NOTE :
Menggunakan Kalkulator KARCE Kc 15
Gambar sudut waktu dan derajat:
24
13
12
1
14
0/360
2
21
90
270
180
6
18
15
Waktu
3600
1800
900
450
150
0
1 ( 60 )
15
1 ( 60 )
15
1
24 Jam
12 Jam
6 Jam
3 Jam
1 Jam = 60 Menit
4 Menit
1 Menit ( 60 Detik )
4 Detik
1 Detik
1/15 Detik = 0,666 Detik ( 0,07 Detik )
Contoh :
900 30
450 15
470 17
=6 J2M
=3J1M
=3J9M8D
MENGUBAH DERAJAT KE JAM
Cara manual
: 15
x4
x 0,07
170
: 15
1
50
1
8
40
3J9M8D
: 15
20
0,7
1 J 11 M 22,7 D
Dengan Kalkulator
Caranya :
Ketik :
1
5
=
=
deg
1.112266
1 Jam 11 Menit 22,66 Detik
2ndf DMS
= Wb + ( Ba Bb ) : 15
900
Keterangan :
W
B
a
b
= Waktu setempat
= Bujur Tempat
= Kota yang akan dicari waktunya
= Kota yang diketahui waktunya
P Lintang
l Bujur
Waktu
Bujur standar :
WIB : 1050
WITA : 1200
WIT : 1350
Contoh :
Banjarmasin jam 10.00 WITA. Jam berapakah di kota Mekkah ?
Diketahui
:
Banjarmasin :
P = -30 22
l = 1140 40 BT
Mekkah
:
0
P = 21 25
l = 390 50 BT
Rumus :
Wa
= Wb + ( Ba Bb ) : 15
= 10.00 + ( 390 50 1140 40 ) : 15
= 10.00 + ( -740 50 ) : 15
= 10.00 + ( -4 J 59 M 20 D )
= 5 J 0 M 40 D Waktu Mekkah ( 05.00.40 )
Catatan : daerah di sebelah Timur lebih dahulu siang
Rumus :
Bujur Standar Bujur waktu setempat
Note :
Daftar bujur tempat ibu kota kabupaten di wilayah NTT:
