SMA/MA Sejarah X

Kunci Jawaban
Bab 1. Pengertian dan Ruang Lingkup Ilmu Sejarah
Subbab A
Tugas Individu (C1)
Tugas Kelompok (C3)
Tes Lisan (C1)
Subbab B
Tugas Individu (C1)
Tugas Kelompok (C4)
Tes Lisan (C1)
Subbab C
Tugas Individu (C4)
Tugas Kelompok (C2)
Tes Lisan (C4)
Subbab D
Portofolio (C4)

39. d.

A.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

C.
1.

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.

Pilihan Ganda
b. syajaratun (C1)
e. terjadi hanya satu kali (C1)
e. pendirian Budi Utomo (C2)
b. masa pengaruh Hindu-Buddha (C1)
e. emosi (C1)
d. kisah (C4)
a. kronologi (C1)
c. memiliki pengaruh besar bagi kehidupan manusia (C2)
e. empiris (C1)
d. seni (C4)
b. peristiwa-peristiwa sejarah harus disusun berdasarkan
urutan waktu kejadian (C2)
b. periodisasi (C4)
d. manusia dan masyarakat (C2)
b. memberikan pelajaran yang baik (C4)
b. apa yang menyebabkan peristiwa itu terjadi (C2)
c. imajinasi (C1)
d. Cina (C1)
a. sejarah sebagaimana terjadi (C1)
b. memberikan alur tulisan (C2)
c. meletusnya Gunung Merapi pada tahun 2010 yang
menelan banyak korban (C4)
c. politik (C2)
b. rentang waktu (C2)
a. peristiwa-peristiwa sejarah terjadi terangkai dari zaman
ke zaman (C2)
b. peristiwa itu tidak berubah dan terus dikenang sepanjang
masa (C2)
a. Moh. Ali (C1)
a. Sejak Indis c he s ampai Indones ia karya Sartono
Kartiodirdjo (C4)
a. demonstras i mahas is wa yang menuntut Soeharto
mundur pada Mei 1998 (C4)
c. sumber inspirasi (C4)
b. memberikan kesadaran waktu (C4)
a. memiliki metode (C1)
b. sudut pandang yang berbeda (C4)
c. 2 dan 3 (C4)
b. Al Mukaddimah (C1)
e. revolusi (C1)
b. zaman pergerakan nasional (C2)
e. mempunyai pengaruh besar pada zamannya dan zaman
sesudahnya (C2)
a. peristiwa (C2)
c. Herodotus (C1)

74

40. c.
B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

sejarawan membuat tulisan berdasarkan penelitian

tentang masa lampau (C4)
inspirasi (C4)

Isian
sesuatu yang telah terjadi (C1)
Aristoteles (C1)
seni (C2)
Leopold van Ranke (C1)
sosiologi, politik, ekonomi, dan antropologi (C1)
Cina (C1)
objektif (C1)
memudahkan belajar sejarah (C2)
kronologi (C1)
prasejarah/praaksara (C2)

Uraian
Kata sejarah berasal dari bahasa Arab yaitu syajaratun yang
berarti pohon. Makna kata pohon, pada masa lalu biasanya
selalu dihubung-hubungkan dengan keturunan atau asal usul
keluarga raja. (C2)
2. Suatu peristiwa dikatakan sebagai peristiwa sejarah jika
peristiwa tersebut unik (terjadi sekali) dan berpengaruh besar.
Pendirian Budi Utomo adalah peristiwa unik karena hanya sekali
terjadi. Selain itu, pendirian Budi Utomo juga berpengaruh besar
karena merupakan awal dari kebangkitan nasional. Setelah
Budi Utomo, muncul organisasi-organisasi pergerakan nasional
lainnya. (C4)
3. Sejarah sebagai seni akan kehilangan ketepatan dan
objektivitas. Selain itu, penulisan sejarah akan terbatas pada
objek yang bisa dideskripsikan. (C4)
4. Agar suatu bangsa memahami masa lampaunya dan belajar
dari masa lampaunya baik itu berupa kegagalan maupun
keberhasilan. (C2)
5. Contoh sejarah sebagai peristiwa adalah peristiwa
pengucapan Sumpah Pemuda pada 28 Oktober 1928 dan
peristiwa Proklamasi Kemerdekaan Indonesia pada 17 Agustus
1945. Contoh sejarah sebagai kisah adalah buku berjudul
Sumpah Pemuda : latar sejarah dan pengaruhnya bagi
pergerakan nasional karya Darmansyah dan Momom Abdul
Rahman. (C2)
Aspek Afektif (A4)
Aspek Psikomotorik (P1)
Perbaikan
A. Pilihan Ganda
1. b. masa lampau umat manusia (C2)
2. d. ideografis (C1)
3. e. berperan bagi perubahan masyarakat (C2)
4. c. periodisasi sejarah (C2)
5. b. kisah (C2)
B.
1.
2.
3.
4.
5.

