refika Adhitama.
Ramlan, M. 2015. Sintaksis Bahasa Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta.
Robert and Burton, N. 1997. Analysing Sentences, New York: Longman.
Sasangka, Sry Satriya Tjatur Wisnu, 2011. Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa,
Jakarta: Yayasan Paramalingua.
Setyanto, Aryo Bimo. 2007 Paramasastra Bahasa Jawa. Yogyakarta: Panji
Pustaka.
Thoroby, S. 2009. Hoe to Teach Grammar. Edinburgh: Pearson Education. Limited.
Tallerman , M. 2011. Under Standing Syntax. London: Hodder Education.
Subalidinata. 1994. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka
Nusatama.
Subroto, Edi.D. 1991. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud.
Sutarjo, Imam. 2008. Kawruh Basa Saha Kasusastran Jawi. Surakarta: Jurusan
Sastra Daerah FSSR UNS.
Verhaar. J.W.M.1996. Asas-asas Linguistik Umum. Yogyakarta: Gajah Mada
University Press.
Wedhowati, dkk. 2006. Tata Bahasa Jawa Mutakhir. Yogyakarta: Kanisius.

109