1. Labuan Bajo
: 1190 54 BT
2. Waingapu
: 1200 15 BT
3. Waikabubak
: 1200 25 BT
4. Ruteng
: 1200 30 BT
5. Bajawa
: 1210 00 BT
6. Ende
: 1210 48 BT
7. Maumere
: 1220 08 BT
8. Larantuka
: 1230 00 BT
9. Lewoleba
: 1230 25 BT
10. Kupang
: 1230 35 BT
11. Soe
: 1240 20 BT
12. Kefamenanu
: 1240 31 BT
13. Kalabahi
: 1240 32 BT
14. Atambua
: 1250 50 BT
1. WITA jam 19.00. jam berapakah di Labuan Bajo ?
Diketahui :
WITA
: Bujur (
Labuan Bajo : Bujur (
) = 1200
) = 1190 54
Rumus :
1190 60
1190 54
00 06
18
0
18
59
0
59
00
06
60
24
36
24
-0 J 0 M 24 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1200 15
Rumus :
1200
1200
00
19
0
19
00
15
00
15
00
1
01
15
00
00 +
00
0J1M0D
Jadi jam 19.00 WITA
) = 1200
) = 1200 25
Rumus :
1200 25
1200 00
00 25
19
0
19
00
1
01
00
25
00
40 +
40
40
0 J 1 M 40 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1200 30
Rumus :
1200 30
1200 00
00 30
19
0
19
00
2
02
00
30
00
00 +
00
0J2M0D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1210
Rumus :
1210 00
1200 00
10 00
19
0
19
00
4
04
10
00
00
00 +
00
0J4M0D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1210 48
Rumus :
1210 48
1200 00
10 48
19
0
19
00
7
07
10
48
00
12 +
12
12
0 J 7 M 12 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1220 08
Rumus :
1220 08
1200 00
20 08
19
0
19
00
8
08
20
08
00
32 +
32
32
0 J 8 M 32 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1230
Rumus :
1230 00
1200 00
30 00
19 00
0 12
19 12
30
00
00
00 +
00
12
0 J 12 M 0 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1230 25
Rumus :
1230 25
1200 00
30 25
19
0
19
00
13
13
30
25
00
40
40
12
40
0 J 13 M 40 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1230 35
Rumus :
1230 35
1200 00
30 35
19 00
0 14
19 14
30
35
00
20 +
20
12
20
0 J 14 M 20 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1240 20
Rumus :
1240 20
1200 00
40 20
19
0
19
00
17
17
40
20
00
20
20
16
20
0 J 17 M 20 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1240 31
Rumus :
1240 31
1200 00
40 31
19
0
19
00
18
18
40
31
00
04 +
04
16
0 J 18 M 4 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1240 32
Rumus :
1240 32
1200 00
40 32
19 00
- 0 18
19 18
40
32
00
08
08
16
0 J 18 M 8 D
Jadi jam 19.00 WITA
: Bujur (
: Bujur (
) = 1200
) = 1250 50
Rumus :
1250 50
1200 00
50 50
19
0
19
00
23
23
50
50
00
20 +
20
20
20
0 J 23 M 20 D
Jadi jam 19.00 WITA
= - Tan d . Tan P
Keterangan :
t
d
P
: sudut waktu
: deklenasi matahari
: Lintang tempat
= - Tan d . Tan P
= - Tan 80 20 . Tan -30 22
Dengan kalkulator
1. 8.20 deg Tan +/- x
2. 3.22 deg Tan =
3. 2ndf cos x 2 = 2ndf DMS
-0.146478431
-0.008616906
180.591477
9
Catatan :
1. Jika d dan P berpihak sama = t adalah lama siang
2. Jika d dan P berlawanan
= t adalah lama malam
Contoh :
Kota A :
P = 450 15 LU
tanggal 12 April
d = 80 20
Caranya :
Cos t
= - Tan d . Tan P
= - Tan 80 20. Tan 450 15
P = 800 21 LS
tanggal 10 Oktober
d = -60 27
Caranya :
Cos t
= - Tan d . Tan P
= - Tan -60 27. Tan 800 21
P = 800 21 LS
tanggal 1 Januari
10
d = -230 03
Caranya :
Cos t
= - Tan d . Tan P
= - Tan -230 03. Tan 800 21
Cotan B
Keterangan :
a
= 900
= 900
Contoh 1 :
Arah kiblat Banjarmasin.
Diketahui :
l Kabah
= 390 50 BT
l Banjarmasin = 1140 40 BT
P = 210 25 LU
P = -30 22 LS
Penyelesaian :
a
= 900 = 90 -
(-30 22 )
3.22 deg +/- = 2ndf DMS
11
= 930 22
= 900 210 25
= 90 21.25 deg = 2ndf DMS
c
= 1140 40 - 390 50
= 114.40 deg 39.50 deg = 2ndf DMS
Rumus :
b
= 680 35
= 740 50
Cotan B
Cotan B
0.392231316
0.391554388
0.405684851
-0.058725611
0.421603565
67.082233
22.513767
= 670 08 22,33 U B
220 51 37,67 B U
Contoh 2 :
Arah kiblat Barabai .
Diketahui :
l Kabah
l Barabai
= 390 50 BT
= 1150 22 BT
P = 210 25 LU
P = -20 32 LS
Penyelesaian :
a
b
c
= 900 (-20 32 )
= 90 2.32 deg +/- = 2ndf DMS
0 = 90
210 25
= 90 21.25 deg = 2ndf DMS
0
= 115 22 - 390 50
= 115.22 deg 39.50 deg = 2ndf DMS
= 920 32
= 680 35
= 750 32
Rumus :
Cotan B
12
Caranya :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
22.352885
670 24 31,14 U B
220 35 28,85 B U
0.392231316
0.391847979
0.404679081
-0.044200602
0.416082704
67.243114
Utara bumi
Utara sejati (koreksi magnet)
Kalimantan Selatan = +10 U B
= 670 24 U B
= 10
- UB
660 24 U B
Contoh 3 :
Arah kiblat kota Bandung .
