KATA PENGANTAR

Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada program Pendidikan
Profesi Guru (PPG), khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian dan
pengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting sehingga
harus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan tersebut antara
lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya penyusunan modul ini,
sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang tiada terukur ke Hadirat
Alloh Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran penyusunan modul ini
Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modul
terdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas (a)
Widya Swara, (b) Widya Tembung, (c) Widya Ukara, dan (d) Widya Makna. Modul 2
tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas (a) Basa Ngoko, (b) Basa Ngoko Alus,
(c) Basa Krama, dan (d) Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara Jawa berisi (a)
Aksara Jawa, (b) Aksara Murda, (c) Maca Teks Aksara Jawa Cithak, dan (d) Maca Teks
Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan Modern, terdiri (a)
Geguritan lan Tembang Macapat, (b) Tembang Dolanan, (c) Karya Sastra Gancaran,
dan (d) Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang Wirausaha Jawa, terdiri (a) Pranata
Cara lan Sesorah, (b) Upacara Adat Jawa lan Tradisi, (c) Busana Jawa, (d) Gendhing
Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni Pentas Jawa, berisi (a) Kesenian Rakyat
Jawa, (b) Wayang Ramayana, (c) Wayang mahabarata, dan (d) Kethoprak dan Sineprak.
Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan dan
Kebudayaan, rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang tidak dapat disebutkan satu-
persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan dengan kebaikan yang lebih
baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima kritik dan saran yang
membangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa yang akan datang.

Surakarta, Oktober 2019

Penyusun

ii
 DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ................................................................................................. i

KATA PENGANTAR ............................................................................................... ii
DAFTAR ISI ............................................................................................................. iii
KEGIATAN BELAJAR 1 WIDYA SWARA ........................................................... 1
PENDAHULUAN ................................................................................................ 1
A. Deskripsi Singkat .................................................................................... 1
B. Petunjuk Belajar...................................................................................... 2
INTI ................................................................................................................ 3
A. Capaian Pembelajaran ............................................................................ 3
B. Pokok-Pokok Materi ............................................................................... 3
C. Uraian Materi .......................................................................................... 3
1. Widya Swara Basa Jawa ..................................................................... 3
2. Fonetik Artikulatori ............................................................................ 6
D. Forum Diskusi ............................................................................................. 18
PENUTUP ............................................................................................................ 19
A. Rangkuman ............................................................................................. 19
B. Tes Formatif............................................................................................ 19

KEGIATAN BELAJAR 2 WIDYA TEMBUNG ..................................................... 25

PENDAHULUAN ............................................................................................... 25
A. Deskripsi Singkat ................................................................................... 25
B. Petunjuk Belajar ..................................................................................... 25
INTI ................................................................................................................ 27
A. Capaian Pembelajaran ........................................................................... 27
B. Pokok-Pokok Materi .............................................................................. 27
C. Uraian Materi ......................................................................................... 27
1. Tegese Widya Tembung .................................................................... 27
2. Wujude Tembung Basa Jawa.............................................................. 28
3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa ................................................... 30
4. Jinising Tembung Basa Jawa ............................................................. 44
D. Forum Diskusi ....................................................................................... 47
PENUTUP ........................................................................................................... 49
A. Rangkuman ............................................................................................ 49
B. Tes Formatif ........................................................................................... 49

KEGIATAN BELAJAR 3 WIDYA UKARA ........................................................... 55

PENDAHULUAN……...…….................... ......................................................... . 55
A. Deskripsi Singkat..................................................... ............................... 55
B. Petunjuk Belajar..................................................................... ................ 56
INTI……………………………................................................. ......................... 56
A. Capaian Pembelajaran................................................. ........................... 56

iii
 B. Pokok-Pokok Materi................................................................... ............ 57
C. Uraian Materi………................................................................... ........... 58
D. Forum Diskusi.................................................................................. ...... 76
PENUTUP ............................................................................................................ 77
A. Rangkuman………………………………………………….. ............... 77
B. Tes Formatif……………………………………………….................... 77

KEGIATAN BELAJAR 4 WIDYA MAKNA .......................................................... 81

PENDAHULUAN ................................................................................................ 81
A. Deskripsi Singkat …………… ............................................................... 81
B. Petunjuk Belajar ……………................................................................. 81
INTI ................................................................................................................ 80
A. Capaian Pembelajaran …………… ....................................................... 80
B. Pokok-Pokok Materi …………… .......................................................... 80
C. Uraian Materi ......................................................................................... 83
1. Tegese Widya Makna…… ................................................................. 83
2. Aspek-Aspek Makna… ...................................................................... 84
3. Jinis Makna ……………………………………………………. ....... 85
4. Owah-Owahan Makna ....................................................................... 86
5. Gayute Makna…………………………………………………......... 90
D. Forum Diskusi …………… ................................................................... 93
PENUTUP ........................................................................................................... 98
A. Rangkuman ............................................................................................ 98
B. Tes Formatif ........................................................................................... 96
C. Tes Sumatif ............................................................................................. 101
D. Tugas Terstruktur ................................................................................... 106

DAFTAR PUSTAKA ................................................................................................ 107

KUNCI JAWABAN …………………………………………………………… .... 109

iv
 KEGIATAN BELAJAR 1
WIDYA SWARA

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat
Fonologi minangka perangane ilmu basa kang wigati. Fonologi iku ilmu
basa kang paling dhasar. Pasinaon ana ing basa Jawa iku sejatine linambaran ilmu
fonologi. Ancase sinau fonologi yaiku mahasiswa kaajab bisa njlentrehake tegese
basa, proses anggone ngasilake swara, klasifikasi swara, lan mangerti titikane
basa Jawa. Ing fonologi ana kang sinebut fonetik, yaiku cabang fonologi kang
ngrembug babagan proses anggone ngasilake swara. Kanthi sinau fonetik
mahasiswa kaajab bisa mbedakake panganggone aksara Latin ing basa Jawa kang
sejatine diucapake kanthi swara sing sejen.
Materi kang kasusun ana ing modul iki duwe paedah kanggo mahasiswa
amarga pasinaon iki ngemot dhasaring ilmu basa. Buku iki digawe supaya praktis
lan gampang diwarahake. Kanthi sinau fonologi mahasiswa bisa nganalisis basa
Jawa kang diucapake utawa katulis kathhi trep lan titis. Sanajan mangkono, kanthi
sinau fonologi mahasiswa bisa milah basa miturut maneka warna kahanan.
Mahasiswa uga bisa ngucap fonem kanthi bener lan pener. Materi ana ing buku iki
kasusun kanthi ngetrepake karo bab kang pingin digayuh ana ing pasinaon PPG
basa Jawa. Bab-bab kasebut karonce ana ana ing capaian pembelajaran lan sub
capaian pembelajaran kang wis disepakati yaiku.
Tabel 1: Capaian Pembelajaran PPG basa Jawa
Capaian Sub-Capaian Pembelajaran
Pembelajaran
Menganalisis prinsip 1. Para siswa kaajab bisa njentrehaken tegese
materi kebahasaan fonologi
Jawa dan aplikasinya 2. Para siswa kaajab bisa njlentrehake tegese
dalam pembelajaran fonetik.
bahasa Jawa 3. Para siswa kaajab bisa njlentrehake proses
wawan rembug.
4. Para siswa kaajab bisa nyebutake piranti
nyuwara.
5. Para siswa kaajab bisa njlentrehake cara
ngasilake swara.
6. Para siswa kaajab bisa ngandharake panemu
nganggo basa Jawa kanthi swara vokal lan

1
 Capaian Sub-Capaian Pembelajaran
Pembelajaran
konsonan kang trep.

B. Petunjuk Belajar
Modul kang digawe iki bisa digunakake minangka rujukan kanggo sinau
paramasatra Jawa ana ing PPG Basa Jawa. Buku iki karantam saka telung
pasinaon yaiku widya swara Jawa, fonetik artikulatori, lan titikane fonem basa
Jawa. Materi kang katulis ana ing modul iki saloke diwenehi gambar supaya
anggone sinau luwih cetha.
Saben pasinaon uga dikompliti tugas lan soal ujian ana ing saben pasinaon.
Soal ujian saben pasinaon bentuke pilihan. Sanajan saben pasinaon wus ana tugas
lan soal ujian, modul iki uga nyepakake tugas lan ujian kang ngemot kabeh materi
ing modul. Tugas lan soal ujian kasebut bentukke bisa digunakake kanggo ujian
kang nemtokake lulus orane mahasiswa. Cara pambiji soal kang wus disiapake
yaiku :

Mahasiswa bisa lulus menawa biji ujiane luwih saka 80%. Menawa bijine kurang
saka iku, mahasiswa kasebut kudu mbaleni bab kang durung dikuwasani.

2
 INTI

A. Capaian Pembelajaran
Menganalisis prinsip materi kebahasaan Jawa dan aplikasinya dalam
pembelajaran bahasa Jawa.

B. Pokok-Pokok Materi

Gambar 1: Pokok-pokok materi widya swara basa Jawa

C. Uraian Materi
1. Widya Swara Basa Jawa
a. Fonologi
Manungsa minangka mahluk sosial wis tamtu nglakoni sing jenenge
pasrawungan karo wong liya. Pasrawungan bisa kalaksanan kanthi lancar menawa
ana piranti sing nglantarake. Micara kalaksanan kanthi nggunakake piranti awujud
basa, yaiku sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo
ngandharake panemune marang wong liya. Lambang swara kang digunakake iku
bisa diwarahake kanthi ilmiah. Modul iki digawe kanthi ancas bisa nyinau kepiye
carane manungsa bisa ngasilake swara.
Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses aggone

3
 ngasilake/produksi swara. Kanthi luwih cetha Nafisah (2017: 70) ngandharake
menawa “fonologi mencakup bunyi bahasa, baik yang bersangkutan pembentukan
bunyi, bunyi sebagai getaran udara, dan bunyi yang terdengar (ketiganya dikaji
oleh fonetik) maupun yang bersangkutan dengan fungsi bunyi dalam komunikasi.”
Saben manungsa anggone micara tamtu ngalami proses fonologis supaya bisa
ngasilake swara/fonem. Proses ngasilake swara, carane swara mrambat lumantar
hawa, lan nganti swara bisa dirungokake iku diwarahake ana ing kajian fonetik.
Tegese fonologi iku uga meh padha karo andharane Ningsih lan
Purwaningsih (2013: 75) menawa:
“Pengetahuan tentang fonologi berkaitan dengan bagaimana penutur
bahasa memproduksi bunyi yang mempunyai arti, mengenali aksen yang
asing, membentuk kata baru, menambah segmen fonetik yang cocok untuk
memproduksi bunyi yang beraspirasi dan yang tidak aspirasi dalam
konteks yang sesuai, mengenali apa yang berbunyi dan yang tidak
berbunyi dalam suatu bahasa itu.”

Saka andharan iku bisa dingerteni menawa ilmu fonologi iku ora mung sinau
babagan cara ngasilake swara, ananging uga ngrembug babagan karakteristik
swara saengga bisa dibedakake swara kang ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa
milah swara kang beda logate. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku
sinebut fonem. Coba gatekna tuladha ing ngisor iki.
titik >< tilik thuthuk >< tutuk
Tembung-tembung kang katulis iku diucapake kanthi teges kang ora padha
sanajan mung beda safonem. Tembung titik lan tilik duwe teges kang beda sanajan
sing owah mung fonem /t/diganti /l/. Tembung liyane uga padha, tembung thuthuk
‘barang atos kanggo dedeg owah tegese’ dadi tutuk ‘piranti kanggo ngomong’
gara-gara fonem /th/diganti /t/.

b. Fonetik
Kaya kang wus dirembug sadurunge. Kang diarani fonetik yaiku perangane
ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane swara bisa diasilake, piye carane
swara mrambat lumantar hawa, uga piye carane swara bisa dirungokake. Kanthi
luwih cetha Mulyani (2008: 5-6) ngandharake:

4
 “… fonetik adalah ilmu yang mempelajari bagaimana cara kerja alat ucap
manusia dalam menghasilkan bunyi bahasa, bagaimana hakikat bunyi
bahasa itu (dalam hal ini frekuensi, intensitas, dan timbernya), serta
bagaimana getaran udara sebagai bunyi bahasa tersebut diterima oleh
indra pendengaran manusia”.

Saka andharan kang kaya mangkana fonetik bisa uga diarani bidang kajian
fonologi kang ngrembug babagan raganing swara. Jinising fonetik ana telu yaiku
fonetik artikulatoris/organik, akustik, lan auditoris. Jinis-jinis fonetik iku diperang
miturut papan panggonane swara nalika lagi pasrawungan, yaiku nalika nembe
micara, nalika swara mrambat lumantar hawa, lan nalika swara iku dirungokake
dening mitra wicara. Jinising fonetik iku bisa disawang saka gambar 2.

Gambar 2: Jinising fonetik

Fonetik artikulatoris iku naliti organ ana ing awake pamicara kang
digunakake supaya bisa ngasilake swara. Fonetik jinis iki ngrembug kepiye carane
hawa saka paru-paru manungsa nglewati organ-organ liyane bisa ngasilake swara
kang maneka warna. Swara-swara kang kaasilake nalika micara iku mau banjur
bisa dipilah-pilah miturut artikulator/piranti kanggo ngucap.
Fonetik akustik iku naliti swara kang mrambat saka pamicara marang
mitra wicara kanthi lumantar hawa. Jinis fonetik iki ngrembug swara kang wus ora
ana hubungane nalika diasilake lan durung tekan ing mitra wicara. Swara kang
dirembug yaiku swara kang wus metu saka tutuk. Marsono (2013: 2) ngandarake
menawa “bunyi-bunyi diselidiki frekuensi getarannya, amplitude, intensitas, dan
timbernya”. Fonetik akustik nggabungake antarane ilmu basa lan fisika supaya
bisa mangerti karakteristik swara kang diucapake.
Fonetik auditoris naliti swara kang dirungokake dening mitra wicara. Jinis
fonetik iki naliti kepiye carana swara bisa ditampa lewat kuping banjur mitra
wicara bisa ngerti basa iku mau. Fonetik auditoris lan fonetik artikulatoris iku

5
 nggabungke ilmu basa lan kedokteran amarga kang ditaliti proses swara diasilake
lan ditampa kanthi piranti organ manungsa.
Jinis fonetik kang arep dibahas ana ing modul iki yaiku fonetik
artikulatori. Fonetik iki penting diwarahake supaya panjenengan luwih ngerti
babagan proses produksi/ngasilake swara. Sanajan mangkono, kanthi sinau fonetik
artikulatori panjenengan bisa milah-milah jinising swara miturut piranti kang
digunakake kanggo ngasilake swara.

2. Fonetik Artikulatori
a. Piranti Nyuwara
Swara kang sering dirungokake nalika rembugan karo wong liya iku ora
teka ngono wae, ana piranti-piranti awujud organ kang bisa ngasilake swara.
Supaya luwih cetha, modul iki nyelipi gambar piranti kanggo ngasilake swara
kaya kang ana ing gambar 3. Gambar piranti kasebut banjur dikompliti kanthi
katrangan jeneng-jenenge piranti kasebut ana ing tabel 2 manut urutan nomer
kang ana ing gambar 3.
Piranti kanggo ngucap ana ing gambar 3 duwe tugase dhewe-dhewe
kanggo ngasilake maneka swara. Ana organ kang duwe pengaruh langsung nalika
ngasilake swara sinebut artikulator. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk kang
tugase ngalangi hawa supaya bisa ngasilake maneka warna swara. Artikulator
kang digunakake kanggo ngasilke swara iku bisa disawang saka gambar kang
katulis no. 11-19 lan no. 21-22.
Tabel 2: Piranti kanggo ngasilake swara
Piranti Nyuwara Basa Latine
1) Paru-paru (lungs)
2) Gurung ngisor (batang tenggorokan/trachea)
3) Gurung dhuwur (pangkal tenggorokan/larynx)
4) Pita swara (vocal cord)
5) Krikoid (cricoid)
6) Trikoid (thyroid)
7) Aritenoid (arythenoid)
8) Telak (dinding rongga tenggorokan/wall of pharynx)
9) Epiglotis (epiglotis) dorsal
10) Oyoting ilat (root of the tongue) medial
11) Ilat sisih jero (hump/back of thongue/dorsum) laminal
12) Ilat sisih tengah (middle of tongue/medium) apical
13) Ilat sisih dhuwur (blade of tongue/lamina) uvular
14) Pucuk ilat (tip of tongue/apec) velar
6
 Piranti Nyuwara Basa Latine
15) Anak tekak (uvula) palatal
16) Gorokan (langit-langit empuk/soft palate/velum) alveolar
17) Cethak (langit-langit atos/hard palate/palatum) dental
18) Gusi (alveola/alveolum) dental
19) Untu sisih ndhuwur (upper teeth/denta) labial
20) Untu sisih ngisor (lower teeth/denta) labial
21) Lambe sisih ndhuwur (upper lip/labia)
22) Lambe sisih ngisor (lower lip/labia)
23) Tutuk (mouth)
24) Ruangan njero tutuk (oral cavity/mouth cavity)
25) Ruangan njero irung (nose cavity/nasal cavity)
Artikulator iku bisa dipara dadi loro yaiku artikulator aktif karo artikulator
pasif. Artikulator aktif iku mapan ana ing tutuk sisih ngisor, menawa artikulator
pasif mapan ana ing tutuk sisih dhuwur.

Gambar 3: Piranti Kanggo Ngucap (sumber: http://slideplayer.info)

Artikulator iku mau diarani aktif amarga bisa diobahke manut kang dibutuhake,
ewa dene artikulator pasif iku ora bisa obah. Kang kalebu artikulator aktif yaiku
1) ilat sisih mburi, 2) ilat sisih tengah, 3) ilat sisih ndhuwur, 4) pucuk ilat, lan 5)
lambe ngisor. Artikulator pasif kang digunakake kanggo ngasilake swara yaiku 1)
anak tekak, 2) gorokan, 3) cethak, 4) gusi, 5) untu sisih ndhuwur, lan 6) lambe
sisih ndhuwur.
Tuladha panganggone artikulator aktif lan pasif bisa disawang nalika arep

7
 ngucapake swara /d/ yaiku swara kang diasilake saka artikulator pucuk ilat karo
untu. Artikulator aktif yaiku pucuk ilat nyerak marang untu sisih dhuwur. Untu
sing ana ing sisih dhuwur ora bisa obah, sing aktif iku pucuk ilat minangka
artikulator aktif.

b. Cara ngasilake swara

Manungsa ngasilake swara kang duwe teges iku ana carane. Piranti kang
paling wigati supaya bisa ngasilake swara yaiku kudu ana hawa. Hawa kang
dibutuhake iku asale saka kagiyatan napas. Hawa kang mlebu ing awak banjur
ditokke meneh sawise digunakake. Kanthi prentah saka otak, otot-otot ana ing
paru-paru, weteng lan dada ngembang lan ngempis supaya hawa kang ana ing
paru-paru bisa mlaku munggah nglewati gurung-gurung.
Ing gurung-gurung iku mau ana sing jenenge krikoid, trikoid, aritenoid, lan
pita swara. Pita swara sisih ngarep kelet ana ing tiroid menawa sisih mburi
kelet karo arytenoid. Pita swara duwe tugas supaya bisa ngasilake swara yaiku
ngatur hawa kang mlebu lan metu ana saka paru-paru tumuju tutuk. Saka hawa
kang lewat iku mau pita swara bisa kabukak ombo, kabukak, katutup, lan katutup
kenceng.
Glotis kabukak ombo iku nalika awake dhewe napas biasa. Nalika napas
pita suara ora duwe tugas ngasilake swara. Hawa ing paru-paru bisa metu kathi
bebas. Marsono (2013: 9) ngandharake “glottis dalam keadaan terbuka bila
dalam menghasilkan bunyi tak bersuara …”. Glotis katutup nalika hawa kang
nglewati pita swara bisa gawe pita swara iku geter saengga bisa ngasilake swara
tartamtu. Proses produksi swara nalika hawa nglewati pita swara iku diarani
proses fonasi. Glotis katutup rapet iku kadadeyan nalika ngucapake swara glottal
stop kayata ngomong bapak [bapa?]. Swara [k] ana ing mburi tembung bapak iku
bisa kalebu swara glottal stop. Supaya luwih cetha kang diarani glotis iku kaya
ngapa, coba panjenengan gatosaken gambar 4 ana ing modul iki. Gambar 4 iku
minangka gambaran bentuk pita swara. Bentuk pita swara kang nyata uga bisa
panjengan priksani ana ing situs https://www.youtube.com/watch?v=egT-OLS1-
UM.
Hawa kang lewat pita swara nerusake munggah banjur oleh alangan saka
artikulator ing njero tutuk. Alangan saka artikulator iku mengko kang nggawe

8
swara saka pita swara dadi maneka warna.

Glotis Terbuka Lebar Glotis Terbuka

Glotis Tertutup Glotis Tertutup Rapat

Gambar 4: Glotis (sumber: https://www.omicsonline.org)
Proses kang mangkono iku diarani proses artikulasi. Pungkase hawa mau digiring
metu, bisa lewat tutuk bisa uga lewat irung. Proses metune hawa iku mau diarani
proses oro-nasal.

c. Klasifikasi Swara
Swara kang diasilake organ swara manungsa bisa dipilah-pilah manut
kahanan tartamtu. Bab iki arep ngrembug klasifikasi swara kang kaya mangkene:
1) Klasifikasi Swara Miturut Dalan Metune Hawa
Klasifikasi swara miturut dalan metune hawa dipara dadi loro, yaiku hawa
kang metu saka tutuk lan hawa kang metu saka irung. Hawa kang metu saka tutuk
iku bisa ngasilake swara oral. Kang kalebu ana ing swara oral yaiku [a], [b], [c],
[d], [ḑ], [e], [f], [g], [h], [i], [j], [k], [l], [o], [p], [q], [r], [s], [t], [ț], [u], [v], [w],
[y], lan [?]. Banjur, hawa kang metu saka irung iku bisa ngasilake swara nasal.
Hawa kang mlaku saka paru-paru dialang-alangi supaya babar blas ora bisa metu
saka tutuk. Titikane swara nasal yaiku nalika pamicara ngucap tembung nasal
sinambi njithet irung swara iku ora bakal bisa kaasilake amarga hawa saka paru-
paru ora bisa metu. Kang klebu ana ing swara nasal yaiku [n], [m], [ñ], lan [ŋ].

2) Klasifikasi Swara Miturut Ana Orane Proses Artikulasi

Klasifikasi swara miturut ana lan orane proses artikulasi kaperang dadi
9
 loro, yaiku vokal, lan konsonan. Kanthi luwih cetha klasifikasi swara kuwi mau
bisa dijlentrehake ana ing ngisor iki.

a) Swara Vokal
Swara vokal yaiku swara kang diasilake organ micara tanpa dialangi
artikulator. Hawa kang metu saka paru-paru mung dialangi nalika nglewati pita
swara. Andharan iki cocok karo kang dijlentrehake dening Verhaar (2012: 33)
menawa “vokal adalah bunyi bahasa yang dihasilkan dengan melibatkan pita-pita
suara–tanpa penyempitan atau penutupan apa pun pada tempat pengartikulasian
mana pun”. Swara vokal kang digawe sejatine amarga ana pita swara. Sanajan
mangkono, swara vokal bisa maneka warna amarga posisi ilat lan lambe sing
micara.
Swara vokal kang diasilake bisa disawang saka dhuwure ilat, perangane
ilat kang diunggahake, adoh cerake ilat karo langit-langit, lan wujud lambe nalika
ngetokake hawa. Ing fonologi ana sing diarani vokal kardinal yaiku diagram kang
ngemot posisi ilat saben vokal supaya luwih gampang anggone sinau. Diagram
kardinal swara vokal basa Jawa bisa disawang ana ing gambar 5 modul iki.

Gambar 5: Vokal kardinal basa Jawa

Vokal ana ing basa Jawa menawa disawang ana ing gambar 5 cacahe ana
sepuluh, yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], lan [ɔ]. Pamilahing swara
vokal miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, lan adoh cerake ilat karo langit-langit
ditulis kanthi cetha ana ing gambar. Supaya luwih cetha pamilahing swara vokal
10
bisa dijlentrehake kaya mangkene:

(1) Pamilahing swara vokal miturut dhuwure ilat

Nalika ngucap swara vokal, ilat minangka organ kanggo ngucap bisa
mapan ana ing telung posisi yaiku posisi dhuwur, tengah, lan ngisor saengga bisa
ngasilake swara vokal, yaiku:
(a) Vokal dhuwur yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing dhuwur.
Kang kalebu ana ing vokal dhuwur yaiku swara [i], [I], [u], lan [U]. Jinis
vokal iki bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal dhuwur sing kenceng yaiku
[i] lan [u], saha vokal dhuwur sing kendho yaiku [I] lan [U].
(b) Vokal Madya yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing tengah-
tengah. Kang kalebu ana ing vokal madya yaiku swara [e], [Ɛ], [ә], [o], lan
[ɔ]. Jinis vokal iki isih bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal madya
kenceng yaiku [e] lan [o], saha vokal madya kendho yaiku [Ɛ] lan [ɔ].
(c) Vokal ngisor yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing ngisor. Ana
ing basa Jawa kang kalebu ana ing swara vokal iki mung swara [a]. Vokal
ngisor ana ing basa Jawa ora dipilah meneh dadi loro. Ananging, menawa
arep dipadhakake karo vokal sing liyane vokal iki kalebu ana ing vokal ngisor
kendho.