Isian
terjadi (C1)
bagaimana peristiwa itu terjadi (C1)
unik (C1)
keluarga raja (C1)
ilmu tentang waktu (C2)

C.
1.

Uraian
Sejarah dikatakan sebagai ilmu karena bersifat empiris, memiliki
objek, memiliki teori, dan memiliki metode. (C1)

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

2.
3.
4.

5.

Memudahkan mempelajari sejarah dan memudahkan pembaca

memahami kronologi sejarah yang panjang. (C1)
Dengan imajinasi, penulis sejarah dapat membayangkan
terjadinya suatu peristiwa. (C2)
Sejarah adalah peristiwa-peristiwa yang menyangkut manusia
sebagai makhluk bermasyarakat yang terjadi pada masa
lampau. (C2)
5 W dan 1 H, yaitu:
a. What (apa), yang menunjuk kepada peristiwa yang
terjadi pada masa lampau.
b. Who (siapa), yang menunjuk tentang tokoh atau orang
yang terlibat dalam peristiwa.
c. W hen (kapan), yang menunjuk waktu terjadinya
peristiwa tersebut.
d. W here (di mana), yang menunjuk kepada tempat
peristiwa terjadi.
e. How (bagaimana), yang menunjuk kepada proses
terjadinya peristiwa tersebut.
f . Why (mengapa), yang menunjuk kepada keterkaitan
sebab akibat peristiwa tersebut. (C1)

Pengayaan
1. Contoh periodisasi sejarah berdasarkan perkembangan politik.
a. Zaman prasejarah.
b. Zaman kerajaan-kerajaan Hindu-Buddha.
c. Zaman kerajaan-kerajaan Islam.
d. Zaman pendudukan bangsa Barat.
e. Zaman pendudukan Jepang.
f . Zaman kemerdekaan. (C4)
2. Sejarah sebagai ilmu memiliki metode, objek, teori, dan bersifat
empiris, sedangkan sejarah sebagai seni memerlukan intuisi,
imajinasi, emosi, dan gaya bahasa. (C1)
3. Karena penulisannya akan terbatas pada objek-objek yang
dapat dideskripsikan sehingga sejarah yang bersifat kuantitatif
misalkan sejarah ekonomi tidak dapat ditulis. (C2)
4. Sejarah mencatat jika pada masa Majapahit ada seorang patih
bernama Gajah Mada yang mengucapkan Sumpah Palapa.
Dalam Sumpah Palapa tersebut, Gajah Mada berjanji untuk
tidak makan buah palapa sebelum bisa menyatukan Nusantara.
Sumpah Palapa yang diucapkan Gajah Mada ini memberikan
inspirasi bagi bangsa Indonesia untuk selalu menjaga persatuan
dan kesatuan. (C4)
5. Model penulisan sinkronis mengutamakan penggambaran yang
meluas dalam ruang dan tidak terlalu memikirkan dimensi
waktunya. Sedang model penulis an diakronis lebih
mengutamakan memanjangnya lukisan yang berdimensi waktu
dengan sedikit saja memperhatikan keluasan ruang. (C2)
Tugas Proyek (C4)
BAB 2.