Diketahui :
l Kabah
= 390 50 BT
l Bandung = 1070 37 BT
P = 210 25 LU
P = -60 57 LS
Penyelesaian :
= 900 ( -60 57)
= 90 6.57 deg +/- = 2ndf DMS
b
= 900 210 25
= 90 21.25 deg = 2ndf DMS
c
= 1070 37 - 390 50
= 107.37 deg 39.50 deg = 2ndf DMS
Rumus :
a
= 960 57
= 680 35
= 670 47
Cotan B
Cotan B
= Cotan 680 35 . Sin 960 57- Cos 960 57. Cotan 670 47
Sin 670 47
0.392231316
0.389349249
0.420572267
-0.121003137
13
0.469993797
64.493635
25.102364
640 49 36,35 U B
250 10 23,64 B U
BAYANG-BAYANG KIBLAT
Yaitu menghitung suatu bayang-bayang suatu benda yang tegak lurus mengarah ke Kiblat.
Rumus :
Cotan P
Cos ( C P )
= Cos b. Tan A
= Cotan a. Tan b. Cos P.
Bayang-Bayang Kiblat
= P
+ (C P ) + d - t + MP
15
Keterangan :
a
= 900 - deklenasi matahari
b
= 900 - P ( lintang tempat)
A
= Arah Kiblat Kota
BK
= Bayang-bayang kiblat
Koreksi waktu daerah
d
= bujur daerah ( WIB, WITA, WIT )
t
= Bujur tempat
MP
= Meridian Passege
MP = 12 - e
Keterangan :
MP
= adalah lama matahari mengitari titik kaki bumi sampai atas kepala
e
= equation of time ( perata waktu )
data yang diperlukan :
1. Lintang tempat
2. Bujur tempat
3. Arah kiblat
4. Deklenasi matahari
5. Meridian Passage
=P
= t
=A
=d
= MP
Contoh :
Bayang-bayang kiblat kota Banjarmasin tanggal 7 Juli.
Data :
1. P
= -30 22 LS
2.
t
= 1140 40 BT
3. A
= 670 08 U B
4. d
= 220 38,5 (220 39 )
5. MP
= 12 J 04 M 43 D
Penyelesaian :
14
= 900
= 90
= 900
= 90
= 670
a
b
A
08
( 220 39 )
22.39 deg = 2ndf DMS
(
- 30 22 )
3.22 deg +/- = 2ndf DMS
UB
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
= 670 21
= 930 22
-0.058725611
-0.139248939
P = 97.553864
-0.137918223
2.344466003
0.978308314
11.572026
18.095622
(- 170 31)
17.31 +/- deg = 2ndf DMS
(
- 30 22 )
3.22 deg +/- = 2ndf DMS
UB
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
= 1070 31
= 930 22
-0.058725611
-0.139248939
P = 97.553864
-0.137918223
2.344466003
137.433993
9.553191
15
(h)
= 900 - | p d | = MP
= Cotan h = tan | p d | + 1
= -10 ufuk barat
= -180 ufuk barat
= -200 ufuk timur
= waktu subuh 10 menit
= -10 ufuk timur
= 40 30 / 80
= 30 30 / 40 / 40 42
Rumus Penentuan Waktu Shalat
= lintang tempat
= deklenasi matahari
= tinggi matahari
2. Rumus waktu ( w )
W
W
t
i
= t + BD - BT + MP + i
15
= waktu
BD = bujur daerah
BT = bujur tempat
= sudut matahari
MP = Meridian Passage
= ihtiyath + untuk wal waktu ( 2m ) untuk akhir waktu
W
Zuhur
= BD - BT + MP + i
15
Syuruk
= - t + BD - 16
BT
15
+ MP - i
Contoh 1 :