(2) Pamilahing swara vokal miturut ilat kang obah

Swara vokal uga bisa dipilah saka organ ilat kang obah. Pamilahing vokal
kang kaya mangkana ngasilake telung jinis vokal yaiku vokal ngarep, vokal
tengah, karo vokal buri. Kang kalebu ana ing vokal ngarep yaiku swara [i], [I], [e],
[Ɛ], lan [a]. Kang kalebu ana ing vokal tengah yaiku swara [ә]. Banjur, kang
kalebu ana ing vokal buri yaiku swara [u], [U], [o], lan [ɔ].

(3) Pamilahing swara vokal miturut cerak adohe ilat karo langit-langit
Swara vokal bisa kapara dadi papat menawa sinawang saka adoh cerake
ilat karo organ langit-langit, yaiku tinutup, rada rada tiutup, rada binuka, lan
binuka. Adoh cerake ilat karo langit-langit ana ing tutuk adate diarani striktur.
(a) Vokal tinutup (close vowels) yaiku swara vokal kang diasilake nalika ilat
diangkat dhuwur nganti cerak karo langit-langit. Ilat kang diangkat iku ora

11
 nganti ndemok langit amarga menawa hawa kang metu oleh alangan swara
kang diasilake ora bisa dadi vokal. Menawa nyawang saka vokal kardinal
kang wus cumepak, kang kalebu ana ing vokal katutup yaiku swara [i] lan [u].
(b) Vokal rada tinutup (half-close) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat
ditarik munggah, ananging ora luwih dhuwur saka vokal katutup. Munggahe
ilat kira-kira loro per telu saka dhuwure ilat nalika ngasilake swara vokal
tinutup saengga bisa ngasilake swara [I] lan [U].
(c) Vokal rada binuka (half-open) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat
ditarik rada dhuwur, dhuwure wetara sepertelu saka dhuwure ilat nalika
ngasilake vokal tinutup. Kang kalebu ana ing vokal rada binuka yaiku swara
[Ɛ], [ә], lan [ɔ].
(d) Vokal binuka yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat mapan ana ing
posisi ngisor (ora ditarik munggah). Swara kang kalebu ana ing vokal binuka
yaiku mung swara [a].

(4) Pamilahing swara vokal miturut bentuk lambe

Swara vokal uga bisa diasilake saka bentuk lambe nalika ngucap. Bentuk
lambe nalika ngucap swara vokal kaperang dadi loro, yaiku bunder lan ora bunder.
Vokal bunder yaiku swara vokal kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru metu
nglewati lambe sing bentuke bunder. Swara vokal kang kalebu vokal bunder yaiku
[ɔ], [o], [U], lan [u]. Banjur, kang diarani vokal ora bunder yaiku nalika ngasilake
swara vokal, hawa saka paru-paru ditokake lewat lambe sing bentuke ora bunder.
Vokal ora bunder bisa diasilake nalika bentuk lambene netral utawa lonjong.
Swara vokal kang kalebu ana ing vokal ora bunder yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], lan
[ә].
Bentuk lambe nalika ngucap swara vokal dibedakake dadi telu, yaiku
bunder, lonjong lan netra. Sanajan bentuk lambe mung ana telu, lambe kasebut
bisa ngasilake sepuluh vokal ana ing basa Jawa. Bab iki bisa kadaden amarga ana
pengaruhe karo ilat lan amba orane lambe nalika ngucap vokal kasebut. Swara [u]
lan [o] minangka swara kang diasilake nalika bentuke lambe bunder. Ananging,
nalika ngucap swara [u] lambe kudu dibentuk bunder kang luwih cilik tinimbang
nalika ngucap swara [o].

12
 (5) Klasifikasi swara vokal miturut cacahe swara
Swara vokal kang mapan ana ing tembung bisa dipilah manut cacahe vokal
saben wanda. Ing basa Jawa pamilahing tembung kanthi cara mangkono mung ana
loro yaiku monoftong lan diftong. Monoftong yaiku pangucape swara vokal ana
ing saben wanda ora ana sing rangkep. Tuladha monoftong yaiku sate. Tembung
sate kabentuk saka urutan konsonan vokal konsonan vokal (KVKV). Ora ana
vokal kang rangkep ana ing tembung iku. Banjur, diftong yaiku pangucape swara
vokal ana ing wanda kasusun rangkep. Diftong ana ing basa Jawa adate
digunakake nalika mbangetake prakara tartamtu. Tuladha diftong yaiku cuilik.
Susunan tembung cuilik yaiku KVVKVK. Ana ing tembung iku bisa ditemoni ana
vokal kang digunakake bebarengan ana ing wanda. Prakara kang kaya mangkono
kang diarani diftong.

(6) Klasifikasi swara vokal miturut mapane ilat

Swara vokal bisa diperang miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, adoh
cerake ilat karo langit-langit, saha bentuk lambe bisa karingkes ana ing tabel 3.
Saka tabel kang wis cumepak, panjenengan bisa ngerti ana ngendi mapane ilat lan
kepiye bentuk lambe kang bisa ngasilake swara-swara vokal basa Jawa kang
bener.
Tabel 3: Tabel pamilahing swara basa Jawa
Swara Pamilahing swara vokal sinawang saka-
No. Vokal Tuladha
Dhuwure Ilat kang Striktur Bentuk
Ilat Obah Lambe
1. [i] Dhuwur Ngarep Tinutup Ora impi [impi]
Kenceng Bunder ingsun [iŋsUn]
sambi [sambi]
iwak [iwa?]
2. [I] Dhuwur Ngarep Rada Ora pitik [pitI?]
Kendho Tinutup Bunder sithik [sițI?]
slenthik [slәnțI?]
apik [apI?]
3. [u] Dhuwur Buri Tinutup Bunder untu [untu]
Kenceng saru [saru]
sapu [sapu]
kuru [kuru]
4. [U] Dhuwur Buri Rada Bunder wangun [waŋUn]
Kendho Tinutup karung [karUŋ]
sarung [sarUŋ]

13
 Swara Pamilahing swara vokal sinawang saka-
No. Vokal Tuladha
Dhuwure Ilat kang Striktur Bentuk
Ilat Obah Lambe
entuk [entU?]
5. [e] Madya Tengah Rada Ora eling [eling]
Kenceng Tinutup Bunder terong [terɔŋ]
entuk [entU?]
sare [sare]
6. [Ɛ] Madya Ngarep Rada Ora pelet [pƐl Ɛt]
Kendho Binuka Bunder ceret [cƐrƐt]
karet [karƐt]
suwek [suwƐ?]
7. [ә] Madya Ngarep Rada Ora pareng [parәŋ]
Binuka Bunder pakem [pakәm]
karep [karәp]
lenga [lәŋa]
8. [o] Madya Buri Rada Bunder loro [loro]
Kenceng Tinutup coro [coro]
karo [karo]
ora [ora]
9. [ɔ] Madya Buri Rada Bunder sega [sәgɔ]
Kendho Binuka apa [ɔpɔ]
kanca [kɔncɔ]
tuwa [tuwɔ]
10. [a] Ngisor Ngarep Binuka Ora aran [aran]
Kendho Bunder sayah [sayah]
wayah [wayah]
kasar [kasar]

b) Swara Konsonan
Swara konsonan yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru
oleh alangan sadurunge metu. Swara konsonan bisa dipilah-pilah manut piranti
micara, jinis alangan, kahanan pita swara, lan cacahe swara.
(1) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Piranti Micara
Swara konsonan bisa dipilah manut piranti micara kang digunakake. Hawa
kang metu saka paru-paru ngalami proses artikulasi nalika ana ing tutuk.
Menawa dipilah-pilah manut piranti micara, swara konsonan bisa kaperang dadi
sepuluh yaiku bilabial, labio-dental, apiko-dental, apiko-alveolar, apiko-palatal,
lamino-alveolar, medio-palatal, dorso- velar, laringal, lan glotal stop. Jinising
sawara konsonan kang kasebutake iku dijupuk saka jeneng latin saben organ
artikulasi sing digunakake nalika ngasilake swara. Coba panjengan bikak meneh
katrangan piranti kanggo ngucap ana ing kaca 6-7.

14
 Konsonan bilabial yaiku swara konsonan kang kaasilake nalika hawa saka
paru-paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan lambe
dhuwur minangka artikulator pasif. Tembung bilabial iku sejatine kajupuk saka
basa Latine lambe yaiku labial. Artikulator kang digunakake kanggo ngasilake
konsonan bilabial yaiku lambe kang cacahe loro (ngisor lan dhuwur) mula
jenenge dadi bilabial. Kang kalebu ana ing konsonan bilabial yaiku swara [b],
[p], lan [m].
Konsonan labio-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan untu dhuwur
minangka artikulator pasif. Kang kalebu ana ing koknsonan labio-dental yaiku
swara [f], [v] lan [w]. Ananging, swara [w] uga bisa dilebokake ana ing swara
semi-vokal amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi
wutuh.
Konsonan apiko-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa kang
metu saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif karo
untu dhuwur minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan apiko-dental
yaiku swara [t] lan [d]. Konsonan apiko-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika
hawa saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan
gusi minangka artikulator pasif. Kang kalebu ing konsonan apiko-alveolar
yaiku swara [n], [l], lan [r].
Konsonan apiko-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan cethak minangka
artikulator pasif. Kang kalebu ana ing konsonan apiko-palatal yaiku swara [ț] lan
[ḑ]. Konsonan lamino-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening ilat sisih dhuwur minangka artikulator aktif lan gusi
minangka artikulator pasif. Kang kalebu ana ing konsonan lamino-alveolar yaiku
[s] lan [z].
Konsonan medio-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-
paru dialangi dening ilat sisih tengah minangka artikulator aktif lan cethak
minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan medio-palatal yaiku [c], [j],
[ñ], [y]. Ananging, swara [y] uga bisa dilebokake ana ing swara semi-vokal
amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi wutuh.
Konsonan dorso-velar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-

15
 paru kaalang dening ilat sisih jero minangka artikulator aktif lan gorokan
minangka artikulator pasif. Kang kalebu konsonan dorso-velar yaiku [k], [g], [ŋ],
lan [x]. Konsonan laringal yaiku swara kang diasilake ana ing telak. Kang kalebu
konsonan faring yaiku swara [h]. Konsonan glottal stop yaiku swara kang
diasilake nalika hawa kang metu saka paru-paru nglewati ruangan antarane pita
swara. Basa Latin saka ruangan ana ing antarane pita swara yaiku glotis, mula
konsonan iku diarani glottal stop. Nalika hawa munggah saka paru-paru glotis
katutup rapet sedhela banjur ujug-ujug pita swara dibukak saengga hawa bisa
metu. Kang kalebu glottal stop yaiku swara [?].

(2) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Jinis Alangan

Swara konsonan uga bisa dipilah-pilah miturut alangan nalika hawa ing
paru-paru. Konsonan kangdisawang miturut jinis alangan iki diklasifikasi dadi
lima, yaiku konsonan letup, friksasi, lateral, lan geter. Konsonan letup yaiku
swara kang dumadi nalika hawa saka paru-paru ngerti-ngerti mandheg amarga
kaalang dening artikulator banjur hawa kang madheng iku ujug-ujug diuculake.
Konsonan letup uga kaarani konsonan alangan letup, stop, utawa polsif. Kang
kalebu ana ing konsonan letup yaiku [b], [c], [d], [ḑ], [g], [j], [k], [p], [t], [ț], lan
[?].
Konsonan frikatif yaiku konsonan kang dumadi nalika dalane hawa saka
paru-paru tumuju njaba owah dadi ciut saengga kudu geser dalane supaya bisa
metu. Konsonan iki uga bisa diarani konsonan geser utawa ngeses. Kang kalebu
konsonan frikatif yaiku swara [f], [v], [s], [z], [x], lan [h]. Konsonan lateral yaiku
swara konsonan kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo gusi banjur hawa
saka paru-paru metu lewat sisih-sisihe ilat iku mau. Tembung latera iku asale saka
basa Latin kang tegese ‘samping’ mula konsonan uga sinebut konsonan samping.
Titikane konsonan lateral yaiku hawa kanga rep metu saka tutuk dialang-alangi
ana ing tengah mula kudu lewat saka samping alangan iku mau. Kang kalebu
konsonan lateral yaiku swara [l].
Konsonan geter yaiku swara kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo
gusi. Ananging, nalika ngucap konsonan iki hawa saka paru-paru metu nglewati
antarane pucuk ilat karo gusi kuwi. Pucuk ilat kang kaalang nyeraki gusi iku
banjur geter kena hawa iku mau saengga ngasilake swara konsonan geter.

16
 Konsonan geter uga bisa diarani konsonan vibrants utawa trills. Kang kalebu
konsonan geter yaiku swara [r].

(3) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Kahanan Pita Swara

Swara konsonan bisa kapilah-pilah miturut ana orane proses fonasi. Nalika
hawa saka paru-paru mlaku munggah nglewati pita swara, hawa kang munggah
iku ana sing bisa nggeterake lan ana sing ora bisa nggeterake pita swara.
Konsonan nyuwara yaiku swara kang dumadi nalika hawa kang munggah saka
paru-paru bisa nggeterake pita swara. Kang kalabu konsonan nyuwara yaiku [i],
[I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], [ɔ], [b], [d], [ḑ], [g], [j], [l], [m], [n], [r], [w], [y],
[ñ], [ŋ]. Banjur, kang diarani konsonan ora nyuwara yaiku swara sing dumadi
nalika hawa kang munggah saka paru-paru amung saithik dadi ora bisa nggeterake
pita swara. Kang kalebu konsonan ora nyuwara yaiku [c], [f], [k], [p], [s], [t], [ț],
lan [x].
Supaya luwih cetha, pamilahing swara konsonan bisa panjenengan tingali
ana ing tabel 4. Saka tabel kang wis dicepakake, panjenengan uga bakal luwih
gampang anggone ngeti ana ngendi mapane artikulator nalika arep ngasilake
saben swara konsonan.
Tabel 4: Klasifikasi konsonan (Mulyani, 2008: 40)
Carane ngalangi hawa Letup Nasal Lateral Friksasi Geter Semi-
vokal
Nyuwara/ Ora N O N N N O N N
nyuwara
Bilabial b p m
Labio-dental f w
Apiko-dental d t
Apiko-alveolar n l r
Apiko-palatal ḑ ț
artikolasi
Papan

Lamino-alveolar z s
Medio-palatal j c ñ y
Dorso-velar g k ŋ
Laringal h
Glottal stop ?
Katrangan: N = Nyuwara
O = Ora nyuwara

c) Swara Semi-vokal

17
 Swara semi-vokal yaiku swara konsonan kang durung ndadi swara konsonan
kanthi wutuh. Swara semi konsonan ing basa Jawa mung ana loro, yaiku [w] lan
[y]. Swara [w] menawa digatekake anggone nggawe rada padha karo swara vokal
[u]. Menawa diucapake swara [w] karo [u] amung beda ana ing bentuk lambe
nalika diucapake. Banjur menawa swara [y] iku meh padha karo [i]. Posisi ilat
nalika ngucapake swara [i] ana ing dhuwur, menawa ditambahi dhuwur sithik
meneh swara iku bisa dadi swara [y]. Nalika ngucapake vokal rangkep swara [w]
lan [y] asring manda-manda krungu. Ing basa Jawa swara kang manda-manda iku
diarani mandaswara. Bab iki bisa kedaden amarga swara [w] lan [y] iku konsonan
kang semi-vokal. Tuladhane yaiku ana ing tembung cuilik [cuwili?]. Antarane
vokal [u] lan vokal [i] manda-manda keprungu ana swara [w].

D. Forum Diskusi
1. Coba panjenengan damel kelompok banjur ngrembag babagan tegese
fonologi!
2. Coba panjenengan damel kelompok banjur ngrembag babagan artikulator
apa wae kang digunakake nalika ngucap swara konsonan!
3. Tandhingna garapan panjenengan karo garapan kelompok liya!

18
 PENUTUP

A. Rangkuman
1. Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses aggone
ngasilake/produksi swara.
2. Fonologi iku ora mung sinau babagan cara ngasilake swara, ananging uga
ngrembug babagan karakteristik swara saengga bisa dibedakake swara kang
ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa milah swara kang beda logate.
3. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku sinebut fonem.
4. Fonetik yaiku perangane ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane
swara bisa diasilake, piye carane swara mrambat lumantar hawa, uga piye
carane swara bisa dirungokake.
5. Fonetik artikulatoris iku naliti organ ana ing awake pamicara kang
digunakake supaya bisa ngasilake swara.
6. Fonetik akustik iku naliti swara kang mrambat saka pamicara marang mitra
wicara kanthi lumantar hawa.
7. Fonetik auditoris naliti swara kang dirungokake dening mitra wicara.
8. Artikulator yaiku organ kang duwe pengaruh langsung nalika ngasilake
swara. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk kang tugase ngalangi hawa
supaya bisa ngasilake maneka warna swara.

B. Tes Formatif
1. Sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo ngandharake
panemune marang wong liya diarani … .
A. fonologi
B. morfologi
C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
2. Salah sawijining kajian fonologi kang ngrembug babagan raganing swara
diarani … .
A. fonologi
B. morfologi

19
 C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
3. Kajian fonetik kang ngrembug babagan panampaning swara (krungu) dening
mitra wicara diarani … .
A. fonetik organis
B. fonetik akustis
C. fonetik autogram
D. fonetik auditoris
E. fonetik artikulatoris
4. Kajian fonetik kang ilmune bisa dimafaatake kanggo gawe telepon, ngrekam
swara, dubbing yaiku … .
A. fonetik organis
B. fonetik akustis
C. fonetik autogram
D. fonetik auditoris
E. fonetik artikulatoris
5. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung sinebut … .
A. fonem
B. fona
C. alofon
D. alomorf
E. wanda
6. Ilmu kang ngandharake babagan proses aggone ngasilake/produksi swara
diarani… .
A. fonologi
B. morfologi
C. fonetik
D. fonemik
E. bahasa
7. Fonologi ana ing basa Jawa sinebut … .
A. widya basa
B. widya makna

20
 C. widya ukara
D. widya tembung
E. widya swara
8. Tuladha ing ngisor iki kang bisa nuduhake fungsi fonem yaiku … .
A. [bulan] >< [wulan]
B. [mɔwɔ] >< [mɔtɔ]
C. [ta?aja?] >< [da?aja?]
D. [kәblasU?] >< [gәblasU?]
E. [enjiŋ] >< [enjaŋ]
9. Kang kalebu artikulator aktif yaiku … .
A. pucuk ilat
B. cethak
C. lambe bagian dhuwur
D. gusi
E. anak tekak
10. Proses produksi swara amarga nggeterake pita swara diarani … .
A. fonetik
B. fonemik
C. fonasi
D. fibrasi
E. fona
11. Swara kang kaasilake nalika hawa metu lewat tutuk diarani … .
A. swara oral
B. swara dhuwur
C. swara nasal
D. swara binuka
E. swara bunder
12. Swara kang kaasilake organ micara tanpa dialangi artikulator diarani ….
A. swara nasal
B. swara oral
C. swara vokal
D. swara konsonan
E. swara uvular

21
 13. swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru oleh alangan sadurunge
metu diarani… .
A. swara nasal
B. swara oral
C. swara vokal
D. swara konsonan
E. swara uvular
14. Swara kang kaasilake dening pucuk ilat diarani … .
A. laminal
B. apikal
C. medial
D. laringal
E. palata
15. Swara kang kalebu swara frikatif yaiku … .
A. [b]
B. [l]
C. [a]
D. [?]
E. [s]
16. Swara kang kalebu swara geter yaiku … .
A. [b]
B. [l]
C. [r]
D. [?]
E. [s]
17. Swara kang kalebu swara dorso-velar, nyuwara, nasal yaiku … .
A. [b]
B. [ñ]
C. [f]
D. [t]
E. [ŋ]
18. Swara kang kalebu swara semi-vokal yaiku … .
A. [b] lan [p]

22
 B. [w] lan [y]
C. [f] lan [s]
D. [t] lan [d]
E. [ŋ] lan [ñ]
19. Transkripsi fonetis kang bener yaiku … .
A. [turU]
B. [bakul]
C. [dɔlan]
D. [klapa]
E. [klurU?]
20. Transkripsi fonetis kang bener yaiku … .
A. [kuțu?]
B. [ambane]
C. [kɔncɔne]
D. [pitI?e]
E. [clurut]

23
24
 KEGIATAN BELAJAR 2
WIDYA TEMBUNG

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat

Widya tembung minangka salah sawijining perangan paramasastra kang

wajib disinau dening para mahasiswa Program Pendidikan Basa Jawa lan
calon guru basa Jawa. Sapa wae kang kepingin sinau bab tata basa Jawa
prelu ngerti bab tata pangrakiting tembung luwih dhisik, wiwit saka
bentuk/wujud tembung, owah-owahaning tembung, pangrimbage tembung,
sarta owah-owahan jinis lan maknane tembung iku sawise dirimbag. Materi
paramasastra Jawa widya tembung iki kasusun kanggo njangkepi materi
pasinaon para pesarta didik, mligine ing Program Profesi Guru mata
pelajaran Basa Jawa. Materi kang ana ing modhul iki ngrembug babagan:
(1) wujuding tembung, (2) proses morfologis (proses pandhapuking
tembung), sarta (3) jinising tembung. Sawise para mahasiswa sinau bab
widya tembung, kaajab bisa luwih wasis bab teori paramasastra sarta bisa
nganalisis lan ngembangake tuladha-tuladha liya, satemah bisa
nyengkuyung kompetensi keterampilan basa Jawane dalah ketrampilan
anggone gawe materi pasinaon basa Jawa.

B. Petunjuk Belajar

Modhul iki ngrembug materi widya tembung kang kaperang dadi telu,
yaiku: wujud tembung, cara pandhapuking tembung sarta jinising tembung.
Saben sub materi kaandharake teori sarta tuladha kang bisa nggampilake
pamaos anggone sinau. Ana uga tuladha kang kacawisake awujud video,
kang bisa kaakses lumantar youtube. Kanggo perangan teori lan tuladha,
dakaturi maos lan maspadakake kanthi teliti. Sabanjure ana tugas sarta test
formatif. Dakaturi nggarap soal-soal kang sumadya kanthi tliti. Biji KKM
saora-orane 76. Menawa bijine kurang saka 76 ateges durung bisa lulus lan
durung bisa nerusake sinau kegiatan pasinaon 3. Menawa wis kasil, kaajab

25
 bisa sinau maneh bab-bab sing bisa nambah kawruh babagan paramasastra,
kayata maca buku, artikel jurnal, artikel kang ana ing internet, kalawarti
utawa ariwarti. Kajaba iku mahasiswa uga bisa ndherek sarasehan/seminar-
seminar kang ana gegayutane karo pasinaon iki. Dene menawa durung kasil,
dakaturi sinau maneh materi iki kanthi tliti lan premati, diskusi, lan tumut
remidi.

26
 INTI
A. Capaian Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran

1.1. Mahasiswa bisa ngandharake tegese
Mahasiswa mampu
widya tembung, sarta wujuding
menganalisis prinsip
tembung basa Jawa.
materi kebahasaan Jawa
1.2. Mahasiswa bisa ngandharake lan
dan aplikasinya dalam
nganalisis cara pandhapuking
pembelajaran bahasa
tembung (proses morfologis) basa
Jawa.
Jawa,
1.3. Mahasiswa bisa ngandharake jinising
tembung basa Jawa.

B. Pokok-Pokok Materi

Widya
tembung

Tegese Widya Wujud Pandhapuking Jinis

tembung Tembung Tembung Tembung

Gambar. 1.1. Pokok-pokok materi widya tembung

C. Uraian Materi
1. Tegese Widya tembung
Widya tembung kadhapuk saka ‘widya’ lan ‘tembung’. Widya asale
saka basa Jawa Kuna kang ateges ‘ilmu’. Tembung tegese rerangkening
swara kang kawedhar saka tutuk kang nduwe teges, lan bisa dingerteni
surasane. Dene widya tembung ngemu teges ‘ilmu bab tembung’. Miturut
Putrayasa (2010: 3) widya tembung yaiku perangan saka ilmu basa kang
mratelakake utawa nyinau bab tembung, pandhapuking tembung, sarta
owah-owahaning tembung kang bisa ndayani owahing jinis lan tegese

27
 tembung mau. Sasangka (2011:38) ngandharake panjlentrehan bab widya
tembung yaiku:

“Sempalaning paramasastra ingkang nyinau lan ngrembug bab tembung,

dumadine tembung, sarta owahe sawijining tembung dadi tembung
liya karana kawuwuhan imbuhan (afiksasi), karangkep
(pengulangan), lan kagabung/kacambor (pemajemukan)”.

2. Wujuding Tembung Basa Jawa

a. Tembung Lingga
Tembung lingga (morfem bebas) uga lumrah kasebut kata asal/kata
dasar yaiku tembung kang durung owah saka asale (Subalidinata, 1994:
1). Tembung lingga ana kang dumadi saka sawanda, rong wanda, telung
wanda, lan patang wanda. Tuladha: duk, ta-li, sa-reh-ne, si-to-res-mi.
Wanda basa Jawa bisa kabedakake dadi loro, yaiku wanda menga lan
wanda sigeg. Tembung jampi dumadi saka rong wanda yaiku jam- lan pi-.
Wanda kapisan sinebut wanda sigeg, amarga pungkasaning fonem awujud
fonem konsonan /m/, lan wanda kapindho sinebut wanda menga amarga
fonem pungkasan awujud fonem vokal /i/.
Babagan tuladha tembung lingga kang ana ing sajroning konteks
wacana, dakaturi maspadakake tuladha cakepan saka langgam kang irah-
irahane “Ibu Pertiwi”, panembang Waljinah.

Tuladha: https://www.youtube.com/watch?v=-ormiuihJWk

.
Saka Cakepaning lagu Ibu Pertiwi, bisa dipirsani dene meh kabeh
tetembungane nggunakake tembung lingga, kajaba tembung ‘sesami’ ing
tembung ‘sih sulistya mring sesami’ lan ‘luhuring’ ing ukara ‘kang asih
luhuring budi’. Tembung iku kalebu tembung andhahan. Tembung sesami
dumadi saka tembung sami kang karangkep wanda wiwitane dadi sasami
utawa sesami (dwipurwa). Sarta tembung luhuring kang dumadi saka
tembung luhur lan /-ing/.

28
 Saliyane tembung lingga, ana uga tembung kang saemper wujude
kaya tembung lingga ananging luwih tuwa, yaiku tembung wod. Wod
tegese oyod, wujude mung sakecap. Saengga tembung wod (akar kata)
yaiku tembung kang mung sakecap ananging bisa digoleki tegese
(sasangka, 2011: 40). Tuladha:
a. Lur  alur, ulur, mulur (tegese dawa)
b. Sup  susup, angslup, tlusup (tegese mlebu)
c. Sor  asor, ngisor, dlosor (ngemu teges endhek)

b. Tembung Andhahan
Tembung andhahan yaiku tembung kang wus owah saka asale.
Tembung andhahan kadadeyan saka tembung lingga oleh ater-ater,
seselan, panambang utawa dirangkep (Subalidinata, 1994: 2). Ana uga
kang ngandharake dene tembung andhahan iku tembung lingga kang wus
dirimbag. Dene pangrimbage tembung bisa kanthi muwuhake imbuhan
kang dumunung ana ing ngarep (ater-ater/prefiks), ing tengah
(seselan/infiks), ing buri (panambang/sufiks), lan imbuhan bebarengan
(Sasangka, 2011: 41). Tuladha: nulis, keli, kelingan, mbeta, lsp. Babagan
proses pandhapuking tembung andhahan, bakal karembag mirunggan ana
ing subbab sabanjure.

c. Tembung Rangkep
Tembung rangkep yaiku tembung kang dumadine srana dirangkep.
Rerangkeping tembung iki ana loro, yaiku ana kang dirangkep linggane lan
ana kang dirangkep wandane. Tuladha:
1) Tembung kang dirangkep linggane
(1) mlaku  mlaku-mlaku ‘tanpa owah-owahan swara’
(2) bali  bola-bali ‘srana owah-owahan swara’
2) Tembung kang dirangkep wandane
(1) tetenger  tenger ‘kang dirangkep wanda ngarep’

29
 (2) ndhepipis  dhepis ‘kang dirangkep wanda mburine’

d. Tembung Camboran
Tembung camboran yaiku tembung loro utawa luwih kang
kagandheng/kagabung dadi siji lan tembung mau ana kang tegese dadi
anyar. Dene tuladha tembung camboran yaiku rondha royal tegese tape
goreng. Parembugan bab tembung rangkep lan tembung camboran bakal
kaandharake ing sub bab sabanjure.

3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa (Proses morfologis)

Tembung kang wus owah saka linggane iku ngalami proses yaiku proses
morfologis. Proses morfologis bisa ndayani sawijining tembung dadi owah
wujud, jinis sarta makna/tegese. Ing ngisor bakal kaandharake bentuk-
bentuk kang njalari owah-owahaning tembung lingga dadi tembung liya, sarta
tuladha-tuladhane.
a. Rumaketing Wuwuhan (Afiksasi)

Tembung lingga kang malih dadi tembung andhahan, bisa karana

rumaketing wuwuhan. Rumaketing wuwuhan ing sajroning tembung lingga
uga kaaran proses afiksasi utawa proses pengimbuhan (Mulyana, 2007: 17).
Rumaketing wuwuhan bisa ana ngarep, tengah, lan buri.
1) Ater-ater (Prefiks)

Ater-ater utawa prefiks yaiku wuwuhan/imbuhan kang mapan ing

sangarepe tembung lingga. Kang kalebu ater-ater yaiku.
a) Ater-ater hanuswara {N-}

Ater-ater hanuswara duwe alomorf (maneka warna wujud morfem

adhedhasar tembung kang diraketi) kang cacahe papat, yaiku: {m-, n-, ny-,
ng}. Rimbage diarani rimbag tanduk, amarga bisa ndhapuk tembung
lingga dadi tembung kriya tanduk lan tembung kahanan.

Ater-ater hanuswara {N-} bakal malih dadi {nge-} menawa tumempel

30
 ing tembung lingga kang wandane amung sakecap. Tuladha: {N- + cet} =
ngecet. Dene ater-ater hanuswara kang tumempel ing tembung lingga bisa
ngemu teges: (a) nindakake pakaryan kaya kang kasebut linggane, sarta (b)
ngandhakake kahanan/watak sawijining bab kaya kang kasebut linggane.
Tuladha:
(1) Simbok marut kambil. {m + parut}tegese ’nindakake pakaryan’
(2) Es iku wus mbanyu {m- + banyu}tegese ‘ngandhakake kahanan dadi
banyu’.

Ing sajroning ragam kasusastran kang kerep nggunakake basa

rinengga (basa kang dipacak/dihias supaya endah), ater-ater iki
kalamangsa bisa dadi {am/ham-, an/han-, any/hany-, ang/hang-}.
Tuladhane: (3) Mangesti luhur hambangun nagari. Hambangun {N- +
bangun}.

b) Ater-ater {a- }

Ater-ater iki uga sinebut rimbag bawa ha-. Ing basa Indonesia ater-
ater iki padha karo awalan {ber-}. Ater-ater iki bisa ndhapuk tembung
lingga dadi tembung kriya, lan ngemu teges: (1) nganggo <lingga>, utawa
nduwe <lingga>. Tuladha: abasa{a+ basa}, ngemu teges ‘nganggo basa’.

c) Ater-ater {ma-} utawa {mer-}

Ater-ater {ma-} utawa {mer-} uga sinebut rimbag bawa ha. Ing basa
Indonesia ater-ater iki padha karo awalan ber-. Tuladha:

maguru {ma- + guru}, ngemu teges nindakake pakaryan.

mertamba {mer- + tamba}, ngemu teges nindakake pakaryan golek tamba.

d) Ater-ater {maN-} utawa {ma- hanuswara}

Ater-ater {maN-} bisa malih dadi {man-, mam-, many-, mang-},

31
 gumantung aksara wiwitaning tembung. Ater-ater iki bisa ndhapuk
tembung dadi tembung kriya, lan ngemu teges menyang <lingga>, sarta
nindakake pakaryan <lingga>. Tuladha: mangetan = {mang- + wetan},
ngemu teges menyang ngetan.

e) Ater-Ater {di-/dipun-}

Tembung lingga kang kawuwuhan ater-ater {di-}bakal malih dadi

tembung kriya tanggap, ngemu teges ‘nindakake pakaryan karana
diniyati’. Tuladha: ditulis {di- + tulis}, ngemu teges nindakake pakaryan.
Ater-ater {di-} bakal malih dadi {dipun-} menawa didadekake bentuk
krama.

f) Ater-ater {ka- }

Ater-ater {ka-} uga sinebut bawa ka- utawa tanggap ka-, amarga bisa
ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya tanggap (kata kerja pasif).
Ana ing basa Indonesia ater-ater iki padha karo awalan {di-}, lan ngemu
teges ‘nindakake pakaryan kanthi disengaja’. Tuladha: kautus {ka-+utus}
ngemu teges nindakake pakaryan kanthi disengaja.

g) Ater-ater {ke- }

Ater-ater {ke-} ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung kriya

tanggap (kata kerja pasif) ananging sipate ora disengaja.

Tuladha: kepidak = {ke- + pidak}, ngemu teges ‘ora sengaja midak’.

h) Ater-ater {paN- } utawa {pa- hanuswara}

Ater-ater {paN-} rimbage diarani kriya wacaka (Antunsuhono, 1953: 69).

Ater-ater iki bisa malih dadi {pany-, pang-, pam-, pan-} gumantung
wiwitaning tembung kang kagabung. Ater-ater iki bisa ndhapuk tembung

32
 dadi tembung aran, lan ngemu teges (1) wong kang <lingga>, (2) piranti
<lingga>, (3) bab <lingga>. Tuladha: panabuh = {pa- + tabuh}, ngemu
teges wong kang ‘nabuh’.

i) Ater-ater {sa- } utawa {se-} utawa {sak-}

Ater-ater {sa-} bisa malih dadi {se-} utawa {sak-}. Ater-ater iki bisa
ndhapuk sawijining tembung dadi tembung wilangan (numeralia), lan
duwe teges: (1) siji <lingga>, (2) padha (karo) <lingga>, (3) kabeh sing
ana ing <lingga>. Tuladha: Aku nggawa kripik mlinjo, ananging mung
satoples. Pandhapuking tembung satoples yaiku {sa + toples}, ngemu
teges siji toples.

j) Ater-ater {pi- }

Ater-ater pi bisa ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung aran,

lan duwe teges sing di- <lingga>-ake.

Tuladha: piwales {pi- + wales}ngemu teges ‘sing diwalesake’.

k) Ater-ater {tar-}

Ater-ater {tar-} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya lan
tembung katerangan. Ing basa Indonesia ater-ater iki kaya dene awalan
ter-. Ater-ater {tar-} uga bisa malih dadi {ter-}.

Tuladha: tarkadhang – terkadhang = {tar- + kadhang}

l) Ater-ater {pri- }

Ater-ater {pri-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.

Tembung lingga kang sumambung ater-ater {pri-} winates cacahe.
Tuladha: priangga {pri- + angga}, prikanca {pri- + kanca}, pribumi {pri- +
bumi}. Dene tetembungan kaya priyayi, pribadhi, lan priksa iku kalebu

33
 tembung lingga.

m)Ater-ater {pra- }

Ater-ater {pra-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.

Tuladha: pralambang = {pra- + lambang}.

n) Ater-ater {kuma-, kami-, kapi- }

Ater-ater {kuma-, kami-, kapi-} rimbage diarani rimbag bawa kuma-.

Ater-ater iki bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung
watak/kahanan, lan ngemu teges ‘duwe sifat banget kaya kang kasebut
<lingga>’. Tuladha: {kami- + seseg(en) = kamiseseg(en)}, {kapi- +
dereng} = kapidereng, ngemu teges ‘dereng banget’
(1) Aja pijer kumawani melu investasi kang ora jelas

Kumawani = {kuma- + wani}, ngemu teges ‘banget anggone wani’

2) Seselan (infiks)
a) Seselan {–um-}

Seselan {–um-} uga bisa sinebut rimbag bawa ma, amarga seselan
{–um-} menawa kaseselake ana ing tembung lingga kang apurwa vokal,
seselan iku malih dadi {m-} lan manggone ana ngarep.
Tuladha: (1) {esem + -um-} = mesem, (2) {ambu + -um-} = mambu

Tembung lingga kang antuk seselan {–um-} bisa dadi tembung kriya
tanpa lisan, uga bisa dadi tembung kahanan (sifat). Tuladha:

(3) {singkir + -um-} = sumingkir, ngemu teges ‘nindakake pakaryan’

Seselan {–um-} bisa uga malih dadi {–em-}. Tuladha
(4) {centhel + -um-} = cumenthel  cementhel, ngemu teges
‘ngandhakake kahanan’

34
 b) Seselan {-in-}

Seselan {–in-} bisa ndhapuk tembung dadi tembung kriya tanggap

(kata kerja pasif) lan bisa uga kahanan. Seselan {-in-} menawa
kasisipake ing tembung lingga kang apurwa vokal, bakal malih dadi
{ing-} lan manggone ana ngarep tembung. Tuladha:{incim + -in-} =
ingincim. Ananging menawa seselan {-in-} sumambung ing tembung
lingga kang apurwa konsonan, bentuke tetep ora owah. Tuladha:
(1) {tulis + -in-} = tinulis ngemu teges nindakake pakaryan nulis.

c) Seselan {–er-} lan {-el-}

Seselan {–er-} lan {-el-} bisa ngemu teges mbangetake utawa pating
kaya kang kasebut ing linggane. Tuladha: (1) {kelip + -er-} = kerelip,
ngemu teges ‘pating kelip’. (2) {titi + -el-} = teliti, ngemu teges banget
anggone titi.

3) Panambang (sufiks)
a) Panambang {–i}

Fungsine bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya, lan

nduwe teges pakon. Tuladha: {pijet + -i} = pijeti, tegese akon supaya
di- <lingga> -i.

b) Panambang {–a}

Panambang {–a} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung

kriya, sarta ngemu teges pakon. Tuladha: balia {bali + -a}.
(1) Balia saiki wae! (akon supaya bali).

c) Panambang {–e/ -ipun}

Panambang {–e/-ipun} menawa ing basa Indonesia padha karo

35
 akhiran {-nya}. Panambang iki bisa ndhapuk sawijining tembung
dadi tembung aran lan duwe teges nelakake pandarbe sarta nelakake
‘anggone <lingga>’. Menawa ing basa krama panambang iki malih
dadi {-ipun}. Tuladha:
(1) Darane kang Parno dituku Pak Teja. tegese ‘nelakake pandarbe’
(2) Mlampahipun mboten prelu kesesa. tegese ‘anggone mlaku’

Kang prelu antuk kawigaten mirunggan, babagan panambang {–e,

–en/-, nen} sarta {–ku lan –mu}, menawa sumambung ing tembung
lingga kang wanda pungkasane awujud swara [ͻ], swara iku bakal
malih dadi swara [a].

Tuladha tembung kang kawuwuhan panambang {-e}

(1) {kanca [kͻncͻ] + -e}  kancane [kancane]
(2) {sega [sƏgͻ] + -e}  segane [sƏgane]
(3) {maca [mͻcͻ] + -e}  macane [macane]
(4) {lunga [luŋͻ] + -e}  lungane [luŋane]
Tuladha tembung rangkep kang mawa panambang {–e}
(1) {kanca-kanca [kͻncͻ - kͻncͻ] + -e}  kanca-kancane [kͻncͻ
kancane]
(2) {lara-lara [lͻrͻ-lͻrͻ] + -e} Lara-larane [lͻrͻ larane]
Tuladha tembung kang kawuwuhan panambang –en/-nen
(1) {priksa [priksͻ] + -en}  priksanen [priksanƏn]
(2) {waca {[wͻcͻ] + -en}  wacanen [wacanƏn]
(3) {gawa {[gͻwͻ] + -en}  gawanen [gawanƏn]
Tuladha tembung kang sumambung –ku/-mu
(1) {kanca [kͻncͻ] + -ku}  kancaku [kancaku]
(2) {sega [sƏgͻ] + -mu}  segamu [sƏgamu]

d) Panambang {–en/-nen}

Panambang {–en} ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya

utawa kahanan, lan ngemu teges pakon utawa lagi nandang kahanan.

36
 Tuladha: sapunen = {sapu + -en} ngemu teges ‘akon supaya nyapu’.

e) Panambang {–an}

Panambang {–an} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung

aran, kriya, utawa kahanan, sarta ngemu teges kang maneka warna.
Tuladha:
(1) garisan = {garis + -an} ‘piranti kanggo nggaris’.
(2) tegalan = {tegal + -an} ‘papan/panggonan’
(3) kumbahan = {kumbah + -an} ‘sing di-kumbah’
(4) gambaran = {gambar + -an} ‘asil nggambar’
(5) klamben = {klambi + -an} ‘nganggo klambi’
(6) kancingan = {kancing + -an} ‘ngandhakake kahanan’
(7) lalen = {lali + -an}, ‘gampang lali’

f) Panambang {–na/-kna}

Panambang {–na/-kna} fungsine ndhapuk tembung lingga dadi

tembung kriya pasif, sarta nduwe teges pakon. Tuladha:
jupukna = {jupuk + -na}, ngemu teges ‘akon supaya njupuk’.
tukokna = {tuku + -kna}, ngemu teges ‘akon supaya tuku’

g) Panambang {–ana/-nana}

Panambang {–ana} fungsine ndhapuk tembung lingga dadi

tembung kriya tanggap lan ngemu teges: (a) pakon, (b) nadyan di-
<lingga>-i. Tuladha: (1) {tali + -ana} = taliana  talenana, ‘akon
supaya nali’. (2) {tulung + -ana} = tulungana ‘akon supaya nulung’

h) Panambang {–ane}

Panambang {–ane} nduwe kabisan ndhapuk sawijining tembung

lingga dadi tembung aran lan ngemu teges ‘anggone hanuswara-

37
 <lingga>’. Tuladha: Sariman kae gambarane apik. Gambarane
{gambar + -ane}, ngemu teges ‘anggone nggambar’.

i) Panambang {–ke/-ake/ -aken}

Panambang {–ke/-ake/-aken} nduwe fungsi ndhapuk tembung

kriya tanduk mawa lesan, lan ngemu teges: pakon utawa nindakake
pakaryan. Tuladha:{gawa + -ake} = gawakake  gawakke, ‘akon
supaya’. Menawa ing basa krama panambang iki malih dadi {-aken}.
Tuladha: {atur + -aken} = aturaken, tegese ‘akon supaya diaturke’

4) Imbuhan bebarengan
a) Imbuhan bebarengan rumaket (serentak/konfiks)

Imbuhan bebarengan utawa konfiks yaiku imbuhan kang awujud

ater-ater (prefiks) lan panambang (sufiks) kang kagabung kanthi cara
bebarengan utawa rumaket, tegese ora kena kapethil-pethil utawa
kapisah-pisah.

Tabel 2.1. Imbuhan bebarengan rumaket

Imbuhan Rimbag Fungsi Ngemu Teges Tuladha
bebarenga
n rumaket
{ka- + -an} rimbag ndhapuk (1) kena/kapatrapan {ka-+becik+-an}
bawa tembung pakaryan kang ora ‘bab becik’
wacaka lingga disengaja utawa di- {ka + bledhos+ -an}
dadi <lingga>-i, = kabledhosan 
tembung (2) ngandhakake kebledosan
kriya lan panggonan <lingga>,
aran (3) bab <lingga>
{keN-+-en} rimbag ndhapuk ‘banget {ke-+wani+-en} =
adiguna tembung <lingga> -e’ kewanienkewanen
lingga ‘banget anggone
dadi wani’
tembung
aran

38
{pa-+-an}/ daya ndhapuk (1) ngandhakake {pa- + awu + -an} =
wacaka tembung papan pawon
{paN-+-an}
karana lingga panggonan, {pam-+wulang+-an}
wacaka dadi (2) ngandhakake = pamulangan
tembung piranti/alat ‘papan panggonan
aran kanggo <kaya kanggo mulang’
kang kasebut {pang- + urip + -an}
linggane> = panguripan
{pra- + -an} ndhapuk (1) papan {pra- +tapa+ -an} =
tembung panggonan, pratapan
lingga (2) bab <lingga> ‘papan kanggo tapa’
dadi (3) padha<lingga>.
tembung
aran

b) Imbuhan Bebarengan Renggang

Imbuhan bebarengan renggang yaiku imbuhan kang awujud ater-ater

lan panambang kang rumakete ing tembung lingga, kanthi cara ora
bebarengan, ananging kasambungake siji mbaka siji.

Tabel 2.2 Imbuhan bebarengan renggang.

Imbuhan Fungsi Ngemu Teges Tuladha
bebarengan
rumaket
{N- + -i} ndhapuk tembung nindakake pakaryan {n-+ thutuhul + -i}
dadi tembung kriya utawa bisa uga = nuthuli
nindakake pakaryan Pitik iku nuthuli pari
kanthi wola-wali
(repetitif)
{N-+ -ake/aken} ndhapuk tembung (1) kausatif {m-+pethik+-ake} =
lingga dadi (nganggo/ methikake
tembung kriya ndadekake/
tanduk njalari
sawijining bab
kaya kang
kasebut ing
linggane.
(2) benefaktif
(nindakake

39
 pakaryan kaya
kang kasebut
ing linggane
kanggo wong
liya)

{N- + -a} ndhapuk tembung (1) pakon utawa {m-+ wulang + -a} =
lingga dadi akon supaya mulanga
tembung kriya A-<lingga> {ng- + alem + -a} =
(imperatif), ngalema
(2) sanadyan
(kontradiktif)
{N- + -ana} ndhapuk tembung (1) akon supaya {m- + buntel + -ana}
lingga dadi nindakake = mbuntelana
tembung kriya pakaryan kaya {ny- + cuwil + -ana}
kang kasebut = nyuwilana
linggane
(2) sanadyan di-
<lingga>

{N- + -e} ndhapuk tembung anggone kaya kang {m- + pacak + -e} =
lingga dadi kasebut linggane macake
tembung aran ‘anggone macak’
{di- + (-i/-ni)} ndhapuk tembung nindakake pakaryan {di- + tali + -ni}
lingga dadi
kaya kang kasebut = ditaleni
tembung kriya
ing linggane nganti
tanggap makaping-kaping
{di- + -a} ndhapuk tembung (1) sanadyan {di- + pethuk + -a} =
kriya tanggap (pertentangan) dipethuka
(2) sanadyan
nindakake
pakaryan kaya
kang kasebut
linggane
{di- + -ana} ndhapuk tembung (1) sanadyan di- {di-+rembug+-ana}
kriya tanggap <lingga> -i = dirembugana
(pertentangan)
(2) sanadyan
nindakake
pakaryan kaya
kang kasebut
linggane
kanthi wola-
wali
{di- + (-ke/- ndhapuk tembung wong liya {di-+ turu + -ake}=

40
 ake)} kriya tanggap nindakake pakaryan diturokake/
kanggo awake diturokke
dhewe
{in- + -an} ndhapuk tembung nduwe teges kang {gambar+-in-+ –an}
{in- + -ake/ke} kriya tanggap padha karo = ginambaran
{in- + -ana} paganggone ater-
ater {–di} lan
panambang {–an /-
ake/-ana}
{-um + -a } ndhapuk tembung pakon (akan supaya {singkir +-um-+ -a}
lingga dadi nindakake pakaryan = sumingkira
tembung kriya kaya kang kasebut ‘akon supaya
tanduk (kata kerja ing linggane) nyingkir’
aktif)
{sa- + -e} ndhapuk tembung (1) ngati <lingga>, (1) {sa-+ rampung +
katrangan (2) karo/lan -e} = sarampunge
(adverbial) <lingga> -e, ‘nganti rampung’
(3) padha karo (2) {sa+ isi + -e} =
<lingga> -e saisine ‘karo isine’
(3) {sa+ pundhak +-
e} = sapundhake
‘padha karo
pundhake’

c) Rerangkeping Tembung (Reduplikasi)

Reduplikasi yaiku proses rerangkeping tembung lingga (Mulyana, 2007:

42). Tembung kang dirangkep iku bakal malih dadi tembung rangkep.
Tembung rangkep ing basa Jawa ana loro, yaiku tembung kang dumadine
srana dirangkep linggane, lan ana kang dirangkep wandane (Subalidinata,
1994:88). Jinising tembung rangkep yaiku:
1) Dwilingga wantah (murni)

Dwilingga wantah (murni) yaiku tembung lingga kang dirangkep

linggane kanthi wutuh. Tembung lingga kang dirangkep iki, padatan
ngemu teges: (1) akeh (pluralitas), (2) mbangetake surasa, (3) sanadyan,
(4) tansah, (5) bola-bali. Tuladha: Klambi-klambi iku lempitana. Klambi-
klambi tegese akeh (pluralitas).