Waktu zuhur tanggal 17 Mei di kota Tanjung
Diketahui :
BT
= 1150 26
BD
= 1200
MP
= 11 j 56 m 18 d
= 1200 - 1150 26
15
+ 11 j 56 m 18 d + i
Caranya :
Dengan kalkulator
1. 120 115.26 deg = : 15
2. + 11.5618 deg + 0.02 deg = 2ndf DMS
3. 12.1634 ( 12:16:34 )
Cara manual
1190 60
1150 26
40 34
40 34
0
2
16
Kwd
Mp
i
16
= 0 j 18 m 16 d
= 11 j 56 m 18 d +
12 j 14 m 34 d
=
1 m 26 d +
12 j 16 m
d = 210 51
MP = 11 j 57 m 30 d
17
Mencari h. ashar
Cotan h
= tan | P d | + 1
= tan | -30 22 - 210 51 | + 1
Caranya :
1. 3.22 +/- deg 21.51 deg =
Jika hasilnya ( - ) tekan +/Jika hasilnya ( + ) lanjutkan
2. tan + 1 = 2ndf 1/x 2ndf tan 2ndf DMS
.h = 34.123491
Cos t = - Tan P. Tan d + Sin h
(Cos P. Cos d )
Cos t = - Tan -30 22 . Tan 210 51 + Sin 34012 34,91
(Cos -30 22. Cos 210 51 )
Caranya :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
0.058827137
0.023588746
0.562223351
0.998274162
0.630374742
50.552000
3.750370506
11.95833333
15.443133
d = 190 15
MP = 11 j 56 m 18 d
Rumus :
Cos t = - Tan P. Tan d + Sin h
(Cos P. Cos d )
Cos t = - Tan -30 22 . Tan 190 15 + Sin -10
(Cos -30 22. Cos 190 15 )
Caranya :
1. 3.22 +/- deg tan +/- X
2. 19.15 deg tan +
0.058827137
0.020543356
18
3.
4.
5.
6.
-0.017452406
0.998274162
0.002025421
89.530222
6.34781901
18.28615234
18.191014
Contoh 4 :
Waktu subuh di Tanjung tanggal 31 Mei 2005
Data :
P = -20 08 LS
d = 210 47
h = - 200
= 1150 26 BT
Mp = 11 j 57 m 27 d
Rumus
Cos t = - Tan P. Tan d + Sin h
(Cos P. Cos d )
Cos t = - Tan -20 08 . Tan 210 47 + Sin -200
(Cos -20 08. Cos 210 47 )
Caranya :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
0.037250906
0.014886731
-0.342020143
0.999306906
-0.353689231
110.424727
+ MP + i
-7.076431009
4.881068991
4.545184
h = 40 30
= 1060 49 BT
19
d = 210 48
Mp = 11 j 57 m 27 d
Rumus
Cos t = - Tan P. Tan d + Sin h
(Cos P. Cos d )
Cos t = - Tan -60 10 . Tan 210 48 + Sin 40 30
(Cos -60 10. Cos 210 48 )
Caranya :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
= -t + BD - BT
15
0.108046159
0.04321538
0.078459095
0.994213627
0.128209388
82.380192
+ MP + i
-5.6300356648
6.327464352
6.213887
h = - 10
= 1150 26 BT
Mp = 11 j 57 m 27 d
Rumus
Cos t = - Tan P. Tan d + Sin h
(Cos P. Cos d )
Cos t = - Tan -20 03 . Tan 210 48 + Sin -10
(Cos -20 03. Cos 210 48 )
Caranya :
1. 2.03 +/- deg tan +/- X
2. 21.48 deg tan +
3. 1 +/- deg sin :
0.035794525
0.014316788
-0.017452406
20
= -t + BD - BT
15
0.99935999
-0.004491881
90.152652
+ MP - i
-5.71213335
6.244786665
6.124123
21