41
 2) Dwilingga salin swara

Dwilingga salin swara yaiku tembung lingga kang karangkep mawa

owah-owahan swara. Tembung iki ngemu teges: (a) akeh (pluralitas), (b)
bola-bali <lingga>, (c) tansah <lingga> . Tuladha: Kowe aja mloka-
mlaku wae. Tembung mloka-mlaku tegese bola-bali.

3) Dwipurwa

Dwipurwa yaiku tembung lingga kang wanda wiwitane dirangkep.

Dwipurwa ndhapuk tembung aran utawa tembung kriya, sarta ngemu
teges (1) terus-terusan anggone <lingga>, (2) bab <lingga>. Tuladha: lara
 lelara. Tembung iku ngemu teges bab lara. takon  tetakon, ngemu
teges terus-terusan anggone takon.

4) Dwiwasana

Dwiwasana yaiku tembung lingga kang karangkep wanda wekasane.

Tembung iku bisa ngemu teges ambal-ambalan. Tuladha: cenges 
cengenges.

5) Tembung Rangkep Mawa Imbuhan

Tembung rangkep uga bisa diwenehi ater-ater, seselan, sarta

panambang. Tuladha: diremet-remet.

Ing ngisor iki dakaturi maspadakake tuladha panganggoning tembung

rangkep kang ana ing konteks wacana lagu, yaiku lagu langgam Jawa, Yen
Ing Tawang Ana Lintang

https://www.youtube.com/watch?v=W1REZwCVqas

42
 Tuladha tembung rangkep kang ana ing cakepan lagu kasebut.
(1) Lintang-lintang ngiwi-iwi Nimas,

Lintang-lintang (dwilingga wantah, jinis: tembung aran, sawise

dirangkep ngemu teges: akeh lintang/pluralitas.
(2) Janji-janji aku eling, Cah Ayu

Janji  janji-janji (dwilingga wantah, jinis: tembung aran, sawise

dirangkep ngemu teges: akeh janji/pluralitas

b. Tembung Camboran (Komposisi/Kompositum)

Owah-owahaning tembung dadi tembung liya uga bisa karana kacambor,

yaiku tembung loro utawa luwih kang kagandheng/kagabung dadi siji lan
dadi tembung anyar. Saliyane iku tembung mau uga ana kang duwe teges
melu anyar.
1) Tembung Camboran Wutuh
(a) Tembung Camboran kang Tegese Owah Kabeh

Gabungan saka rong tembung dadi tembung anyar lan tegese tembung
mau uga melu anyar. Tuladha: randha royal (tape goreng)
(b) Tembung Camboran kang Tegese Spesifik

Tuladha: wedhus kacang (wedhus kang ora bisa gedhe),

(c) Tembung Camboran Tegese Mbangetake

Tuladha: ireng thuntheng (ireng banget)

(d) Tembung Camboran Tegese Sanepan (Kiasan)

Tuladha: rai gedheg (ora duwe isin)

2) Tembung Camboran Tugel

Tembung camboran tugel yaiku gabungan rong tembung utawa luwih,

kang tembunge ana kang diwancah. Tuladha: panastis {panas + atis}.

43
 4. Jinising Tembung
a. Tembung Aran (kata benda, nomina)

Tembung kang mratelakake jenenge barang kang bisa mandhiri

ing sajroning ukara lan ora gumantung marang jinise tembung liya
(Poedjosoedarmo, 1979:77). Tembung kang mratelakake jenenge
barang utawa apa wae kang kaanggep barang (Sasangka, 2011: 108).

Tabel 2.3 Tuladha tembung aran

Tembung Aran katon (konkret) Tembung Aran tan katon (abstrak)

Meja, song-song, gendhis, lisah, Ngelmu, kapinteran, swarga, neraka

b. Tembung kriya (kata kerja, verba)

Tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe utawa

nelakake lumakuning kahanan (Sasangka, 2011: 110).
1) Tembung Kriya tanduk
a) Kriya tanduk mawa lisan (verba transitif)
Tembung kriya kang mbutuhake ananing lesan (objek)

(1). Ater-ater hanuswara + tembung lingga + -ake

({m- + pethik + -ake}  methikake)

(2). Ater-ater hanuswara + tembung lingga + -i

({n- + tunggu + -i}  nunggoni)

b) Kriya tanduk tanpa lisan (verba intransitif)

Tembung kriya kang ora mbutuhake ananing lesan (objek).

Tuladha: mbledhos, nangis, maujud, merdhayoh.

Tuladha panganggoning tembung kriya tanduk liyane, bisa

katemokake ana ing sawijining wacana lagu Jawa, kang irah-

44
 irahane Lumbung desa. Supaya langkung jelas, dakaturi nyemak
lagu punika.

Cakepan/lirik tembangipun:
LUMBUNG DESA
Lumbung desa pra tani padha makarya
Ayo Dhi, njupuk pari nata lesung nyandhak alu
Ayo Yu, padha maju yen wis rampung nuli adang
Ayo Kang, dha tumandang nosoh beras nata lumpang

Menawa dijinggleng kanthi premati, tembung – tembung kriya

kang ana ing cakepan tembang Lumbung Desa iku racake kabeh
kalebu tembung kriya tanduk, yaiku jejer (subyek) minangka paraga
kang nindakake pakaryan. Akeh-akehe nggunakake ater-ater
hanuswara. Coba waspadakna pangrimbage tembung kriya kang ana
ing lagu Lumbung Desa, ing ngisor iki.
- Tembung kang oleh ater-ater hanuswara:
(1) makarya = {m- + pakarya}
(2) njupuk = {n- + jupuk }
(3) nata = {n- + tata}
(4) nyandhak = {ny- + candhak}
(5) nuli = {n- + tuli}
(6) nosoh = {n- + sosoh}
- Tembung kang oleh seselan {–um-}
(1) Maju = {aju + -um-}  umaju  maju
(2) Tumandang = {tandang + -um-}

Saka udharan pangrimbage tembung, bisa dikandhakake dene

45
 cakepan tembang iku racake kabeh kalebu tembung kriya tanduk,
amarga nggunakake ater-ater {hanuswara N-} lan seselan {–um-}.
Ater-ater {hanuswara N-} lan seselan {–um-} pancen duwe kabisan
ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung kriya tanduk.
2) Tembung Kriya Tanggap (Kata Kerja Pasif)

Tembung kriya kang jejere kapatrapan pakaryan utawa jejer

(subyek) dadi sasaran (penderita). Tuladha: ditulis, katulis, tinulis,
tulisake.

c. Tembung Kahanan (kata sifat, adjektiva).

Tembung kang bisa mratelakake kaanan utawa watak sawijining

barang utawa bab (Sasangka, 2011: 114). Tembung kahanan miturut
Wedhawati (2006: 181) duwe ciri sintaksis:
(1) Bisa sumambung karo tembung dhewe, paling, luwih, banget, utawa
rada. Tuladha: bagus dhewe, paling anteng, luwih seneng, loma
banget, rada clingus.
(2) Bisa ngisi fungsi predikat ing tataran ukara.

Tuladha: Pendhidhikan iku penting tumrap para generasi mudha.

d. Tembung katrangan (kata keterangan, adverbia)

Tuladha: arep, durung, uwis, lagi, ora, dudu, meh, rada, wae.
e. Tembung sesulih (kata ganti, pronomina)
1) Sesulih purusa (kanggo nyulihi uwong),
a) Utama purusa, tuladha: aku, kula, dalem, ingsun
b) Madyama purusa, tuladha: kowe, sampeyan, jenengan
c) Pratama purusa, tuladha: dheweke, dhekne, piyambake
2) Sesulih pandarbe (kata ganti empunya), tuladha: -ku, -mu, -e/-ne.
3) Sesulih panuduh

a) Panuduh lumrah, tuladha: iki, ika, niku, nika, punika (menika), anu.

46
 b) Panuduh Papan, tuladha: kene, kana, kono, ngrika, ngiriki.

c) Panuduh Sawijining bab, tuladha: ngene, ngono, ngana, makaten.

4) Sesulih pitakon. Tuladha: apa, sapa, endi, kepriye, geneya.
5) Sesulih panyilah. Tuladha: kang, sing, ingkang.
6) Sesulih sadhengah. Tuladha: apa-apa, sapa-sapa, kabeh, sawijining.
f. Tembung wilangan (kata bilangan, numeralia):

Tembung kang nuduhake sawijining jumlah, tingkatan, utawa urutan

menawa tinulis kanthi grafis bisa nggunakake angka (Pedjosoedarmo,
1979: 144).
1) Wilangan babon. Tuladha: siji, loro, sewelas, sedaya
2) Wilangan susun. Tuladha: kapisan, kapindho, katelu, kaping sekawan
3) Wilangan pecahan. Tuladha: seprapat, telungprapat, karotengah.
g. Tembung Panggandheng (kata penghubung, konjungsi)
1) Tembung panggandheng ukara majemuk sejajar

Tuladha: lan, sarta, dalah, tuwin, miwah, utawa, karo, apadene.

2) Tembung panggandheng ukara majemuk susun

Tuladha: jalaran, yen, sebab, karana, amarga, banjur, supados, saengga.

h. Tembung Ancer- Ancer (kata depan/preposisi)
Tuladha: ing, saka, dhateng, nyang, marang, nganti, saking, menyang,
i. Tembung Panyilah (kata sandang)
Tuladha: si, sang, kang, ingkang, para, sing.
j. Tembung Panyeru (Kata seru/interjeksi)
Tuladha: adhuh, ah, eh, nah, wah, iyung, oalah.

D. Forum Diskusi
1. Coba rembugen karo kancamu kepriye pandhapuke tembung-tembung
kang kacithak kandel ing serat Tripama iki!

Yogyanira kang para prajurit,

Lamun bisa samya anulada,
Kadya nguni caritane,

47
 Andelira sang Prabu,
Sasrabau ing Maespati,
Aran Patih Suwanda,
Lalabuhanipun,
Kang ginelung tri prakara,
Guna kaya purun ingkang den antepi,
Nuhoni trah utama,

2. Coba rembugen karo kancamu tembung-tembung andhahan kang ana ing

ngisor iki kalebu tembung kang oleh ater-ater hanuswara {m-} utawa
seselan {-um-}, wenehana argumentasimu!
a. mesem d. maju
b. muni e. mundur
c. merdine f. macul
d. mahyakake g. menthung

48
 PENUTUP
A. Rangkuman
Widyatembung yaiku salah sawijining perangan saka paramasastra kang
nyinau bab tembung, dumadine tembung, sarta owah-owahaning sawijining
tembung dadi tembung liya. Owah-owahaning tembung dadi tembung liya
iku bisa karana kawuwuhan, kacambor utawa kagabung. Owah-owahan
sawijining tembung kang asipat monomorfem dadi tembung liya kang asipat
polimorfem kaaran proses morfologis. Proses morfologis bisa kabedakake
dadi telung jinis, yaiku: (1) rumaketing wuwuhan (afiksasi), (2), rerangkeping
tembung (Reduplikasi), (3) kacamboring tembung (komposisi). Dene tembung
ing basa Jawa adhedhasar jinise bisa kabedakake dadi sepuluh, yaiku: (1)
tembung aran (kata benda/nomina), (2) tembung kriya (kata kerja/verba), (3)
tembung kahanan (kata sipat/adjektiva), (4) tembung katerangan (kata
keterangan/aderbia), (5) tembung sesulih (kata ganti/pronomina), (6)
Tembung wilangan (kata bilangan/numeralia), (7) Tembung panggandheng
(kata penghubung/konjungsi), (8) tembung ancer- ancer (kata
depan/preposisi), (9) tembung panyilah (kata sandang), (10) tembung
panyeru (kata seru/interjeksi).

B. Test Formatif
Pilihen salah siji wangsulan kang kokanggep paling bener!
1. Owah-owahaning tembung dadi tembung liya karana proses morfologis, bisa
ndayani sawijining tembung dadi owah. ...

A. gunggunge

B. lisane

C. wasesane

D. jejere

E. jinise

49
2. Proses mofologis yaiku proses owah-owahaning tembung dadi tembung liya.
Kang kalebu wujude proses morfologis yaiku. ...
A. reduplikasi
B. konflik
C. protesis
D. morfem bebas
E. morfemis
3. Ing ngisor iki tembung kang wanda pungkasan saka tembung linggane,
awujud wanda sigeg yaiku. …

A. nglirwakake

B. nyemayani

C. ngrumati

D. nyemoni

E. tumuli
4. Tembung kang dumadi saka telung wanda iki kalebu jinising tembung
andhahan yaiku. …
A. kapiran
B. sumanak
C. prayoga
D. sarapan
E. kalpika
5. Ater-ater hanuswara kang ana ing ukara ngisor iki, ngemu teges
ngandhakake kahanan kaya kang kasebut linggane, yaiku. …
A. Dheweke trima mundur saka jabatane katimbang dipeksa ngapusi.
B. Roti iku wis jamuran, amarga digawe seminggu kepungkur.
C. Bathara iku maujud dadi buta raseksa.
D. Wajan iku wus mesi, mula kepenak menawa dinggo nggoreng.
E. Kang Parna amung bisa mesem nalika weruh dheweke.

50
6. Ukara ing ngisor iki ngandhut ater-ater kang ngemu teges nindakake
pakaryan kanthi ora kasengaja, yaiku. …
A. Bapak kengkenan kula supados numbasaken roti
B. Mripate Sariman abuh sawise kaantem kancane.
C. Aku ora bisa maca tulisan iku kanthi tutug, amarga kebusak kancaku
D. Nalika dicoba ana ngomah, sragam iku jebul kegedhen
E. Tigan kalawau sampun kapidak dening panganten kakung.
7. Ater-ater hanuswara ing ngisor iki manggon ana ing sajroning tembung. …
A. Kula sampun matur kaliyan bapak.
B. Sawise budhal saka omah, Sariman banjur mangetan menyang dalan iku.
C. Pambalap motogp iku wekasane bisa munggah ana podium.
D. Menawa dina Setu, adhiku melu kegiyatan nyanyi lan nglangi.
E. Pak tani saweg macul wonten sabin
8. Ater-ater {sa-} kang ana ing ukara ngemu teges siji <lingga>, yaiku . ...
A. Granat kang kasil ditemokake dening polisi iku gedhene satoples iki
B. Sasi Juli iki, wong sadesa arep padha nganakake umroh bebarengan
C. Papan kang arep didadekake bendungan iki ambane sadesaku
D. Saka 10 desa, mung sadesa wae kang oleh bantuan operasional.
E. Adhiku saiki dhuwure wus sapundhakku.
9. Pemkot Solo samangke nyedhiaaken panti paturasan wonten ing mergi
umum. Proses morfologis tumrap tembung paturasan yaiku. … lan ngemu
teges. ....

A. Paturasan kalebu tembung lingga, jinis tembung aran, tegese pakon.

B. Paturasan{pa-+ turas +-an}, jinis tembung aran, tegese papan kanggo.

C. Paturasan{pa-+ turas +-an}, jinis tembung kahanan, tegese papan kanggo

D. Paturasan{pa-+ turasan}, jinis tembung kahanan, tegese papan kanggo.

E. Paturasan{pa-+ turasan}, jinis tembung aran, tegese papan kanggo.

10. Ukara ing ngisor iki tetembungane ana kang nganggo imbuhan bebarengan
rumaket, yaiku. …

51
 A. Putri Solo iku mlakune kaya macan luwe.

B. Enggal tumandanga gawe bumbon.

C. Dheweke ora keduman bantuan amarga kaliwatan.

D. Tase mbakyuku kegawa ibu, nganti sakdhompete.

E. Mbakyuku lagi milihi klambi kang lagi dikorting ana ing toko iku.
11. Ukara ing ngisor iki, ngandhut tembung kang duwe ater-ater kaya dene ater-
ater {di-}, yaiku.…
A. Jambu iki ingimbu dening mbakyuku amarga durung mateng.
B. Para mahasiswa anggenipun nyerat makalah kedah abasa Jawa krama.
C. Ibu maosaken serat kagem eyang.
D. Sawise diseneni ibune, dheweke banjur sumingkir lunga saka omah.
E. Ing wayah bengi lampu-lampu iku katon kerelip werna-werni.
12. Tembung rangkep dwipurwa ing ngisor iki kalebu jinising tembung kriya,
yaiku….
A. Biyen dheweke sesumbar yen bakal menehi beasiswa marang siswa.
B. Sapa wae kang bisa mangsuli pitakonan iku, bakal antuk bebungah
awujud dhuwit tabungan.
C. Dudu wewadi iku sing njalari Tumenggung Wijaya sumingkir saka
kraton iki.
D. Rereged kang ana ing rasukan bathik iku saiki wis ilang.
E. Mas Karta duwe gegayuhan kang mulya tumrap para warga.
13. Tembung rangkep ing ngisor iki ngemu teges sanadyan, yaiku. …
A. Mbok aja ngece dhisik, bothak-bothak ngene ning rak sugih dhuwit.
B. Para mudha mudhi akeh kang padha dolan-dolan menyang alun-alun.
C. Mlakune alon-alon wae Dhik, amarga dalane lunyu!
D. Iwak-iwak iku dibudidayakake ana ing kolam pambibitan.
E. Aja mung mloka-mlaku wae, mundhak sikilmu tambah lara.
14. Ing ngisor iki kang ora bisa kagolongake bentuk dwilingga salin swara
amarga ora bisa digoleki linggane yaiku....
A. Aja pijer solan-salin wae, mengko mundhak kumbahane saya akeh.

52
 B. Dheweke ngono ya gelam-gelem wae nalika ditari arep diajak lunga.
C. Buku iki arep dipotokopi Mbakyuku kanthi wolak-walik rangkap loro.
D. Ibu mundhut kolang-kaling wonten peken ageng.
E. Mas Sukri amung bisa mesam-mesem sawise ngerti perkara kuwi.
15. Ing ngisor iki kang dudu kalebu tembung camboran yaiku...
A. Bapak remen midhangetaken kutut manggung kang kaputer saking kaset.
B. Dheweke gaweane njaluk-njaluk ana ngarep bangjo (abang + ijo).
C. Dheweke pancen dawa ususe anggone momong anak-anake.
D. Tetanduran kang ana ing taman iku katon sarwendah (sarwa + endah).
E. Rondha kang royal iku saiki wis melu anake ana Bandung.
16. Paimin kae pancen rai gedheg, ndhek wingi wis diwenehi dhuwit, saiki
malah njaluk maneh. Tembung rai gedheg kalebu tembung camboran
wutuh kang tegese...., lan teges saka gabungan tembung rai gedheg yaiku...
A. Mringkus (spesifik), tegese senenge meksa.
B. Sanepan (kiasan), maknane ora duwe isin.
C. Mringkus (spesifik), tegese seneng gawe repote liyan.
D. Sanepan (kiasan), maknane senenge meksa.
E. Sanepan (kiasan), maknane seneng gawe repot liyan.
17. Ukara ing ngisor iki nggunakake tembung sesulih madyama purusa, yaiku. ...
A. Kula dereng nate ngertos buku punika.
B. Mas Sukra dhek wingi wis dakaturi tindak dhateng acara punika.
C. Apa anakmu wis kokdulang sore iki?
D. Pelem iku wis dipangan adhiku dhisik, sadurunge dakgawe rujakan.
E. Dhompet iku digawe dhewe dening Mbakyuku.
18. Kula putra ingkang nomer tiga, dene ingkang ragil sampun kuliah wonten
Jakarta. Tembung ingkang kalebu tembung. ...
A. sesulih pandarbe
B. panyilah
C. panyeru
D. sesulih purusa
E. sesulih panuduh

53
19. Sawise adus kramas, adhiku banjur jungkatan. Tembung jungkatan sadurunge
antuk panambang {–an} kalebu jinising tembung (1). ... lan sawise oleh
panambang {–an}, malih dadi tembung (2). ...
A. (1) aran, (2) kahanan
B. (1) kriya, (2) aran
C. (1) aran, (2) katerangan
D. (1) aran, (2) kriya
E. (1) kriya, (2) katerangan
20. Tembung kang kacithak kandel ing ngisor iki sadurunge dirimbag awujud
tembung aran, lan sawise dirimbag malih dadi tembung kriya, yaiku. ...
A. Aku silihana dhuwit limang ewu rupiah wae daknggo sangu mulih.
B. Para muda kudu sregep anggone sinau supaya antuk kapinteran.
C. Pamenang adu wasis tingkat SMP iku bakal antuk bebungah sepeda.
D. Roti iku wis njamur, amarga digawe seminggu kepungkur.
E. Kambil iki paruten dhisik sadurunge kowe nguleni glepunge.

54
 KEGIATAN BELAJAR 3
WIDYA UKARA

PENDAHULUAN
Puji syukur konjuk ing ngarsanipun Gusti Allah SWT ingkang tansah
paring berkah lan rahmat dhateng kula sak brayat saengga saged
ngrampungaken modhul menika. Modhul widya ukara minangka dasar kawruh
kanggene guru lan siswa ingkang isinipun salah satunggaling materi kawruh
paramasastra basa Jawi. Modhul menika kasusun saking tigang materi. Materi I
njlentrehake babagan frasa. Materi II ngrembag babagan pengertian klausa lan
jenis klausa. Ingkang pungkasan materi III njlentrehake babagan ukara. Modhul
menika saged nambahi wawasan ilmu widya ukara utawi minangka penyegaran
pendalaman kawruh widya ukara ingkang sampun nate dipuntampi utawi
dipunsinauni.
Modhul menika saged rampung awit pikantuk panjurung lan
pambiyantu saking para kadang, pramila namung saget atur panuwun. Modhul
menika tasih wonten kiranganipun, mila tansah mangantu-antu kritik lan saran
supados langkung sae. Mugi modhul saged dados grengseng nyinau basa Jawi
lan wonten manfaatipun.
A. Deskripsi Singkat
Modhul iki ngandharake bab widya ukara, wiwit gegayutane tembung
karo tembung dadi frase nganti dadi klausa lan pungkasane dadi ukara. Frase
iku tataran widya ukara sing paling ngisor. Gayute frase, klausa lan ukara
padha kuate. Mula klausa bisa disinauni wiwit definisine nganti jinise klausa
saka sifat hubungane, kategori, struktur internal lan surasane. Ana ing ukara
ngrembug babagan fungsi rangkaning ukara (jejer, wasesa, lesan, gegnep lan
katrangan), jenis ukara miturut sifat hubungane, jumlah wasesane, kategori
wasesa, surasaning ukara.

55
 B. PETUNJUK BELAJAR
1. Guru njelasake tujuan sinau babagan widya ukara marang para siswa
2. Guru paring wektu marang siswa kanggo takon bab kang durung
dimangerteni
3. Siswa takon babagan widya ukara marang guru
4. Guru nyimpulake materi pelajaran lab sabanjure guru paring tugas kang
ana ing modhul, supaya digarap bebarengan, banjur dirembug bareng
(diskusi)
5. Guru bebarengan karo siswa ngrangkum pelajaran kang dirembug dina
iki,
6. Guru nindakake penilaian kegiatan kang wis ditindakake.

56
 INTI

A. Capaian Pembelajaran
Capaian Pembelajaran

Mahasiswa mampu menganalisis prinsip materi kebahasaan Jawa dan

aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.

Sub Capaian Pembelajaran

1. Mahasiswa ngerti bab frase, kayata: titikane frase, konstruksi frase
lan jinising frase, bedane frase karo tembung camboran.
2. Mahasiswa bisa nitik lan ngandharake kontruksi frase adhedhasar
paramasastra lan ngetrapake ana ing ukara lan hubungan fungsional
unsur-unsure.
3. Mahasiswa. bisa jelasake lan indentifikasi kontruksi klausa
adhedhasar jinis- jinis klausa lan ngetrapake ana ing ukara.
4. Mahasiswa. bisa ngandharake unsur kang baku ana ing klausa arupa
wasesa lan unsur pendampinge, jejer/ wasesa/ lesan/ geganep/
katrangan.
5. Mahasiswa ngerti fungsi konstruksi ukara (jejer, wasesa, lesan,
geganep, katrangan).
6. Mahasiswa trampil analisis ukara basa Jawa adhedhasar wujud,
fungsi lan makna.
B. Pokok-Pokok Materi Widya Ukara (Sintaksis)

Widya
Ukara

Frase Klausa Ukara

57
C. Uraian Materi
J.W.M. Verhaar (1996:161) ngandharake menawa widyaukara
minangka subsistem paramasastra kang ngandharake bab kelas kata lan
satuan kang luwih gedhe kayata frasa, klausa, kalimat lan hubungane
antarane satuan kasebut. Carnie (2011) ngandharake menawa sintaksis
adalah cabang dari ilmu yang membicarakan struktur kalimat ‘Widya ukara
yaiku cabang ilmu pengetahuan sing ngandharake caikring ukara’. Widya
ukara miturut Tallerman,(2011) yaitu struktur kalimat, kepiye tembung-
tembung kanthi bebarengan membentuk frase dan struktur ukara, dene
Thornoby (2009) sintaksis adalah telaah mengenai pola-pola yang
dipergunakan sebagai sarana untuk menggabung-gabungkan kata menjadi
kalimat. Widya ukara yaiku sinau bab pola-pola sing digunakake minangka
alat kanggo nggabungake tembung-tembung dadi ukara. Putrayasa (2017)
ngandharake menawa sintaksis adalah studi tentang hubungan kata yang
satu dengan kata yang lain atau hubungan antara kata yang membentuk
stuktur kalimat. Widya ukara yaiku sinau bab hubungan tembung siji lan
liyane utawa hubungan antarane tembung sing klebu ing cakring ukara.
Adhedhasar definisi kang diandharake para winasis ing dhuwur, ruang
lingkup widya ukara yaiku frase, klausa lan ukara. Intine kabeh komponen
sing ngrembug bab struktur ukara.

1. Frase
Frase yaiku unit gramatikal sing dumadi saka rong tembung utawa
luwih sing ora duweni ciri klausa utawa non predikatif lan frase ora
ngluwihi wates fungsi unsur klausa (Ramlan, 2005). Ana ing ukara, frase
duweni fungsi minangka jejer/ wasesa/ lesan/ katranan/ geganep (Putrayasa,
2017). Frase yaiku unit linguistik sing arupa gabungan rong tembung utawa
luwih ora nuduhake/ duweni ciri-ciri klausa (Cook, 1971). Dudutan saka
pangerten frasa saka para winasis yaiku unit gramatik sing dumadi saka rong
tembung utawa luwih sing sifate non predikatif, sifat gabungane bisa raket
utawa renggang, ana ing ukara frase iku mung arupa jejer/wasesa/ lesan/

58
 geganep/ katrangan.
Titikane frase yaiku:
a) unit gramatikal sing dumadi saka rong tembung utawa luwih;
b) ora ngluwihi wates fungsi, frase tansah ana ing sawijining fungsi,
minangka jejer/ wasesa/ lesan/ katranan/ geganep ana ing ukara;
c) frase intonasine durung sempurna;
d) klebu ing fitur konstruksi sintaksis;
e) diakoni rong tembung, gumantung cacahing tembung ana ing konstruksi
frase;
f) unsur-unsure relatif longgar;
g) bisa diparafrase, ora ngrusak struktur frase;
h) asil gabungane duweni teges kurang luwih pada karo unsur asale;
i) bisa diselipi komponen liyane;
j) bisa gawé konstruksi luwih akeh;
k) intonasi bisa dadi dhasar kanggo nemtokake unsur langsung ing frase;
l) frase ora duweni teges anyar;
m) let antarane unsur langsung katon cetha;
n) tekanan ing silabi bisa diucapake kanthi rata;
o) unsur inti minangka sing diterangake dene unsur liyane kang nerangake
(DM).

a) Gayutan Atarane Unsur-Unsur Frase

Miturut Putrayasa (2017) adhedhasar padha orane distribusi frase karo
unsur-unsur pandhapuke, frase ana loro yaiku frase endosentrik lan frase
eksosentrik. .
Tipe kontruksi frase endosentrik yaiku asil gabungan kategorine pada
karo salah siji unsur langsunge utawa kekarone unsur langsunge. Frase
endosentrik iku frase kang duweni distribusi padha karo unsure, bisa salah
siji utawa kabeh unsure (Putrayasa, 2014). Jenise frase endosentrik ana loro
yaiku 1) frase endosentrik atributif yaiku salah siji unsure minangka unsur
inti dene liyane minangka atribut. Tuladha: meja dawa = FN. Meja (center/

59
 aran) + dawa (Atribut/ kaanan). 2) frase endosentrik koordinatif yaiku
unsur-unsur langsunge minangka inti kabeh. Tuladha: Bapak mundhut meja
kursi. Frase meja kursi (Frase aran), meja lan kursi kalebu tembung aran lan
loro-lorone minangka inti. Frase Endosentrik Koordinatif kapilah dadi telu,
yaiku:
1) Kontruksi Frase endosentrik koordinatif aditif yaiku gabungan utawa
jumlah. Tembung panggandhenge yaiku lan, saha, sarta, karo. Tuladha:
Bapak ibu tindak menyang Jakarta.
2) Kontruksi frase endosentrik koordinatif alternatif yaiku pilihan. Frase iki
kudu dieksplisitke kanthi gunakake tembung panggandheng utawa,
utawi.
Tuladha: kebo utawa sapi
3) Kontruksi endosentrik koordinatif opositif yaiku unsur-unsure duweni
kategori pada karo asil gabungane. Loro-lorone bisa dadi unsur inti,
nanging yen salah siji dadi unsur inti, liyane dadi atribut utawa penjelas.
Tuladha: Solo/ kutha kabudayan Yogya/ kutha pelajar

Tipe konstruksi frase eksosentrik yaiku unsur-unsure ora duweni fungsi

lan distribusi ora padha karo unsur-unsur pandhapuke. Tuladha: ing tegal; saka
kantor.

Kontruksi frase adhedhasar hubungan fungsional antarane unsur-unsur

langsunge. Kontruksi frase iki ana loro cacahe yaiku:
1) Hubungan fungsional koordinatif yaiku manawa unsur-unsur ing frase
duweni drajat kang padha utawa sakdrajat.
Adhine bagus// rada nakal adhine bagus nanging rada nakal Sekolah
Tembung nanging minangka tembung panggandheng dadi tengere
hubunganfungsional koordinatif adversatif amarga antare unsur
langsung siji lan sijne gambarake perlawanan. Tembung apa, utawa,
utawi minangka tenger ing frase hubungan fungsional koordinatif
disjungtif yaiku hubungan antarane unsur-unsur asifat pilihan. Tembung
lan, sarta, tuwin, karo minangka tandha hubungan fungsional

60
 koordinatif kompulatif, amarga hubungan antarane unsur-unsur
langsung sakdrajat lan asifat jumlah utawa kumpulan.
2) hubungan fungsional subordinatif yaiku menawa drajate unsur-unsur ing
frase kasebut ora padha. Salah sijine unsur langsung minangka unsur inti
utawa luwih kuasa, dene unsur langsung liyane gumantung marang unsur
inti.
Buku kandel Layang pamit

Jenis frase adhedhasar kategori ing unsur inti, yaiku:

1) Frase aran yaiku unsur inti arupa tembung utawa frase aran
bocah lanang iku wong tuwane Santi
2) Frase kriya yaiku frase sing unsur intine arupa tembung kriya
Lagi siram wis meh arep mangan
Ana ing frase kriya atribut sing arupa qualifayer utawa pemarkah bisa
diisi luwih saka siji. Sing kalebu qualifayer yaiku ora, durung, aja,
ndak arep, arep, tansah, bakal wis kerep, isih, lagi meh, sida, meksa,
perlu, kudu, mesthi, bisa oleh, ben, gek, mbok, kok, padha, malah,
lan sak panunggale. Qualifayer dumunung ana sak ngarepe tembung
kriya utawa tembung kaanan.
3) Frase kaanan yaiku intine arupa tembung kaanan. Tuladha: kuning
lencir
4) Frase wilangan yaiku frase sing unsur intine arupa tembung wilangan
limang lembar akeh banget
5) Frase katrangan yaiku frase sing intine arupa tembung katrangan
Wingi sore sesuk esuk
6) Frase pronomina utawa sesulih yaiku frase sing unsur inteni arupa
pronomina utawa tembung sesulih. Tuladha: Dheweke uga
7) Frase preposisi, frase sing asale saka tembung ancer lan tembung aran,
lan tembung ancer dumunung ana ngarepe tembung aran. Tuladha: Ing
ngomah

61
 Ana Frase tipe liya sing padatan dinggo parafrase yaiku:
a) tipe konstruksi Frase: sing, kang, ingkang. Tuladha: Sing gedhe dhuwur.
b) Tipe konstruksi frase: si, sang, pun. Tuladha: Sang pujangga kraton.
c) Tipe konstruksi frase: yaiku, yakuwi, inggih menika. Tuladha: yakuwi adhiku.

2. Klausa
Klausa yaiku kelompok tembung kang ngandhut sak wasesa (Cook,
1971). Klausa iku unit gramatikal kang arupa gabungan tembung arupa jejer
wasesa (Ramlan, 2005) (Kridalaksana, 1985). Dadi klausa iku runtutan
tembung-tembung sing arupa kontruksi wasesa. Titikane klausa yaiku ing
klausa amung siji wasesane ora kena luwih, umume arupa jejer lan wasesa,
mula klausa diarani berpotensi dadi ukura, amung bedane klausa durung
duwe intonasi final. Ing struktur klausa, wasesa dadi punjere utawa wajib
ana ing ukara. Urutane tembung sing ora ana wasesane iku dudu klausa bisa
arupa frase utawa tembung camboran. Mula kang wajib ana ing klausa iku
wasesa, dene jejer, lesan, katrangan lan geganep sifate ora wajib ana. Ana
ing klausa intonasine ora final, amarga intonasi klausa manut ing intonasi
ukara. Sing umum klausa iku arupa jejer lan wasesa. Klausa luwih pepak
tinimbang frase, awit ana ing klausa kang wajib ana arupa jejer utawa jejer
lan wasesa. Titikane klausa: a) ana ing klausa amung arupa wasesa cacahe
siji ora bisa luwih, b) ora duweni intonasi final, c) intonasine melu intonasi
ukara; d) klausa perangan saka ukara, e) umume bisa arupa jejer lan wasesa.
a) Jenis klausa
1) Jenis klausa adhedhasar struktur
(a) Klausa bebas yaiku klausa sing bisa (berpotensi) dadi ukara lan
strukture pepak, awit duweni jejer lan wasesa. Klausa bebas bisa
dadi ukara lamba yen intonasine final. Klausa bebas uga disebut
induk ukara. Klausa bebas ora ana tembung panggandhenge.
(b) Klausa terikat utawa klausa pang yaiku klausa kang susunane utawa
strukture ora lengkap, mula klausa iki ora berpotensi dadi ukara.
Klausa terikat disebut klausa bawahan utawa anak ukara lan

62
 gunakake tembung panggandheng utawa konjungsi kang mapan ana
ngarepe.

Tuladha: Ibu lagi masak, nalika bapak rawuh.

Tuladha ing dhuwur arupa ukara camboran kang dumadi saka rong
klausa. Klausa kang kacithak kandel iku klausa bebas utawa induk
ukara lan ora ana konjungsine, dene kang ora dicetak kandel iku klausa
terikat kanthi tanda ana konjungsine: nalika, umpama, amarga. Dene
dununge klausa bebas bisa ana ngarepe klausa terikat utawa
kosakbaline. Nanging ana ukara kang dumadi rong klausa lan nganggo
konjungsi lan, saha, karo, tuwin, utawa, utawi, apa, loro- lorone
kalebu klausa bebas, amarga klausa iku dununge ora bisa diwalik utawa
dipindhah.
2) Jenis Klausa adhedhasar kategori ing predikat
Klausa kelompok iki punjere klausa ana ing wasesa kang duweni
indentitas utawa kategori tembung. Klausa kelompok iki ana limang
jenis yaiku klausa aran, klausa kriya, klausa kahanan, klausa wilangan
lan klausa preposisi utawa mawa tembung ancer-ancer.
(a) Klausa Aran
Klausa aran sing dadi unsur intine arupa wasesa saka tembung aran
utawa frase aran. Tuladha : Mbak Ginah sindhen
(b) Klausa Kriya
Klausa Kriya yaiku klausa kang dadi wasesa arupa tembung utawa
frase kriya lan ora bisa dadi ukara negatif. Klausa jenis iki ana loro
yaiku klausa kriya transitif lan klausa kriya intransitif. Klausa kriya
transitif iku wasesa arupa tembung kriya transitif utawa tembung
kriya kang mbutuhake lesan. Klausa intransitif yaiku klausa kang
arupa tembung kriya intansitrif lan tanpa lesan, nanging kala mangsa
nggunakake katragan.
Tuladha: Dheweke arep mulih neng Slogohima.
Klausa kriya kang wasesane arupa tembung utawa frase kriya ana
limang jenis yaiku:

63
 (1) Klausa kriya kahanan, kasusun saka ukara kahanan kang dumadi
saka unsur intine arupa tembung utawa frase kaanan.
Tuladha: Arumini sregep kulakan
(2) Klausa kriya aktif kasusun saka tembung utawa frase kriya aktif
lan kang dadi punjere arupa kriya aktif. Ana ing kalimat, klausa
kriya aktif mbutuhake lesan lan bisa dipasifake.
Tuladha: Anisiani lagi nyapu plataran
(3) Klausa kriya resiprokal kasusun saka tembung kriya resiprokal
sing tegese ana gegayutane utawa saling utawa padhadene.
Tuladha : Aku karo Erlin salam-salaman; Rando karo nando
jiwit-jiwitan
(4) Klausa kriya pasif kang kasusun saka tembung utawa frase kriya
pasif lan dadi inti klausa. Tuladha : Pak Herunida dithuthuk anake
(5) Klausa kriya refleksi kasusun saka tembung kriya refleksi, tegese
tembung kriya sing nggambarake tindakan saka pelaku utawa
jejer.
Tuladha : Santini lagi dandan ana kamar
(6) Klausa transitif iku klausa sing wasesane kudu digenepi lesan.
Klausa kriya transitif bisa diubah dadi klausa pasif lan tembung
kriya ing klausa iki bisa nggunakake ater-ater N- lan bisa
nganggo panambang utawa tanpa panambang. Tuladha : Rahayu
tuku klambi abang
(7) Klausa intransitif yaiku klausa sing wasesane ora kudu
dilengkapi lesan lan ora bisa diubah dadi ukara pasif. Tuladaha:
Bapak lagi dhahar
(c) Klausa Kaanan yaiku unsur inti kang wajib ana arupa jejer lan
wasesa, nanging wasesane arupa tembung utawa frase kaanan.
Dene susunane
jejer arupa tembung utawa frase aran, wasesane arupa tembung utawa
frase kaanan

Tuladha: Aidha pinter banget sekolahe

64
 (d) Klausa preposisi, yaiku klausa kang predikate arupa frase preposisi
utawa ana tembung ancer lan tembung aran. Tuladha : Mbakyuku
menyang kantor
3) Jenis Klausa Adhedhasar Pemarkah Negatif Ing Wasesane
(a) Klausa positif yaiku klausa kang ora ana penanda negatif ing
wasesane

Tuladha : Sapi-sapi iku mangan suket neng lapangan

(b) Klausa negatif kasusun saka tembung utawa frase kanthi tandha
tembung negatif. Kang kalebu tembung negatif kayata: ora, durung,
aja, saengga wasesane asifat negatif. Tuladha: Simbah durung dhahar
4) Jenis klausa adhedhasar struktur internal klausa
(a) klausa jangkep susun biasa yaiku klausa kang arupa jejer lan
wasesa. Jejer dumunung ana sakngarepe wasesa lan arupa klausa
bebas.

Tuladha: Aku arep sinau

(b) klausa jangkep susun balik yaiku klausa kang arupa jejer lan
wasesa. Jejer dumunung ana sakburine wasesa utawa klausa inversi
lan arupa klausa bebas.
Tuladha: Pinter banget bocah iku
(c) Klausa ora jangkep yaiku klausa kang wasesa bisa diwuwuhi
lesan, katrangan, geganep. Tuladha: lagi dolanan montor-montoran

3. Ukara
Ukara mujudake rerangkening tembung kang bisa ngandharake
sawijining karep kang jangkep utawa genep. Ukara minangka unit basa sing
relatif mandhiri, duwe pola intonasi pungkasan lan kalebu klausa (Elson
dan Pickett, 1969). Ukara dhasar dumadi saka frase aran (jejer) lan frase
kriya (wasesa) (Robert-Burton, 1997). Ukara iku wangun basa paling cilik
sing ngandhut pamikiran kang jangkep (Alisyahbana, 1978). Miturut
Ramlan (2005), ukara minangka unit gramatikal sing diwatesi jeda kang

65
 dawa sing diiringi nada mudhun utawa munggah. Ukara dhasar yaiku arupa
jejer lan wasesa. Pangerten iku bisa didudut intine, menawa ing ukara kudu
ana satuan gramatik kang arupa tembung, frase, klausa lan ukara kang
diwatesi jeda kang dawa lan dipungkasi kanthi jeda mudhun utawa
munggah. Mula ukara iku ora mung arupa satuan lingual nanging uga
intonasi final. Ukara ora gumantung gunggunge tembung nanging ukara
dumadi saka unsur segmental arupa tembung, frase, klausa, kalimat lan
unsur suprasegmental yaiku intonasi (basa lisan) utawa pungtuasi (basa
tulis). Dadi ukara bisa amung sak tembung utawa luwih nanging intonasine
final. Unsur segmental kudu arupa morfem bebas, duweni kategori, bisa
madeg dhewe, tegese cetha.
Perangane ukara kang arupa jejer, wasesa, lesan, katrangan, lan geganep
minangka tali pangeket antarane unsur siji lan sijine. Pola kang paling
sederhana ana ing ukara iku jejer lan wasesa kang dikantheni intonasi final.
Dene unsur liyane asifat mana suka. Saka segi struktur minimal arupa rong
tembung kang fungsine minangka jejer lan wasesa, dene saka segi arti
utawa teges ukara duweni pengertian kang lengkap lan gumathok. Ana ing
ukara lamba wasesa amung siji, dene ing ukara camboran wasesane loro
utawa luwih, lan ana uga perangan ukara camboran iku padha mula bisa
diraket-ake utawa disebut siji wae.
Adhedhasar perangan ukara utawa fungsine lan wujud kang ngisi unsur-
unsur ing ukara, bisa dimangerteni jenising ukara adhedhasar sifat
hubungane, kategori wasesane, jumlah wasesane, lan surasane ukara. Pokok
materi 3 ngrembug bab tegese ukara lan titikane, jenis ukara miturut sifat
hubungane, miturut jumlah wasesane, miturut kategori wasesane, lan
miturut surasan utawa isi ukara.
Saben basa duwe pranatan, pranatan kang gumathok ing ukara basa Jawa
yaiku:
a) Bisa madeg dhewe
b) Bisa dumadi satembung utawa luwih
c) Intonasine final menawa diujarke

66
d) Kawiwitan huruf murda ana ing basa tulis lan dipungkasi tanda titik, takon,
seru.
e) Duweni kategori lan teges sing cetha

Tuladha:
Ibu mundhut klambi abang kanggo adik neng pasar.
J W L G K
Ukara iku amung sak klausa kang dumadi saka:
Ibu : jejer/ tembung aran
Mundhut : wasesa/ tembung kriya
Klambi abang : lesan/ frase aran
Kanggo adik : gegeanep/ frase aran
Neng pasar : Katrangan / frase preposisi
Pola dasar ukara basa Jawa kang baku ana lima yaiku:
J – W; J – W – L; J – W-Gg; J – W – L – Gg; J –W – P.
Pola dhasar ukara ing dhuwur iku, struktur lan tegese bener manawa
diisi tembung utawa frase kang duweni kategori sing jelas lan teges sing pas
miturut kaidah basa Jawa. Mula ora saben kelompok tembung bisa diarani
ukara manawa ora manut karo kaidah utawa paugeran kang baku ing basa
Jawa.
Kelompok tembung: pasar dek wingi aku arep blanja neng.
Iki dudu ukara amarga strukture salah lan ora duwe teges amarga ora sesuai
karo kaidah basa Jawa.
Jejer, wasesa, lesan, katrangan, lan geganep ora sembarang bisa diisi tembung
utawa frase, awit duwe paugeran utawa ciri dhewe-dhewe.
a) Jejer
Jejer yaiku perangan kang kalebu bakune ukara utawa lajere ukara,
mula jejer miturut paugeran kang baku dumunung ana ngarep, nanging
kalamangsa dumunung ana tengah utawa mburi gumantung jenising ukara.
Jejer iku perangan sing menehi tandha apa sing diucapake babagan jejer
(Kridalaksana, 1985). Jejer duweni peran semantis dadi aktor utawa pelaku.
Titikane tembung utawa frase dadi jejer yaiku:

67
 1) Arupa tembung utawa frase nomina.
2) Bisa nggunakake tembung pronomina demonstratif: iki, iku, kae
3) Minangka jawaban pitakon apa, sapa. Tuladha: Ayu lagi umbah-umbah
4) Bisa diwuwuhi pewates sing
5) Bisa arupa jenis tembung sakliyane tembung aran
(a) Jejer dumadi saka tembung/frasa aran: Mbak Wiwin tuku sabun.
(b) Jejer dumadi saka tembung/ Frasa Kriya: Tetulung kalebu ngibadah
(c) Jejer dumadi saka tembung/ Frasa Kaanan Iklas bisa nentremake ati
(d) Jejer arupa tembung/ Frasa Wilangan Sepuluh lembar jumlah
folione
(e) Jejer arupa tembung/ Frasa Sesulih Purusa Kowe wis absen
6) Jejeripun ana tengah dan wekasaning ukara.
7) Ora diwiwit tembung ancer-ancer (preposisi: neng, marang, ing)
8) Bisa diwiwiti nganggo tembung menawa, menawi ing ukara tanggap.

b) Wasesa
Wasesa perangan kang dadi punjering ukara. Tegese ukara gumantung
wasesane. Umume wasesa dumunung sak bubare jejer utawa sisih tengene
jejer. Wasesa bisa arupa tembung utawa frase. Titikane wasesa yaiku:
1) Minangka jawaban saka pitakonan ngapa, kepriye/ piye, se-pira, neng
endi, apa, dadi apa. Tuladha: Edi lagi lunga; Harjiati ngumbahi klambi
2) Bisa diwiwiti tembung ‘yaiku’
3) Bisa diwuwuhi tembung ora, dudu, aja
4) Bisa diwuwuhi aspek saha modalitas.
5) Jenise tembung kang bisa dadi wasesa
(a) Wasesa arupa tembung/ Frasa Kriya: Pak Kasna lagi macul.
(b) Wasesa arupa tembung/ Frasa Kaanan: Anita ayu banget.
(c) Wasesa arupa tembung/ Frasa Aran: Nanda murid SMA Solo.
(d) Wasesa arupa tembung/ Frasa Wilangan: Teronge limang iji.
(e) Wasesa arupa frasa Ancer-ancer-ancer: Ibu menyang Slogohima.
c) Lesan

68
 Lesan perangane ukara kang gumantung wasesane kang arupa tembung
kriya tanduk utawa kriya transitif ing ukara ukara aktif. Lesan iku bisa dititik
saka jenis wasesa sing nggenepi.
Titikane lesan:
1) Lesan dumunung sak wurine wasesa kang arupa tembung kriya tanduk;
2) Lesan bisa dadi jejer ana ing ukara tanggap;
3) Ora didhisiki tembung ancer.
d) Geganep
Geganep utawa pelengkap yaiku perangan ukara kang tugase ngganepi
wasesa arupa kriya supaya ukarane dadi ganep utawa lengkap. Geganep
dumunung ana tengene wasesa sifate tegar utawa sisih tengene lesan lan ora
bisa ing ngarepe lesan.
Adine mbak Tutik ketiban ember
J W Gg
Pak Mangun saben sore dodol wedang ronde
J P W Gg
Dumununging geganep lan jenis kategorine ing ukara yaiku:
1) J – W – Gg  Simbah ngirimi lawuh
2) J – W – L – Gg  Yu Lasti njupuke anake sega goreng
3) Geganep arupa Tembung/ Frasa Aran Hartini wis duwe sepeda motor
4) Geganep saka Tembung/ Frasa Kriya Pak wisnu mulang nggambar neng
sanggar
5) Geganep arupa Tembung/ Frasa Kaanan Amirudin sikape lembah manah
6) Geganep arupa Tembung/ Frasa Wilangan Weduse pak Sukar manak loro
7) Geganep arupa Tembung/ Frasa ancer-ancer

e) Katrangan (Panerang)
Katrangan iku perangane ukara kang ora baku, ana ing ukara panerang
sifate mana suka, bisa ana utawa ora, cacahe bisa luwih saka siji, lan
dumununge bebas. Katrangan fungsine minangka penjelas, tanpa katrangan
ukara tetep bener lan trep. Jinise katrangan:

69
 1) Katrangan wektu. Tuladha: Putuku lahir wingi sore.
2) Katrangan papan. Tuladha: Ibu lagi wae kondur saka Banten
3) Katrangan sebab. Tualdha: Siti ora mlebu sekolah amarga lara.
4) Keterangan akibat. Tuladha: Dheweke rajin nabung saega bisa tuku mobil.
5) Katrangan syarat. Tuladha: Menawa aku duwe dhuwit, kowe kabeh tak jajake.
6) Katrangan alat. Tuladha: Simbah nebang wit klapa nganggo singso.
7) Katrangan kaanan. Tuladha: Kanthi sabar Sunarti ngajari ngaji adhine.
8) Katrangan perbandingan. Tuladha: Dheweke mencereng kaya buta kurang sajen.
9) Katrangan perlawanan. Tuladha: Sanajan awake rada lara.
10) Keterangan tujuwan. Tuladha: Elsa melu bimbingan belajar supaya munggah kelas.

a) Jinise Ukara
Jinise ukara bahasa Jawa gumantung wasesane awit wasesa dadi punjere ukara.
1) Jinis Ukara Adhedhasar Sifat Hubungane
(a) Ukara tanduk
Ukara tanduk utawa kalimat aktif, yaiku jejer nindakake
pakaryan, minangka pelaku utawa aktor. Wasesa ing ukara tanduk arupa
tembung kriya tanduk, imbuhan arupa imbuhan anuswara (am-, an-,ang-
, any) lan panambang -i, -ke. Jejer nindakake pakaryan, dene lesan dadi
sasaran. Ing ukara tanduk mbutuhake lesan. Tuladha: Ibu mundhut
lawuh.
Wondene jinise ukara tanduk yaiku:
JWL : Adhiku ngumbah klasa Heru menthangake gendewa.
JWLP : Darsini nggoreng tempe neng pawon Anggi ngarit
suket neng alas.
J W L Gg : Ibu mundhutke bapak sepatu ireng Aku nukokake Siti
mesin jahit.
Ukara tanduk kang wasesane arupa tembung kriya tanduk ana sing ora
mbutuhake lesan diarani ukara tanduk intransitif. Tuladha : Mbak Santa
lagi dhahar.
(b) Ukara Tanggap

70
 Ukara tanggap utawa kalimat pasif, yaiku ukara kang wasesane arupa
kriya tanggap dene jejer dari sasaran kena pakaryan. Imbuhan kang
tumempel ing wasesa ukara tanggap yaiku:
(1) Dak-/tak- (-i, -(a)ke, -ne, -ane), Dhuwite taksinggahake
(2) Kok-/ko- (-i, -(a)ke), Bukune kokklumpuke Peleme kokjupuki
(3) Di- (-i, -(a)ke): Godhong puhunge dipethiki simbah
(4) Ke- (-an) Rendi kodanan wingi sore Rinem kangelan maca
(5) Ka- (-an, -ake) Rustini kakabulake panyuwune Layang iki kaaturake
pakde
2) Adhedhasar gunggunge wasesane
Ukara miturut gunggunge klausa dipilah dadi loro yaiku ukara lamba
lan ukara camboran (Djajasudarma, 1993). Semono uga Poerwadarminta
(1953) milah ukara saka jumlah wasesane ana loro yaiku ukara lamba lan
camboran.
a) Ukara Lamba
Ukara lamba yaiku ukara kang dumadi amung sakklausa, tegese
ukara lamba dumadi saka jejer lan wasesa lan bisa nganggo lesan,
geganep utawa keterangan. Jejer lan wasesa ing ukara lamba wajib ana
kang duweni hubungan kang rumaket (satu kesatuan). Pola ukara lamba
sing sederhana kaya ing ngisor iki. Tuladha :
(1) J–W : Aku mlayu.
(2) J–W–L : Sinta tuku jeruk.
(3) J – W _ Gg : Harsini ngliwet sega.
(4) J – W – L – Gg : Simbah mundhutke klambi putih kanggo
Ida.
(5) J –W - P : Bulik nunggu neng terminal.
b) Ukara camboran
Ukara camboran yaiku ukara kang dumadi saka ukara lamba
utawa klausa cacahe loro utawa luwih kang digandheng dadi siji.
Cethane, ukara camboran iku ukara kang isi andharane rangkep utawa
luwih saka siji, dumadi saka manunggaling ukara loro utawa luwih,

71
 ukara siji lan sijine madeg dhewe lan surasaning ukara ana gandheng
cenenge. Panggandenging ukara camboran bisa kanthi cara implisit
(tanpa tembung panggandheng) kanthi nggunakake tandha koma (,).
Tembung camboran secara eksplisit diiket kanthi tembung
panggandheng. Tembung panggandheng iku kayata: lan, amarga,
nalika, umpama, ananging, awit, lsp.
Ukara Camboran ana telu yaiku:
(1) Ukara camboran sejajar. Ukara iki dumadi saka ukara lamba utawa
klausa cacahe loro utawa luwih. Klausa-klausa jroning ukara duwe
kalungguhan kang pada. Dene tembung pangikete arupa tembung:
lan, saha, tuwin sarta, utawa, utawi, apa dene, banjur, terus, malah,
dene sing dumunung ing antarane ukara lamba utawa klausa lan ora
bisa ana ing ngarepe ukara lamba utawa klausa.
Tuladha : Murid-muride lagi padha mlebu dene ibu guru nyiapake
tugas, sarta papan tulise wis resik.
Ukara camboran iku dumadi saka telung klausa yaiku: 1) Murid-
muride lagi padha mlebu, 2) Bu guru nyiapake tugas, 3) Papan
tulise wis resik.
Ukara kasebut kaiket dening tembung panggandheng ‘dene’, sarta
kang dumunung ana ing antarane klausa. Tembung pangandheng
kasebut ora bisa dipindhah ing ngarep awit ngrusak struktur lan
tegese ukara.
(2) Ukara camboran Raketan (kalimat majemuk rapatan)
Ukara camboran raketan dumadi saka rong klausa utawa luwih kang
digandheng nganti ana perangan utawa fungsi sing padha lan ora
perlu disebutake. Amarga wis dikandhakake ana ing klausa ngarep,
dene kang padha bisa awujud jejer, wasesa, lan lesan. Dene jumlahe
katrangan bisa luwih saka siji lan ora ngrusak inti ukara, jalaran
katrangan fungsine amung dadi panerang.
Ukara camboran raketan iku sing padha bisa jejer, wasesa, katrangan,
lan nggunakake tembung panggandheng.

72
 (3) Ukara Camboran Susun (Kalimat Majemuk Bertingkat)
Ukara camboran susun yaiku ukara camboran kang dumadi saka
rong klausa utawa luwih, nanging klausa sing siji dadi katrangan
utawa bagian klausa liyane (kalungguhane ora pada). Ukara
camboran susun dumadi saka klausa inti lan klausa pang. Antarane
kausa siji lan liyane diiket karo tembung panggandheng. Tembung
panggandheng ing ukara iki kayata: amarga, jalaran, sanadyan
rikala, nalika, yen, supaya, menawa, mula, kanthi, awit, saumpama,
sebab, lsp. Tuladha : Wingi sore Martindu arep bali nenyang
Jakarta, sebab kentekan tiket.
3) Adhedhasar tembung panggandeng kang dumunung ana ing ukara
camboran, ukara bisa kapilah dadi:
a) Ukara camboran mratelakake kosok balen. Tembung panggandheng kang
digunakake: sanajan mengkono
b) Ukara camboran mratelakakake sebab, yaiku ukara kang dumadi saka rong
klausa, nanging klausa bawahan mratelakake sebab prastawa kang
ditindakake dening klausa inti. Tembung pangandhenge: sebab, amarga,
awit.
c) Ukara camboran kang mratelakake syarat yaiku ukara kang dumadi saka
rong klausa, klausa inti lan klausa pang. Klausa pang mratelakake syarat
marang kedadeyan kang sinebut ing klausa inti. Tuladha: Aku tak dolan neng
omahmu, menawa ora udan.
d) Ukara camboran kang mratelakake pasemon, yaiku klausa bawahan
mratelakake pasemon sing ora bakal kelakon kaya kang dikandhakake ing
klausa intine. Wujude tembung panggandhenge kayata: yen, upama,
saumpama sakirane.
e) Ukara camboran kang mratelakake wektu, yaiku gayutaning ukara utawa
klausa kang cacahe loro mratelakake wektu kedadeyane, kang kasebut ana
ing klausa inti. Tembung panggandheng kang asring digunakake yaiku:
sauwise, sadurunge, nalika,
f) Ukara camboran kang mratelakake prastawa urut (perturutan) yaiku

73
 gayutaning ukara siji lan sijine mratelakake prastawa, kahanan sing urut
(perturutan) .
g) Ukara camboran kang mratelakake pilihan yaiku gayutaning teges rong
klausa utawa rong ukara lamba kangmratelakake menawa salah sjii ukara
utawa klausa iku arupa kanyataan utawa pilihan. Tembung panggandheng
kang asring digunakake yaiku utawa, utawi apa. Tuladha: aku utawa sliramu
sing mangkat neng Temanggung.
h) Ukara camboran kang mratelakake gunggung utawa jumlah yaiku ukara
hasil kumpulinging gathukan antarane ukara siji lan sijine kagabung dadi siji
kang mratelakake gunggong utawa jumlah. Tembung panggandheng kang
kanggo nggandheng yaiku: lan, sarta, tuwin sumawana, karo, saha. Tuladha:
Sartuna lan anake mertamba neng Puskesmas Solo.
4) Adhedhasar Kategori Wasesa
Ukara basa Jawa miturut kategori kang ngisi wasesa bisa kaperang dadi loro
yaiku: ukara aran lan ukara kriya.
a) Ukara Aran.
Kang diarani ukara aran yaiku ukara kang wasesane arupa tembung
utawa frase aran. Tuladha: Bapak kodanan
b) Ukara Kriya. Ukara iki perangan kang arupa wasesa diisi tembung
utawa frase kriya.
Tuladha: Bapak maos koran neng teras
5) Adhedhasar Surasane utawa isi
a) Ukara Crita (Kalimat Berita)
Ukara crita yaiku ukara kang isine nyritakake utawa ngandharake
sawijining bab utawa kedadean marang wong liya. Tuladhane kaya ing
ngisor iki:
Saben wulan Mulud ing Ngayogyakarta lan Surakarta mesthi ana
Sekaten.
b) Ukara Pakon (Kalimat Perintah Atau Imperatif)
Ukara pakon yaiku ukara kang surasane mbutuhake tanggapan arupa
tindakan. Dene isine bisa pakon, ajakan, larangan marang wong liya

74
 supaya nindakake kaya sing dikarepake sing kongkon. Tuladha: Sardi,
tukua lawuh dhisik !
Titikan ukara pakon:
1. Nggunakake partikel utawa panambang –a, -na, -en, lan –ana
2. Bisa susun balik utawa inversi yaiku jejer dumunung ana sangarepe
jejer
3. Nggunakake tanda seru ana ing basa tulis Rambutan iki gawanen !
4. Yen arupa basa lisan intonasine bisa ing pungkasan guneman
medhun, rata trus munggah (intonasi data berakhir dengan nada
naik), medhun ing akhir tuturan (menurun di akhir tuturan), sing
kongkon ora kudu dieksplisitke.
Jinise Ukara Pakon
(1) Ukara Pakon Lumrah yaiku ukara pakon biasa. Titikane ukara
pakon lumrah nggunakake panambang –a, -na, -ana, -en. Tuladha:
Wis balia dhisik!
(2) Ukara pakon pangajak yaiku surasane arupa pangajak, biasane ana
tembung ayo, mangga, sumangga. Tuladha: Ayo padha bali dhisik!
(3) Ukara pakon panjaluk yaiku ukara kang isine panjaluk supaya sing
diakon gelem nindakake apa sing dikarepake sing njaluk. Dene
tengere nggunakake tembung takjaluk. Tuladha: Takjaluk kowe aja
cuwa, dolan rene dianggurke.
(4) Ukara pakon pamenging yaiku ukara pakon kang surasane menging
supaya wong liya ora nindakake apa sing kang dikarepke dening
sing kongkon. Tanda pamenging sing asring digunakake kayata,
aja, ora.
(5) Ukara pakon panantang utawa panyindir, yaiku ukara pakon kang
surasane nantang utawa nyindhir kang dikongkon. Tuladha: Renea
yen rumangsa ksatria!
c) Ukara Pitakon yaiku ukara sing surasane takon marang wong liya.
Umume nggunakake tembung apa, piye sapa, sinten, ngendi, ing
ngendi kapan, coba, dek kapan, pripun, kadospundi, pinten, coba,

75
 wonten pundi, lsp. Yen ana ing basa tulis nggunakake tanda pitakon
(?)
Jinise ukara pitakon yaiku:
(1) Ukara Pitakon Lumrah. Tuladha: Anakmu wis pira duk ?
(2) Ukara Paminta. Tuladha: Piye yen sing budal kowe wae ?
(3) Ukara Pitakon nanging ora perlu jawaban. Tuladha: Ngalamun iku apa
enak ta yu ?
d) Ukara Sambawa
Ukara sambawa yaiku ukara kang isine awujud pangarep-arep,
saumpama, utawa sanadyan. Ukara iki rancake migunakake tembung-
tembung kang kawuwuhan panambang -a utawa -ana. Tuladha: Udana
tanduranku ben urip.
e) Ukara Sananta
Ukara sananta yaiku ukara kang isine niyat, karep, utawa sedya.
Ananging, kang duwe niyat utawa sedya mau awake dhewe. Mesthi
wae ukara iki durung kalakon utawa durung katindakake jalaran isih
awujud niyat.
Tuladha: Aku kude sregep nyambut gawe, ben sugih dhuwit.

D. Forum Diskusi
Sakwise nyinauni bab widya ukara, coba critakake nganggo basamu
dhewe-dhewe apa bedane frase, klausa, lan ukara, banjur gawea
tuladhane. Wangsulanmu banjur dirembug bebarengan karo kanca-
kanca!

76
 PENUTUP
A. Rangkuman
1. Frase dumadi saka rong tembung sing sifate non predikatif, ana ing ukara
mung duweni sak fungsi dadi jejer/wasesa/lesan/geganep/katrangan,
tegese kurang luwih pada karo unsur-unsur langsunge, Jenis frase
adhedhasar: konstruksi frasei, gayutan fungsional ana ing frase, kategori
unsur inti. Unsu inti frase iku arupa tembung sing mandiri, cetha
kategorine, dadi punjere struktur frase, bisa kanggo nemtokake jenis frase
2. Klausa iku kelompok tembung kang arupa jejer lan wasesa. Unsur sing
wajib ana in klausa iku wasesa. Jejer kala mangsa ora wajib ana, semono
uga lesan, katrangan lan geganep. Klausa bisa dadi ukara, yen duwe
intonasi final. Klausa berpotensi dadi ukara, awit ing klausa ana jejer lan
wasesa.
3. Ukara rerangkening tembung, frase utawa klausa miturut aturan kang
gumathok, dumadi satembung utawa luwih, Intonasine final menawa
diujarke, kawiwitan huruf murda ana ing basa tulis lan dipungkasi tanda
titik, takon, seru lan nduweni kategori sing cetha.

B. Tes Formatif

Analisisana fungsi-fungsi kang ndhapuk konstruk ukara ing ngisor iki!

1. Bocah kang linggih iku lagi nunggu ibune saka pasar.

a. J-W-P
b. J-W-G
c. J-W-L-P
d. J-W-G-P
e. J-W
2. Wis sore adimu durung katon bali
a. J-W-P
b. J-W-L
c. P-J-W

77
 d. P-J-W-L
e. P-J-W-G
3. Rada rikat lakune, ben ora ketinggalan sepur
a. W-J, W-J
b. W-J, W-L
c. J-W-L
d. J-W-L-P
e. J-W-P
4. Jendela lagi dak cet.
a. J-W-L
b. J-W-P
c. J-W-G
d. J-W
e. J-L
5. Mbak Fitri lagi nurokake adine neng kamar ngarep.
a. J-W-L-P
b. J-W-G-P
c. J-W-P
d. J-W-L
e. J-W
6. Dheweke sing duwe manuk, aku mung nggaduh.
a. J-W-J-W
b. J-W-L-J-W
c. J-W-L-P
d. J-W-L-G
e. J-W-L
7. Nalika aku lagi nulis, Siti tiba neng ndhak-undhakan.
a. J-W-J-W-P
b. P-J-W-P
c. J-W-P
d. W-J-W-P

78
 e. J-W-W-P
8. Pak Mangun iku medhar sabdo kanthi titis.
a. J-W-G
b. J-W-L
c. J-W-G-P
d. J-W-L-P
e. J-W-P
9 Bapak ngendikan kanthi sabar sareh.
a. J-W-G
b. J-W-L
c. J-W-P
d. J-W-L-P
e. J-W
10. Sari tuku roti minangka oleh-oleh kagem ibu.
a. J-W-L-W-P
b. J-W-L-G
c. J-W-L-G-P
d. J-W-G-P
e. J-W-P

79
80
 KEGIATAN BELAJAR 4
WIDYA MAKNA

PENDAHULUAN

A. Deskripsi Singkat

Widya makna ing kene nyinau babagan aspek-aspek makna, jinis-jinis makna,
owah-owahan makna,lan gayute makna. Aspek-aspek makna ana papat, yaiku (1)
tegese, (2) nilai rasa, (3) nada,lan (4) maksud. Jinising makna ana maneka
warna. Kayata makna leksikal, makna gramatikal, makna konseptual, makna
asosiatif, makna spesifik, makna afektif, makna stilistika, lan liya-liyane. Jinis
owah-owahing makna yaiku (1) owah-owahane teges luwih, (2) makna
spesialisasi, (3) amelioratif, lan (4) peyorasi. Gayute makna ana walu, yaiku (1)
sinonim, (2) antonim, (3) homonim, (4) hiponim, (5) polisemi, (5) ambiguitas,
(6) lan redudansi

B. Petunjuk Belajar
Pituduh pasinaon/ancer-ancer pasinaon yaiku: Guru nerangake materi
pasinaon kanthi tuladha-tuladha kang gampang ditampa dening siswa-siswi.
Siswa-siswi nyathet apa-apa kang diandharake dening guru. Guru menehi tugas
marang siswa-siswi babagan materi ing sajroning widya makna. Guru nerangake
apamaneh asiling pasinaon lan menehi andharan babagan widya makna marang
siswa-siswi
Modhul iki ngrembug materi widya tembung kang kaperang dadi lima yaiku
widya makna, aspek-aspek makna, jinis makna, owah-owahan makna, lan gayute
makna.
Saben submateri kaandharake teori sarta tuladha kang bisa nggampangake
pamaos anggone sinau. Kanggo perangan teori lan tuladha, macaa lan
maspadhakake kanthi teliti. Sabanjure ana tugas sarta test formatif. Saiki garapen
soal-soal kang sumadya kanthi tliti. Biji KKM saora-orane 76. Menawa bijine
kurang saka 76 ateges durung bisa lulus. Menawa wis kasil, mahasiswa bisa sinau
maneh bab-bab sing bisa nambah kawruh babagan Widya makna kayata maca

81
 buku, artikel jurnal, artikel kang ana ing internet, kalawarti utawa ariwarti. Kajaba
iku mahasiswa uga bisa melu sarasehan/seminar-seminar kang ana gegayutane
karo pasinaon iki. Dene menawa durung kasil, sinau maneh materi iki kanthi tliti
lan premati, diskusi, lan melu remidi.

82
 INTI

A. Capaian Pembelajaran
Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan

Mahasiswa mampu menganalisis prinsip materi kebahasaan Jawa dan

aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.
Subcapaian Pembelajaran Mata Kegiatan

1) Mahasiswa mangerteni widya makna lan bisa nyebuttake apa wae kang
klebu widya makna
2) Mahasiswa bisa jelasake lan indentifikasi aspek-aspek makna, jinis-jinis
makna, owah-owahan makna,lan gayute makna.
3) Mahasiswa trampil nanalisis widya makna lan bisa ditrapake ana ing
pacelathon ing pasrawungan

B. Pokok-Pokok Materi
Siswa ing modul iki arep anyinau maneka warna pasinaon babagan kang
kaperang ing maneka warna pokok-pokok materi, yaiku pangertian (1) widya
makna, (2) aspek-aspek makna, (3) jinis makna, (4) owah-owahan makna, (5)
gayute makna

C. Uraian Materi
1. Tegese Widya Makna
Widya makna yaiku salah sijining perangan panaliten utawa cabang
kawruh basa kang neliti tegesing basa utawa arti (lingual meaning atau
linguistic meaning) (Subroto, 2011). Widya makna nliti arti basa (Hurford dan
Hearsly, 1984).

Widya makna iku cabang kawruh basa utawa ilmu linguistik kang nyinau
bab makna utawa teges. Obyek kajian widya makna iku makna/ teges/ arti.
Miturut Palmer (1981) makna ing kawruh basa minangka urutan kang
pungkasan sawise swara lan paramasastra. Saka telung posisi ana gegayutane
karo kanyatan. Semono uga basa iku swara abstrak sing nuduhake (mengacu)
simbol tartamtu, . Simbol dadi referensi iku duweni sistem, aturan lan makna
83
 asosiasi tartamtu, lan simbol utawa lambang sing duweni ujud lan hubungan
kang duweni asosiasi makna tartamtu.

2.Aspek-aspek Makna

Aspek-aspek makna miturut Mansoer Pateda ana papat yaiku:

a. Pengertian (sense)
Pengertian uga disebut tema. Pengertian iki bisa ditampa nalika sing
clathu karo sing diajak clathu duwene basa sing padha kang digunaake lan
disepakati bareng. Lyons (ing Mansoer Pateda, 2001) mratelakake yen
pengertian iku sistem hubungan sing beda karo tembung liyane ana ing
kosakata. Pengertian bisa maujud manawa antarane sing clathu karo sing ajak
clathu duwene nguasani basa sing padha, umpamane kaloron nggunakake lan
faham basa Jawa .
Tuladha : Sesuk sida ulangan basa Jawa. Saka tandha iku sing dijak clatu
bisa nangkep apa kang diucapake dene sing clathu. Sing dijak clathu ngerti
yen sesuk iku ulangan basa Jawa, saengga rumangsa dielingke dening sing
clathu.

b. Nilai rasa (perasaan)

Hubungane nilai rasa karo sing clathu ngenani masalah sing dirembuk
utawa diomongke yaiku nilai rasa karo makna ana hubungane karo perasaan.
Maksude tembung-tembung kang diomongake dene sing clathu gegayutan
antarane nilai rasa karo makna. Nilai rasa gegayutan karo sikap pembicara
utawa sing clathu marang sing omongake. Ing tembung liya, nilai rasa sing
terkait karo makna yaiku tembung-tembung sing gegayutan karo perasaan,
becik (baik) sing gegayutan karo dorongan utawa penilaian. Dadi, saben
tembung duwe makna sing ana hubungane karo nilai rasa lan saben tembung
duwe makna sing gegayutan karo perasaan.. Dadi nalika lagi rembukan karo
liyan, tembung-tembung sing dipilih ana hubungane karo nilai rasa utawa
perasaan. Ana ing pasrawungan agung, nalika lagi jengkel, sedih, anyel,
anggone ngungkapake nganggo aspek rasa kang pas supaya masalah enggal
bisa rampung.

84
 Nadyan ta lagi anyel, ora mungkin nganggo tetembungan kang isa
gawe laraning ati liyan kayata. Tuladha Kowe kuwi wis diweneh kok isih
dremis wae, usaha ! Ukara iku ngandhut nilai rasa asor utawa rendah. Nilai
rasa kang asor iku muncul menawa sing clatu lepas kendali utawa emosine
ora bisa dikuwasani.

c. Nada (nada)
Nada iku gegayutan antarane penutur karo mitra tutur. Aspek nada
gegayutan karo sikap pembicara marang lawan bicara. Aspek nada gegayutan
karo aspek makna sing duweni nilai rasa. Hubungan antarane penutur karo
lawan tutur bakal nemtokake sikap sing bisa dirasakake ana ing tembung
kang digunakake. Nalika lagi jengkel tetembungan kang digunakake mesthi
beda karo nalika ati lagi seneng lan uga beda suarane. Yen lagi jengkel
suarane dhuwur utawa lantang, lagi njejaluk suarane alus, lagi seneng suarane
renyah, lan tembung-tembung kang digunakake beda.Nada iku nemtokake
makna utawa tegese tembung kang digunakake. Menawa nada suarane
dhuwur tur banter iku tandane lagi nesu utawa prentah. Tuladha Muliha
kana! Beda menawa kang diucapake duwe karep jejaluk nada suarane rata,
melas semu ngrengek contone Mbak, aku tukoke premen.

d. Maksud (niat)
Maksud iku karep utawa krenteking ati. Aspek maksud gegayutan
karo rasa ing ati, lagi seneng utawa sedih iku tetembungan kang metu mesthi
beda, Semono uga nada suarane. Aspek maksud ana hubungane karo karep
kang diujarke, bisa asifat prentah, persuasi, cerita, politik, narasi lsp. Tuladha
Ibu gerah. Saka tuturan iku ngemu maksud: menehi kabar yen ibu gerah,
enggal diupakara utawa dirawat, enggal digoleke tamba, digawa neng rumah
sakit utawa dokter, ora entuk nyambut gawe, kanggo istirahat, ngaso kang
cukup, dhahare diperdi.

3. Jinis Makna
Widya makna gegayutan karo tegesing tembung. Saben tembung duwe teges
85
 kang beda, gumantung konteks sosial, lan pengetrape ana ing ukara. Sanadyan
tembunge padha, nanging ana ing ukara beda, tegese tembung sok beda.
Adhedhasar tegese tembung gumantung konteks sosial, jinis semantik, rasa basa,
ketepatan tegese, lan ana ing ukara, tembung duwe teges mawarna-warna.
a. Makna leksikal yaiku teges tembung kang padha ing tembung sakwutuhe
persis karo apa anane. Makna leksikal ana gayutane karo leksem utawa
tembung lan ora ana gayutane karo gramatikal (Kridalaksana, 1982).
Tuladha: 1. Buruh : wong sing kang ngalap opah sarana nyambut gawe,
nyambut gawe arana opahan, 2. Anak : putra, turunan kang kapisan
b. Makna gramatikal yaiku makna sing tuwuh amarga asil saka proses
gramatikal utawa proses paramasastra. Proses gramatikal bisa arupa:
proses camboran utawa pemajemukan, rangkep utawa reduplikasi,
kawuwuhan utawa imbuhan, pandhapuking ukara. Tuladha: Tembung
tangan’ secara leksikal perangan perangan awak saka lengen nganti pucuk
driji. Tembung ‘tangan’ sawise sambung karo tembung liya dadi dawa
tangane kang ateges clemer utawa seneng colong jupuk.

c. Makna konseptual yaiku makna sing padha karo konsepe utawa makna
bebas saka acuan utawa gayutane apa wae. Dadi makna konseptual iku
makna sing duwe leksem/tembung bebas saka konteks. Dadi makna
konseptual kurang luwih padha karo makna leksikal, makna denotatif.
Tuladha: kursi, salah sijine prabot sing fungsine kanggo lungguh, duweni
sikil papat, bahan bisa saka kayu utawa wesi. Makna konseptual sipate
lugas, ora gumantung konteks, siji bandhing siji ora ambigu, ora
gampang owah amarga wektu.

d. Makna asosiatif yaiku teges utawa makna sing didarbeni leksem utawa
tembung awit saka hubungane tembung iku karo kahanan utawa ngrujuk ing
luar basa. Tuladha: tembung putih duwe referensi suci, resik, ora duwe dosa.
Makna asosiatif ana gandheng cenenge karo masyarakat basa pandangan
hidup, keyakinan, nilai moral masyarakat sing gunakake basa.

e. Makna spesifik yaiku makna konseptual sing khusus, khas, lan sempit.
Tuladha: Pasangan bulu tangkis gandha putri dimenangke Indonesia makna

86
 ukara iku amung wong loro sing tandhing ora wong sak Indonesia. ‘Tim
futsal UNS menang lomba se- Asia’ Makna ukara iku sing menang sak tim,
dudu warga civitas akademik UNS sing menang.
f. Makna afektif iku makna sing tuwuh amarga reaksi sing ngrungokake utawa
sing omong tumrap basa sing digunakake. Tuladha: Ayo diunjuk mung
banyu putih Ukara iku kalebu makna afektif utawa ngasorke dhiri pribadhi.
‘Ngapunten mung wedang kendel’ Maksud ‘wedang kendel’ iku wedang
tanpa ana nyamikan, nanging asring ‘wedang kendel’ nganggo nyamikan
nadyan camilane mung sederhana. Ukara iku kalebu makna afektif ngasorake
dhiri pribadhi lan ngurmati sing diajak omongan.
g. Makna stilistika iku makna utawa teges sing katon merga basa sing
nggunakake basa. Makna stilistika gegayutan karo nggunakake basa kang
tuwuh efek khususe kanggo kang maca. Makna stilistika luwih dirasake ing
karya sastra.
h. Makna kolokatif yaiku makna sing digandhengake karo nggunakake pirang-
pirang tembung ing lingkungan sing padha. Tembung, tas, pensil, bulpen,
setip, ongotan, garisan, meja, tembung-tembung kang ana meja sinau.
i. Makna konotatif yaiku tegese tembung utawa reroncening tembung
adhedasar perasaan utawa pikiran sing wicara lan mitra wicara. Makna
konotatif thukul akibat asosiasi rasa tumrap apa sing diucapake utawa sing
dirungokake. Makna konotatif iku minangka teges, arti makna, wujud saka
sikap sosial.
j. Makna denotatif tegese makna alam kang cocog karo apa anane utawa
makna lugas. Sipate obyektif, padha karo kanyatan. Tembung turu tegese
rebahan neng panggonan, mripat merem, ora polah, bisa nganggo lemek lan
bantal. Makna denotatif asil saka observasi panca indra, rasa utawa
pengalaman liyane. Tembung ‘thole’ iku duweni teges bocah lanang utawa
bocah dudu wedok, lan umure luwih enom.
k. Makna idiomatik iku teges makna sing ana ing jerone idiom, teges iku
nyimpang saka makna konseptual lan gramatikal unsur-unsur pandhapuking.
Idiom iku istilah khusus sing nduwe nilai estetis lan budaya, utamane ing
masyarakat Jawa. Tuladha: Idiom mikul dhuwur mendhem jero’ tegese

87
 uwong kang duwe tanggungjawab marang keluargane lan jaga jeneng wong
tuwane.
l. Makna kontekstual tuwuh minangka ana gegayutan antarane ujaran karo
kahanan. Hubungan antarane pacelathon utawa antarane sing celathu lan
kahanan kang digunakake ing rembugan Tuladha: Pak nyuwun lungsurane.
Ukara iku tegese wong sing celathu ananging kahanan sing prihatin yaiku ora
duwe klambi kanggo salin utawa klambine sithik tur wis elek.
m. Makna téma iku makna sing dingendikakake dening pamicara/panulis liwat
urutan tembung, fokus obrolan, uga penekanan ing obrolan. Bapak ibu kula
sakit . Tegese ukara iku bisa ana telu yaiku:
a. Bapak/ ibu kula sakit
b. Bapak ibu/ kula sakit
c. Bapak ibu kula/ sakit
Ukara (1) menehi kabar marang bapak yen ibune lara, ukara (2) isine
prastawa yen sing lara kula, dene ukara (3) mratelaken yen bapak ibune sing
celathu lara.
n. Makna referensi makna unsur basa sing gayut karo jagad jaba lan bisa
diandharake kanthi analisis komponen, duwe gegayutan langsung karo acuan
kang padha karo lekseme utawa kedadeyan, barang, ciri lsp. Tuladha :
Leksem kursi duwe acuan langsung arupa barang, kanggo lungguh utawa
turu, sikile papat, digawe saka kayu utawa wesi.Kanggone pamicara kang wis
ngerti kursi ora bakal duwe pilihan makna sing beda.

4. Owah-owahing Makna
Faktor kang njalari owahe makna, yaiku faktor kebetulan, faktor umur,
faktor tabu, faktor polisemi.

a. Faktor Kebetulan
Faktor kebetulan utawa ngepasi tegese owahe utawa gesere tegese
tembung sing disebabake makna ambigu ana ing tembung kasebut utawa
tembung iku dhewe. Iki kang nyebabake makna tembung kasebut ngalami
owah-owahan makna luwih cepet, apa maneh tembung kasebut ditrapake
ing ukara.

88
b. Faktor Umur
Faktor gesere owah-owahan teges bisa uga disebabake dening
perkembangan jaman. Owahowahan makna tembung kang disebabke
dening genarasi mudha anggone nyerep utawa negesi tembung beda karo
angkatan utawa generasi sepuh..

Tuladha: Tembung jago tegese hebat, menang (gegayutan karo adu fisik)
miturut angkatan sepuh, nanging kanggone bocah saiki tembung jago iku
kasil dadi juara ing kompetisi utamane bab kawruh utawa pengetahuan.

c. Faktor Tabu
Faktor tabu iki owah-owahan makna dumadi amarga makna tabu sing
dimupangatake dening tembung supaya bisa diganti kanthi adaptasi adat
lan ketentuan sing ditrapake ing masyarakat.

Tuladha: tembung nyopet iku dianggep kurang sopan lan ora enek
dirungokake, mula diganti nyeler, kulakan gratis

d. Faktor polisemi, gesere lan owahe tembung amarga ana tembung kang
tegese luwih saka siji, mula bisa dadi penyebab tembung bisa geser tegese
polisemi yaiku tembung kang duwe teges luwih saka siji gumantung
ukarane.

Tuladha:
Tukija wis seminggu lara panas
Krungu tembungmu aku dadi lara ati.
Tembung lara ing ukara (1) tegese ora sehat, nanging ing ukara (2) tegese
ora lara atine utawa sing lara atine nanging gegayutan karo rasa utawa
perasaan,

Jinis Owah-owahane Makna yaiku :

a.Owah-owahane teges luwih yaiku owahing teges luwih luas tinimbang
sakdurunge
Tuladha : Tembung jurusan jaman biyen kanggo sebutan trayek angkutan
umum, nanging saiki jurusan uga digunakake ing pawiyatan yaiku dadi

89
 spesialis konsentrasi ilmu utawa kawruh ing pawiyatan yaiku universitas.
b. Owah-owahan makna spesialisasi yaiku tembung kang duweni teges
sing sempit saka makna sakdurunge. Tuladha: Tembung sarjana jaman
biyen duwe teges wong pinter utawa wasis, nanging tegese dadi sempit
utawa khusus. Sarjana saiki sebutan kanggo wong sing lulus ing pawiyatan
dhuwur (universitas)

c.Owahe tegese tembung kang duweni makna amelioratif utawa sopan.

Owahe makna kata ameliorasi iku owahe teges dadi luwih sopan tinimbang
sadurunge.
Tuladha: Tembung budek tegese ‘ora bisa ngrungokek swara’. Saiki
tembung budhek diganti nganggo tembung ‘tuna rungu’ kang maknae luwih
sopan, dene tegese padha yaiku ora bisa ngrungoake swara.

d.Owah-owahan ing Makna Peyorasi (memburuk)

Owah-owahan ing makna tembung peyorasi yaiku owah-owahan makna
kanggo tembung sing nyebabake wangun tembung dadi owah maknane ora
pantes diucapake uga dirungokake merga ora sopan.

Tuladha:
Tembung goblok kurang sopan diucapake lan ora enak dirungoke, apa
maneh ana ing pasrawungan. Apa maneh nganggo suara lantang.
Tembung kasebut duweni nilai rasa elek, mula tembung goblok biasa
diganti nganggo tembung ‘durung bisa’, ‘ajar meneh’

5. Gayute Makna
a. Sinonim (dasanama): wujud basa kang duweni teges memper utawa
padha karo wujud liya. Biasane sing duwe teges memper iku tembung,
kelompok tembung, ukara.

Tuladha: Aku arep madhang dhisik.

‘Adiku lagi mangan neng teras.‘

Tembung madhang duwe teges memper karo ‘mangan’, nanging yen

ditonton saka nilai kata tembung mangan luwih alus tinimbang tembung

90
 madhang. Sinonim bisa diarani tulisan beda nanging tegese meh padha
utawa memper.

Tembung, wadon, wedok, arum wanodya, padmi duweni teges padha,

nanging nilai rasane kang beda amarga ragam basa, utawa penggunaan
basa.

Tembung-tembung kang bersinonim mung duweni teges memper utawa

mirip, mula tembung-tembung iku durung mesthi bisa diganti liyane
(saling menggantikan). Kang nyebabake kayata faktor wektu, panggonan
(tempat) , sosial lan kegiatan (bidang kegiatan). Tuladha: tembung
mangan karo nguntal duwe teges mirip, nanging trep-trepane beda, kaya
ing ukara: Aku lagi mangan sega karo Aku nguntal pil. Tembung
mangan kurang pas kanggo tembung pil, semono uga tembung nguntal
kurang trep kanggone sega. Saka conto iku, kang diarani sinonim yaiku
tegese kurang luwih padha, mempere ora satus persen lan ora mutlak
(Ullman, 1972). Prinsip umum ing widya makna iku wujud beda mulane
tegese uga beda. Mula tembung-tembung sinonim tegese amung mirip
utawa memper.

b. Antonim: ungkapan kang wujude tembung, frase, utawa ukara kang

tegese dianggep walikan saka teges ungkapan liyane. Antonim iku
tembung sisi lan sijine walikan tegese.
Tegese dianggep walikan, maksude ora mutlak walikan. Antonim ana
kang ngarani oposisi makna. Istilah iki nudhuhake yen antonim ngemot
tembung kang bener-bener walikan (berlawanan ) nganti kang asifat
kontras.

Tuladha mati >< urip iku kalebu berlawanan.

Dene tembung abang >< ireng tembung tegese kontras.

c. Homonim iku gayute makna antarane tembung kang ditulis padha utawa
diucapake padha, nanging tegese beda. Tembung-tembung kang ditulis
padha nanging tegese beda disebut homograf. Contone lemper ing ukara
ibu mundhut lemper. Tembung lemper ing ukara iku tegese panganan

91
 saka ketan kang diwenehi abon dibuntel godhong gedhang, menawa ing
ukara lempere tiba pecah. Tembung lemper tegese alat kanggo ngalusake
bumbum. Rong tembung sing diucapake padha nanging maknane lan
tulisane beda disebut homofon. Contone tembung bang karo ‘bank’. Bang
tegese sedulur tuwa utawa sebutan kanggo wong lanang, dene bank
lembaga kang ngurusi mlebu metune dhuwit. Homonim tulisan lan
ucapane padha nanging tegese beda. Tembung ngukur ana ing ukara (1)
Ibu ngukur mustakane merga gatel karo (2) Bapak lagi ngukur ambane
emperan. Tembung ngukur ing ukara (1) tegese ‘nggaruk’, dene ukara (2)
‘kaitane karo luas, ukuran.’

d. Hiponim yaiku ungkapan utawa tembung kang maknane dianggep

perangan saka makna tembung liya. Contono: mawar, anggrek, melathi,
dahlia iku perangan saka tembung kembang, amarga mawar, melati,
anggrek, dahlia iku arane kembang. Dene hipernim walikane hiponim,
yaiku tembung kang duwe bawahan kang sejinis. Contone: pitik, bebek,
mendok hiponim karo kewan.

e. Polisemi yaiku tembung sing duwe teges luwih saka siji. Tembung bantal
duweni teges luwih saka siji utawa akeh gumantung pola ukarane utawa
kontekse ukara kang dilesanke

Tuladha :
(1) bantal tegese lambaran sirah
(2) bantal sepur tegese ganjel ril sepur
(3) oyot pring tegese oyot (akar)
(4) sing nunggu nganti ngoyot: suwe banget

f. Ambiguitas yaiku tembung kang duweni teges dhobel saka frase utawa
ukara akibat anggepan kang beda. Ambigu lan homonim iku makna
tembung kang meh mirip wujude. Homonim iku rong tembung tulisan lan
ucapane padha nanging tegese beda, yen ambiguitas saktembung utawa
frase kang tegese beda amarga beda anggepan (penafsiran) frase.

92
 Ambiguitas arupa frase, yen homonim bisa arupa morfem, tembung, frase
utawa ukara .Tuladha ambiguitas: wong tuwa bisa ditegesi ‘bapak ibu
wong tua kandung’, utawa ‘uwong umure wis tuwa’.
g. Redudansi yaiku kerep diarani berlebihan tembung kang digunakake ana
ing ujaran (mubazir). Tuladha: Bukune dijupuk Ria karo Bukune dijupuk
dening Ria Tembung ‘dening’ iku wujud redudansi amarga tanpa
tembung dening tegese kalimat iku ora owah.

D. Forum Diskusi
Wacanen cerkak ana kanthi irah-irahan “Beda Karo-Karo” ana ing ngisor iki!
Banjur golekana conto saora-orane lima jinis makna lan tegesse kang ana ing crita
cekak “Beda Karo-Karo” nganggo basamu dhewe-dhewe. Menawa prelu, conto-
conto mau dicritake marang kanca-kancamu, banjur dirembug bareng-bareng.

BEDA KARO-KARO
(dening: Artisya Sekararum Budiono)

GAWAT tenan iki. Bahaya! Coba yen ibu nganti pirsa ana wanita sing tansah
nglirak-nglirik bapak terus ketara sajak piye iku, wadhuh aku ora ngerti embuh apa
sing bakal kelakon. Kurang begjane bisa nuwuhake gendra, kepara malah perang
brantayuda. Senajan wis estewe alias setengah tuwa, nanging wanita iku isih katon
ayu moblong-moblong ngalah-ngalahi penyanyi kroncong Sundari Sukoco. Nitik tata
busana, anggon-anggon sarta dandanane sing sarwa branded sajakke panjenengane
kuwi seneng srawung karo wanita-wanita sugih, utawa yen tembung saiki arane
sosialita.
Aja maneh kok ibu, sedheng aku wae anake wedok nyipati solah bawane
wanita iku adhem-panas. Lan sing luwih gawe gregeten, ana cowok nggantheng sing
ngadeg ing sisihe wanita iku. Taksawang-sawang kok persis bapak jaman isih
mahasiswa biyen! Ujug-ujug dhadhaku mak dheg. Mengko gek....

"Naksir ya, kok ndomblong wae?" aloke Erro, adhiku.

"Naksir gundhulmu! Mamine cowok iku lho,"sautku mendelik, nyingidake
ekspresi klincutan. Jroning batin aku ngudarasa, Erro cocok nek dadi sedulure cowok

93
putrane ibu sosialita kuwi. Umur umurane watara rong taun sandhuwurku, paling-
paling lagi semester papat. Aku dhewe saiki kelas 12 SMA.
"Iya-iya, Mbak. Aku ya ngerti kok. Ibu-ibu iku nglirak-nglirik bapak terus.
Apa wis kenal, apa ana sesuatu, ya?" grenege Erro uga nelakake rasa cubriya.
"Sstt, aja seru-seru. Mundhak marahi ribut!" bisikku ngati-ati.
Nanging jebul jarik lurik pantiasa, sing dilirik ora rumangsa. Bapak tetep
asyik mirsani modhel-modhel smartphone weton anyar. Kala-kala ngendikan serius
karo ibu sing jumeneng neng sandhinge, kala-kala mundhut pirsa marang sales
promotion girl sing njaga counterngenani kecanggihane hape kasebut. Wektu iku
kios hape Lenovo ing lantai 3 Mall BSD pancen lagi rame pengunjung. Maklum dina
Minggu.
Saking asyike, bapak bias ora nggraita ana wanita sing tansah nggatekake
tindaktanduke. Kanggo nginggati samubarang sing ora perlu, aku kepengin cepet-
cepet ninggalake papan iku ngajak bapak nyantai dhahar Sate Senayan karemane
neng Aeon Food & Beverageslantai 2. Merga aku ora wani matur dhewe, wusanane
kepeksa golek akal.
"Ro, bapak aturana nyang Sate Senayan saiki," rayuku setengah mrentah.
Erro ngangkat bahu. "Mbak Arum wae sing ngaturi. Ngajak mrana-mrene,
bareng anu rewel karepe dhewe," ucape Erro malik perkara.
Pancen bener Erro. Anggone menyang Mall BSD iki puluh-puluh merga
nuruti karepku. Critane aku lagi rewel pengin ganti handphone. Lenovo P70sing meh
rang taun ngancani aku arep takganti versi gres, Lenovo Vibe Z2 Prosing luwih
canggih. Kebeneran ibu kersa ngagem lungsuranku.
"Ya wis hape-mu mengko taknggone, Rum," ngendikane ibu, semune wis
bosen ngagem Blackberry jadhul. Dene Erro isih setya karo Sony Xperia Z1 Ultra-ne
sing pancen luwih apik. Yen bapak sih wis kadhung fanatik karo Samsung Galaxy,
merga mitrane saka Korea pirang-pirang. Bapak pancen nate ngasta neng perusahaan
pertambangan mangaan ing Pulo Doi, Maluku Lor, sing joint venturekaro perusahaan
saka Korea Kidul. Nganti saiki sesambungane bapak karo para relasine mau isih
akrab. Kerep video callutawa WA-nan karo Mr. Han Ki Sul, Kim Doo Young, Yun
Ci Cang, Roh Chu Woo Ian akeh maneh.
"Nek ngono suk Minggu jalan ya, Bu?"

94
 "Gampang. Mengko takmatur bapakmu dhisik," wangsulane ibu mesthi karo
ngitungitung anggaran. Apa maneh jaman saiki samubarang sarwa larang.
Wekasane ibu sukses nglobi bapak. Dina Minggu sida lunga. Bapak
ngersakne nyetir Honda HRV ireng piyambak. Om Tulus, sopir kulawarga,
didhawuhi libur. Selak ora sranta, aku terus ngajak nyang Bintaro Xchane Mall sing
luwih kondhang disebut BXc Mall. Kajaba mung ditempuh seprapat jam saka
ngomah ing komplek Bukit Dago liwat tol JakartaSerpong, barang-barang elektrik
ing mall sing klebu ikon lifestyle pusat wisata blanja era globalisasi iku uga pepak.
Senajan akeh pakar ekonomi sing ngarani Indonesia kena dhampak krisis
global, ewadene pengunjung Bintaro Xchange Mall tetep rame. Nganti golek nggon
parkir wae angele ora jamak. Parkir njaba jejel, parkir basement rangsap uga kudu
ngantri. Wis direwangi kaya ngono, mlebu mall munggah-mudhun ubeng-ubengan
prasasat kabeh kios diparani, barange ora ana.
"Lenovo Vibe Z2 Pro? Barangnya kosong. Menyang SDC wae lengkap,"
ujare mas petugas stand Erafone menehi keterangan. Sing dimaksud SDC iku
Serpong Digital Centre ing kawasan Summarecon Gading Serpong sing wis dadi
kutha super moderen nyambung karo BSD City, Alam Sutra, Ian Lippo Karawaci.
"Piye, Rum?" pandangune bapak.
Rada abot ing ati aku kepeksa matur,"Mrika nggih, Pak."
"Ya wis ayo, mumpung isih awan," ngendikane bapak karo mirsani arloji.
"0 iya, sembahyang duhur dhisik," tambahe bapak nuju mushola ing cedhak
area Ice Skating.
Ninggalne Bintaro Xchange bali tumuju BSD liwat tol Pondhok Aren. Mung
limang menit wis metu tol BSD sisih kulon, terus njupuk jalur tengen arah
Tangerang. Tekan prapatan lampu merah German Center menggok ngiwa liwat
ngarep Giant BSD bablas nrobos prapatan sekolah internasional Sinarmas Global
Academy.
Mlebu kawasan Green Cove BSD sing asri rasane kaya neng luwar negri.
Apamaneh sawise rigliwati zona Foresta sing lagi mbangun gedhung-gedtrung
sundhul langit,
apartemen-apartemen Ian perkantoran-perkantoran modern sing ngemba swasana
Tokyo utawa Beijing. Tekan prapatan Jakarta Nanyang School, bablas ngalor anjog
Jl BSD Raya Utama. Mbanting stir nengen mlebu Summarecon sing rasane kaya
95
ngambah wewengkon Eropa. Sebab arsitekture ruko-ruko ing kiwa-tengen dalan
persis wewangunan ing Amsterdam, Paris, Madrid Ian Barcelona.
Ora krasa wis tekan Surya Institut sing adhep-adhepan karo Universitas
Multi Media. Ngulon sithik sawise bunderan, dhug tekan SDC ing kiwa dalan.
Nanging dhasar luwak mangan tales, awak yen lagi apes, direwangi kedhungsangan
menyang pusat gadget paling lengkap ing Tangerang Selatan, Lenovo Vibe Z2 Pro
sing takgoleki uga lagi kosong.
"Saiki golek Sate Senayan neng SMS wae ya, Bu?" usule Erro eling
klangenane bapak. Ora adoh, prasasat mung sak sutanwis tekan SMS alias
Summarecon Mall Serpong.
"Ngene. Langsung mulih wae mampir Aeon. Nyate neng kana mesisan karo
golek hape sing dipengini Arum. Mall anyar luwih gedhe iku mesthine ya luwih
lengkap," ngendikane ibu ngatur.
"Manut ibumu," bapak ngegongi.

Metu saka SDC mulih liwat dalan mau. Tekan prapatan Frogi maju sithik
kulon dalan katon Indonesia Convention Exhibition, gedhong pameran sing kabare
paling gedhe se-Asia Tenggara jejer karo kampus elite Prasetya Mulya Business
School. Ora adoh saka kono ngidulsithik ana komplek kampus Swiss German
University utawa sok dicekak SGU.Kawasan BSD City brang kulon kali Cisadane
pancen diplot dadi kutha pendhidhikan Ian padunungan moderen singdipepaki
maneka warna fasilitas Ian kuliner.
Adhep-adhepan karo SGU, nyabrang dalan, yakuwi panggonane Aeon Mall.
Katon megah Ian njenggarang. Bapak terus mlebu areal mall. Merga parkiran njaba
mbludag, bapak kepeksa parker gedhung, entuk ing lantai telu. Tanpa noleh kiwa-
tengen langsung njujug stand Lenovo sing pengunjunge uwel-uwelan. Ya wiwit
mlebu ing stand Lenovo iku bapak tansah dilirak-lirik dening "Sundari Sukoco"
kuwi.
Ora mung lirak-lirik, ujug-ujug "Sundari Sukoco" iku nekad nyedhaki bapak
tanpa tidha-tidha. Mesthi wae ibu, aku, Erro, apa maneh bapak, kaget.
"Nuwun sewu, Ar, Ar..., Mas eh Pak Ardi kan?" ucape tanpa ragu-ragu.
"Lho, Windy?" aloke bapak semu ora percaya. "Kok bisa ketemu neng kene
ya? Masnggantheng iki putramu? Oh iya, kenalna, iki Arum Ian Erro, anak-anakku,
iki ibune."

96
 "Iya yang, eh, Mas, Pak Ardi. Iki Andesit. Asit anakku sing nomer loro,
sinau neng Fakultas Tehnik Lingkungan Universitas Pelita Harapan, Karawaci. Sing
mbarep Koralo, nerusne sinau neng Australia," ucape semu pamer.
Anehe, nadyan Bu Windy kober ketrucut ngundang bapak nganggo sebutan
yang, nanging ibu ora duka. Panjenengane malah mesem karo ngaras pipi kanan-
keringe Bu Windy kebak pangerten. "Kula sampun ngertos, Mbakyu Windy. Wiwit
rumiyin ngantos samangke bapakipun Arum asring nyariyosaken panjenengan.
Malah foto-foto panjenengan taksih dipunsimpen kok."
"Oh ngaten nggih, Jeng? Adhuh, isin aku. He he he." Jebule Bu Windy iku
mantan pacare bapak nalika isih padha-padha kuliyah neng Akademi Bank
Indonesia Yogyakarta. Merga cemburu karo Detty Arimbi Rorasai, putri Solo sing
uga kanca sakampus, bapak Ian Bu Windy gegeran Ian wekasane sesambungane
pedhot.
Oralet suwe Bu Windy kecanthol Mulyono, cowok Geologi UPN
Yogyakarta.
"Piye kabare Mas Mul?" bapak mundhut pirsa.
"Alhamdulillah sehat. Lulus saka UPN biyen Mas Mul kerja neng PT Global
Minning Petrolium. Nate tugas neng Tarakan, Pekanbaru, Sorong. Wis rada suwe
Mas Mul ngantor neng Golden Tower Karawaci. Nyedhaki kantor, terus tuku omah
neng Cluster Caspia."
"Ya, Cluster Caspia aku ngerti."
"Piye kabare Detty biyen? He he he...."
"Ah, wis ngerti kok takon! Biyen kae aku lagi apes, wis mbok tinggal, ora let
suwe kelangan Detty pisan."
"Critanipun beda karo-karo, Mbakyu Wind," selane ibu guyon.
"Ben luwih gayeng ayo ngobrol neng Sate Senayan," usule bapak kelingan
klangenane.
Guyon rame ing Sate Senayan idhep-idhep mahargya reunine bapak Ian Bu
Windy. Ndhudhah dina-dina kawuri kang endah pancen seru. Nanging sing luwih
seru jelas aksine mas nggantheng Asit sing tansah nglirak-nglirik aku terus kuwi.
Apa maneh nalika dheweke njaluk nomer hp-ku barang. Embuh sasmita apa iku,
luwih prayoga kita tunggu ana lelakon apa ing dina-dina kang bakal teka.
(sumber: Panjebar Semangat; Artisya Sekararum Budiono)
97
 PENUTUP

A. Rangkuman
Widya makna iku nyinau babagan sesambunage lambang utawa
tandha kang nuduhake sakwijine makna. Makna siji lan sijine. Widya
makna yaiku salah sijining perangan panaliten utawa perangan kawruh
basa kang neliti tegesing basa utawa arti, Obyek kajiane widya makna
yaiku makna tembung, frase, klausa lan ukara. Tembung siji lan sijine
duwe teges padha utawa beda gumantung konteks ukarane, sense, nilai
rasa, maksud lan nada.

Tegese tembung nalika madeg dhewe karo wis ana ing ukara
tegese beda. Jinis makna gumantung saka kajiane. Maknane bisa padha
karo kamus, siji bandhing siji, utawa sesuai konsep, utawa gramatikalle.

Tegese tembung bisa owah amarga saka faktor kebetulan, faktor

umur, faktor tabu, lan faktor polisemi. Dene tegese tembung owah bisa
uga disebabake tembung iku tegese luwih jembar utawa sempit
gumantung panganggone tembung lan panganggone, nilai rasa kang
dadekake tembung iku luwih sopan tinimbang sakdurunge.

B. Test Formatif

Isenana titik-titik ing ngisor iki!

1. Mas Banu samenika taksih wonten margi.

Dasanamane tembung margi yaiku … .

2. Nggugu karsaning priyangga,

Nora nganggo peparah lamun angling,
Lumuh ing ngaran balilu,
Uger guru aleman,

Nanging janma ingkang wus waspadeng semu

98
 Sinamun ing samudana,
Sesadon ingadu manis

Dasanamane tembung balilu yaiku … .

3. Saben bakul iku mesthi wae golek bathi.

Kosok baline tembung bathi yaiku … .

4. Si pengung nora nglegawa,

Sangsayarda deniro cacariwis,
Ngandhar-andhar
angendhukur,
Kandhane nora
kaprah, saya elok
alangka
longkanganipun,

Si wasis waskitha ngalah,

Ngalingi marang si pinging

Kosok baline tembung pinging yaiku … .

5. Sumitri iku pancen ayu banget, mula dheweke dadi kembang ana ing desane.
Tembung kang ngemu teges konotatif ana ing ukara dhuwur iku yaiku … .

6. Tembung-tembung kang padha pangucap lan panulise nanging duwe teges

kang beda diarani … .

7. Tembung-tembung kang padha pangucape nanging beda tulisan lan tegese

diarani … .

8. Tembung-tembung kang padha panulise nanging beda pangucap lan tegese

diarani … .

9. Mangkono ngelmu kang nyata,

Sanyatane mung weh reseping ati,

99
 Bungah ingaran cubluk,
Sukeng tyas yen denina,
Nora kaya si pengung anggung gumrunggung
Ugungan sadina dina
Aja mangkono wong urip

Tembung kang kosok baline urip ana ing pethilan Serat Wedhatama iku
yaiku … .

10. Kikisane mung sapala,

Palayune ngendelken yayah wibi,

Bangkit tur bangsaning luhur,
Lha iya ingkang rama,
Balik sira sarawungan bae durung
Mring atining tata krama,
Nggon anggon agama suci

Tembung kang dasanamane luhur ana ing pethilan Serat Wedhatama iku yaiku …
.

100
C. Tes Sumatif
Wenehana tandha ping (X) ing aksara A, B, C, D, utawa E sing mbok anggep
paling bener.
1. Fonetik kang ngrembug babagan carane organ kanggo nyuwara bisa
ngasilaake swara yaiku
A. fonetik akustik
B. fonetik auditoris
C. fonetik organis
D. fonetik autogram
E. fonetik lateral
2. Swara kang kalebu ana ing vokal rada binuka yaiku … .
A. [i] lan [u]
B. [Ɛ], [ә], lan [ɔ].
C. [a]
D. [I] lan [U]
E. [e] lan [o]
3. Swara kang kalebu apiko-alveolar yaiku … .
A. [b], [p], lan [m]
B. [g], [k], lan [ŋ]
C. [j], [c], lan [ñ]
D. [n], [l], lan [r]
E. [d], [t], lan [h]
4. Transkripsi fonetis saka tembung tutuk yaiku … .
A. [tutU?]
B. [tutu?]
C. [tutUk]
D. [tuțU?] E. [tutuk]

101
 5. Owahing swara amarga njumbuhake karo swara liyane kang ana ing
tembung diarani… .
A. aspirat
B. aferesis
C. prenasalisasi
D. protesis
E. asimilasi
6. Widya tembung nyinaoni babagan tembung, dumadine tembung lan owahe
sawijining tembung. Owahe sawijining tembung dadi tembung liya iku bisa
karana. ...
A. Kapisah
B. Kawuwur
C. Kawalik
D. Karangkep
E. Kapantha
7. Tembung kang oleh ater-ater anuswara ing ukara ngisor iki ngemu teges
ngandhakake kaanan kaya kang kasebut linggane, yaiku. …
A. Mbakyuku saiki mulang ana SD Kepatihan.
B. Wajan iki wis mesi, mula kepenak menawa kanggo nggoreng.
C. Makarya ing perusahaan iku mayar wae, ora rekasa.
D. Banyu buket iku mili mangetan, tumuju menyang kali Pepe.
E. Dheweke iku pancen kerep nglirwakakake dhawuhe wong tuwane.
8. Ukara ing ngisor iki, ngandhut tembung kang ndhuwe ater-ater kaya dene
ater-ater {di-}, yaiku. …
A. Kabeh kaluputane wus ingapura dening ramane.
B. Polisi wis nyoba nangkep dhalang kasus iku, nanging durung ana asile.
C. Bocah kang abasa alus iku putrane Pak Suta.
D. Sawise diseneni ibune, dheweke banjur sumingkir lunga saka omah.
E. Dheweke pancen seneng meguru marang simbahe.

102
9. Ukara ing ngisor iki tetembungane ana kang nganggo imbuhan bebarengan
rumaket, yaiku..
A. Putri Solo iku mlakune kaya macan luwe, dene lambeyane kaya blarak
sempal.
B. Enggal tumandanga resik-resik, sadurunge dhayohe padha teka.
C. Klambi saka kakangku iku isih kegedhen menawa dakanggo.
D. Jiwitana sakkesele wong dheweke kuwi ora gampang krasa lara.
E. Mbakyuku lagi milihi klambi kang lagi dikorting ana ing toko iku.

10. Tembung kang kacithak kandel ing ngisor iki nalika sadurunge dirimbag
awujud tembung aran, lan sawise dirimbag malih dadi tembung kaanan,
yaiku. ...
A. Apa kowe gelem ndhuwiti kancamu dhisik, supaya dheweke bisa melu
lunga?
B. Sawise adus kramas, adhik banjur jungkatan lan nganggo lenga wangi.
C. Dheweke seneng maguru marang simbahe.
D. Pamenang adu wasis tingkat SMP iku bakal antuk bebungah sepeda.
E. Roti iku wis njamur, amarga digawe seminggu kepungkur.

11. “Bukune Anjas uwis rusak, dene bukune Asih isih apik”. Adhedhasar
struktur ukarane, jejer kang ana ing ukara kasebut yaiku. ...
A. buku
B. Anjas lan Asih
C. bukune Anjas lan bukune Asih
D. rusak lan apik
E. bukune Anjas

103
 12. Ing ngisor iki ukara kang jejere awujud frasa kriya, yaiku. ...
A. Sega liwet iku enak rasane.
B. Karo tengah iku padha karo sewu limangatus.
C. Sabar iku kalebu sipat kang utama.
D. Nonton kethoprak iku bisa nuwuhake rasa seneng.
E. Bocah ciliki loro iku putrane Pak Karto.
13. Ukara ing ngisor iki kalebu ukara tanggap, yaiku. ...
A. Sariman nangis amarga ora ditukokake dolanan.
B. Perkara iku wis daktakokake marang ibune.
C. Panjlentrehan bab iku isih sumambung karo bab sadurunge.
D. Pak Suta ngilangake bukune anake.
E. Rita nggawekake adhine crita cekak.
14. Ukara ing ngisor iki kalebu ukara camboran susun, yaiku. ...
A. Dheweke mangkat sekolah, ewadene udan deres.
B. Parti juwara siji ing sekolahane, wondene adhine ora tau entuk juwara.
C. Suparta iku pinter tur becik atine.
D. Pak Karto sae sanget anggenipun nyekar macapat tuwin saged ngrawit.
E. Pak Lurah dalah garwanipun angestreni pahargyan pawiwahan
putrinipun Pak Presiden Jokowi.
15. Ing ngisor iki kalebu jinising ukara sambawa, yaiku. ...
A. Sesuk yen celenganku wis akeh, arep daknggo tuku wedhus kanggo
korban Idul Adha.
B. Sinten ingkang kepingin dados dwija kang profesional?
C. Dheweke dhisik gelema jupuk jurusan pendidikan basa Jawa mesthi
saiki wis makarya.
D. Yen wani, ayo dakajak numpak roller coaster ana ing taman hiburan iku.
E. Rikala aku isih kuliah, aku wus tau diwulang materi iku.

104
16. Aspek makna kang ana ing sajroning widya makna (semantik), kang
gegayutan karo sikap pamicara marang lawan pamicarane. Umpamane
menawa suwarane dhuwur utawa sora ngemu teges lagi jengkel utawa nesu.
Perangan iku kalebu aspek. ...
A. Maksud
B. Nada
C. Nilai rasa
D. Pengertian
E. Perasaan
17. Unen-unen “Mikul dhuwur mendhem jero” nduwe teges yaiku uwong kang
nduwe tanggung jawab marang kaluwargane utawa bisa njaga kabecikane
asma wong tuwane saka patrap lan tumindake. Unen-unen iku adhedhasar
teges (maknane), maknane kasebut. ...
A. Makna idiomatik
B. Makan konotatif
C. Makna denotatatif
D. Makna kontekstual
E. Makna kolokatif
18. Samubarang kang bisa makili samubarang liya, kang awujud pengalaman,
panemu (pikiran), pangrasa (perasaan), gagasan, lan sakliya-liyane, yaiku. ...
A. konsep
B. simbol
C. nama
D. tanda
E. leksem
19. “Kowe kudu kuliyah kang tumemen supaya cepet bisa lulus dadi sarjana”.
Tembung sarjana ing jaman samangke nduwe teges kang luwih sempit
tinimbang sadurunge yaiku nelakake wong kang wus lulus saka pawiyatan
luhur (perguruan tinggi). Jinising owahowahan makna/teges kang dadi
luwih sempit tinimbang sadurunge, kasebut. ...

105
 A. amelioratif
B. peyoratif
C. teges luwih
D. sinonimi
E. spesialisasi
20. Tembung kang kacithak kandel ing ukara (1) lan (2) ngisor iki nduwe gayute
makna kang kasebut homonim, yaiku. ...
A. (1) Crita iku kababar ing babad tanah Jawa
(2) Nalika mulih sekolah aku dijajakake mbakyuku tuku soto babat.
B. (1) Lemper iku kagawe saka watu.
(2) Simbah remen dhahar lemper kang kagawe saka ketan iku.
C. (1) Bukaken bukumu kaca seket.
(2) Jendhela omah iku saiki wis dipasangi kaca.
D (1) Menawa wis sela, kowe arep dakajak menyang perpustakaan.
(2) Layah iku kagawe saka sela.
E. (1) Aku duwe cemeng kembang telon cacahe papat.
(2) Bakal kang badhe dipundamel rasukan punika werninipun cemeng

D. Tugas Terstruktur
1. a. Gawea bagan vokal kardinal basa Jawa!
b. Gawea tabel klasifikasi konsonan!
2. Wangsulana pitakonan tumrap tembung andhahan: (1) nglirwakake,
(2) jungkatan, lan (3) sumingkira.
a. Kepriye pandhapuke tembung iku?
b. Apa jinise tembung iku mau sawise kadhapuk wuwuhan?
c. wuwuhan kang ndhapuk tembung iku mau ngemu teges apa?
3. Salah siji jinise klausa yaiku klausa nominal. Apa titikane klausa
nominal lan wenehana tuladhane!
4. Jelasna apa iku homonim, homofon, homograf lan wenehana
tuladhane!

106
 DAFTAR PUSTAKA

Alisyahbana, S.T. 1978. Tatabahasa Baru Bahasa Indonesia. Jilid 1. Jakarta: Dian
Rakyat
Carnie, A. 2011. Modern Syntax. Cambridge: Cambridge Unyversity Press.
Cook, S.J. & Walter. A. 1971. Introduction to Tagmemic Analisis. Toronto: Holt,
Rinehart & Winson.
Diana Nababan. 2008. Intisari basa Indonesia. Jakarta : Kawan Pustaka.
Djajasudarma, Fatiman, Dr.T. 1993. Semantik 1dan 2 Pengntar ke Arah Ilmu Makna.
Bandung: PT Eresco.
Elson, B, & Pickett, V. 1969. An Introduction to Morphology Analysis and Syntax,
California: Summer Institute of Linguistics.
Henry Guntur Tarigan. 1984. Sintaksis. Bandung: Angkasa
Ibrahim, Syukur, dkk. Sintaksis Indonesia. Departemen pamulangan Nasional Universitas
Negeri Malang.
Kridalaksana. H. 1984. Kamus Linguistik. Jakarta. PT Gramedia..
Kridalaksana. H. 1985. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Indonesia: Sintaksis. Jakarta:
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa.
Marsono. 2013. Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Mulyani, Siti.
2008. Fonologi Bahasa Jawa. Yogyakarta: Kanwa Publisher.
Mulyana. 2007. Morfologi Bahasa Jawa (Bentuk dan Struktur Bahasa Jawa).
Yogyakarta: Kanwa Publisher.
Mulyana. 2007. Morfologi Bahasa Jawa (Bentuk dan Struktur Bahasa Jawa).
Yogyakarta: Kanwa Publisher.
Nafisah, Saidatun. 2017. “Proses Fonologis dan Pengkaidahannya dalam Kajian
Fonologi Generatif. DEIKSIS. Vol. 9 (1). hlm. 70.
Ningsih, Tri Wahyu Retno dan Endang Purwaningsih. 2013. “Sistem Fonologi Bahasa
Lamalera”. Proceeding PESAT (Psikologi, Ekonomi, Sastra, Arsitektur & Teknik
Sipil): 70. Bandung, 8-9 Oktober 2013: Lembaga Penelitian Universitas
Gunadarma.
Poedjosoedarmo, Soepomo. 1979. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud
Poedjosoedarmo, Soepomo. 1979. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud
Poerwadarminta, W.J.S,1939, Baoesastra Djawa. Batavia. N.V.J.E. Wolters Uitgevers-
Maatschappij.
Poerwadarminta, W.J.S,1953, Sarining Paramasastra Djawa. Jakarta: Noordhoff- Kolff
N.V
Poerwadarminto. W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Djakarta: J.B. Wolters Uitgevers
Maatshappij NV.
Poerwadarminto. W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Djakarta: J.B. Wolters Uitgevers
Maatshappij NV.

107
Putrayasa, Ida Bagus. 2010. Kajian Morfologi. Bandung: Rafika Aditama
Putrayasa, Ida Bagus. 2010. Kajian Morfologi. Bandung: Rafika Aditama
Putrayasa.I.B. 2017. Sintaksis Memahami Kalimat Tunggal. Bandung:
Refika Adhitama.
Putrayasa.I.B. 2014. Analisis Kalimat (fungsi, Kategori, dan Peran). Bandung: Refika
Adhitama.
Ramlan, M. 2005. Ilmu Bahasa Indonesia Sintaksis. Yogyakarta: C.V. Karyono. Robert
and Burton, N. 1997. Analysing Sentences, New York: Longman.
Sasangka, Sry Satriya Thatur Wisnu, 2001. Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa,
Jakarta: Yayasan Paramalingua.
Sasangka, Sry Satriya Tjatur Wisnu. 2008. Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa.
Jakarta: Yayasan Paramalingua.
Sasangka. Sry Satria Tjatur Wisnu. 2011. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Yayasan
Paramalingua.
Sasangka. Sry Satria Tjatur Wisnu. 2011. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Yayasan
Paramalingua.
Setyanto, Aryo Bimo. 2007 Paramasastra Bahasa Jawa. Yogyakarta: Panji Pustaka
Thoroby, S. 2009. Hoe to Teach Grammar. Edinburgh: Pearson Education.
Limited. Tallerman , M. 2011. Under Standing Syntax : Hodder Education
Subalidinata. 1994. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogykarta: Yayasan Pustaka Nusatama
Subalidinata. 1994. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogykarta: Yayasan Pustaka Nusatama
Subroto, Edi.D. 1991. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud.
Subroto, Edi.D. 1991. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud.
Sutarjo, Imam. 2008. Kawruh Basa Saha Kasusastran Jawi. Surakarta: Jurusan Sastra
Daerah FSSR UNS.
Sutarjo, Imam. 2008. Kawruh Basa Saha Kasusastran Jawi. Surakarta: Jurusan Sastra
Daerah FSSR UNS.
Verhaar, J. W. M. 2012. Asas-Asas Linguistik Umum. Yogyakarta: Gadjah Mada
University press.
Verhaar. J.W.M.,1996. Asas-asas Linguistik Umum, Yogyakarta: Gajah Mada
University Press
Wedhowati, dkk. 2006. Tata Bahasa Jawa Mutakhir. Yogyakarta: Kanisius.
Wedhowati, dkk. 2006. Tata Bahasa Jawa Mutakhir. Yogyakarta: Kanisius

108
 KUNCI JAWABAN

TES FORMATIF KB 1

1. E 11. A
2. C 12. C
3. D 13. D
4. B 14. B
5. A 15. E
6. A 16. C
7. E 17. E
8. B 18. B
9. A 19. E
10. C 20. B

TES FORMATIF KB 2
1. E 11. A
2. A 12. A
3. C 13. A
4. B 14. D
5. D 15. E
6. C 16. B
7. E 17. C
8. D 18. B
9. B 19. D
10. C 20. E

TES FORMATIF KB3

1. C
2. C
3. B
4. D

109
 5. A
6. B
7. A
8. D
9. C
10. A

TES FORMATIF KB 4
1. gili/dalan/dlanggung/enu/hawan/lebuh/lurung/marga/rattan/sopana
2. bodho/dama/jugil/kumprung/pengung
3. rugi
4. wasis/pinter/guna/lebda/limpad/nimpuna/putus/widagda/widura/wignya
5. kembang
6. homonim
7. homofon
8. homograf
9. mati
10. mulya

TES SUMATIF KB 4

Tes Obyektif

1. C 6. D 11. C 16. B
2. B 7. B 12. D 17. A
3. D 8. A 13. B 18. D
4. A 9. C 14. A 19. E
5. E 10. E 15. C 20. C

TUGAS TERSTRUKTUR
1. a. Bagan vokal kardinal basa Jawa:

110
b. Tabel klasifikassi konsonan basa Jawa
Carane ngalangi hawa Letup Nasal Lateral Friksasi Geter Semi-
vokal
Nyuwara/ Ora N O N N N O N N
nyuwara
Bilabial b p m
Labio-dental f w
Apiko-dental d t
Apiko-alveolar n l r
Apiko-palatal ḑ ț
Papan artikolasi

Lamino-alveolar z s
Medio-palatal j c ñ y
Dorso-velar g k ŋ
Laringal h
Glottal stop ?
Katrangan: N = Nyuwara
O = Ora nyuwara

2. Kunci Jawaban Tugas Terstruktur

a. (1) nglirwakake = {hanuswara (ng-) + lirwa + -ake}
(2) jungkatan = {jungkat + -an}
(3) sumingkira = {singkir + -um- + -a}
b. (1) nglirwakake kalebu jinising tembung kriya,
(2) jungkatan kalebu jinising tembung kriya,
(3) sumingkira kalebu jinising tembung kriya,
c. (1) nindakake pakaryan yaiku lirwa/ora nggatekake apa kang kudune
ditetepi
(2) nindakake pakaryan nganggo jungkat
(3) nindakake pakaryan nyingkir

111
 3. Titikane klausa minimal yaiku wasesane arupa tembung utawa frasa aran.
Tuladhane Bapakku polisi
Wasesa ing klausa kasebut yaitu polisi kang arupa tembung aran.

4. Homonim iku gayute makna antarane tembung kang ditulis padha utawa
diucapake padha, nanging tegese beda.
Tuladha : Mengko yen Ibu duka priye, Mas?
Homograf iku gayute makna antarane tembung-tembung kang ditulis padha
nanging tegese beda.
Tuladha : Adhiku lagi bae babaran ing rumah sakit.
Bathik iki babaran Pucang Sawit.
Homofon iku gayute makna antarane yaiku tembung sing diucapake padha
nanging maknane lan tulisane beda.
Tuladha : Bobotmu saiki mesthi luwih anteb tinimbang sesasi
kepungkur
Yen kowe ora antepan ati, kabeh pepinginanmu ora bakal
kaleksanan

112