M asa Praaksara dan Aksara Tradisi Sejarah

Masyarakat Indonesia
Subbab A
Tugas Individu (C6)
Tugas Kelompok (C6)
Tes Lisan (C1)
Subbab B
Tugas Individu (C2)
Tugas Kelompok (C6)
Tes Lisan (C2)
Portofolio (C4)
A.
1.
2.
3.
4.

Pilihan Ganda
b. bersif at gabungan antara pengalaman nyata dan
khayalan (C4)
b. sebagian lisan (C1)
d. Asvi Warman Adam (C1)
e. prasasti Kutai (C1)

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

5.
6.
7.
8.
9.
10.

a.
c.
a.
c.
c.
c.

11. a.
12. b.
13. e.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.

d.
b.
a.
d.
b.
b.
a.
c.
e.
a.
c.
b.
d.
b.
d.
c.
e.
a.

32.
33.
34.
35.
36.

b.
c.
d.
b.
e.

37. c.
38. d.
39. d.
40. a.

Kitab Pararaton (C2)

Pallawa (C1)
cerita dari mulut ke mulut (C1)
legenda keagamaan (C2)
nisan Malik al Saleh (C1)
keinginan untuk menunjukkan kemajuan bangsa Indonesia yang bersifat nation buliding (C4)
tradisional (C1)
Sumatra Barat (C1)
penulisan sejarah dengan pendekatan berbagai segi ilmu
sosial (C2)
tradisional (C4)
penafsirannya bersifat Belanda sentris (C1)
sezaman dan setempat (C2)
Kitab Pararaton (C1)
Tarumanegara (C1)
kesetiaan kepada raja (C4)
1 (C4)
para dewa atau makhluk setengah dewa (C1)
tradisi lisan (C1)
para raja dan bangsawan (C1)
lisan (C1)
zaman Hindu (C1)
ditentukan oleh alam (C4)
Moh. Ali (C1)
merendahkan martabat bangsa (C2)
historiografi nasional (C2)
sebagai bentuk protes sosial (C1)
adanya subjektivitas yang besar untuk memperkuat
legitimasi (C4)
roh nenek moyang (C1)
kedaerahan (C1)
undang-undang (C1)
legenda (C1)
meluruskan kembali penulisan sejarah pada zaman
kolonial yang menimbulkan penafsiran sepihak yang
bersifat Belanda sentris (C2)
pujangga (C1)
agar generasi penerus mampu mewarisi, meneruskan,
dan mengembangkan kebudayaan tersebut (C2)
dongeng (C1)
Indonesia merdeka (C1)

B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Isian
lisan (C1)
Jawa Barat (C1)
tidak diketahui penciptanya (C1)
nasional (C1)
politik (C1)
pelurusan sejarah Indonesia (C1)
sumber sezaman tetapi tidak setempat (C1)
berpusat pada kehidupan bangsa Eropa di Indonesia (C1)
lokal (C1)
nasional (C1)

C.
1.

Uraian
Tradisi lisan adalah suatu seni yang diwariskan secara turun
temurun dari suatu generasi ke generasi berikutnya. Ciri-ciri
tradisi lisan antara lain pesan-pesan disampaikan secara lisan,
baik melalui ucapan, nyanyian maupun musik dan berasal dari
generasi sebelum generasi sekarang (minimal satu generasi
sebelumnya). (C2)
Karena pencipta pertamanya tidak diketahui lagi. Sehingga
semua anggota masyarakat merasa memilikinya. (C2)
Menyoroti suatu peristiwa dari berbagai disiplin ilmu. Suatu
peristiwa dapat disoroti dari segi politik, ekonomi, sejarah, dan

2.
3.

75

sebagainya. (C2)
Gambar sebelah kiri adalah jenis historiografi tradisional yang
bersifat religio sentris, religio magis, dan regio sentris.
Sementara gambar pada sebelah kanan termasuk jenis
historiografi nasional yang bersifat Indonesia sentris disusun
oleh para penulis Indonesia, dan telah menggunakan kaidahkaidah yang sesuai dalam penulisan sejarah. (C4)
5. Karena pada masa Orde Lama dan Orde Baru terjadi penulisan
sejarah yang berpihak pada penguasa. (C2)
Aspek Afektif (A5)
Aspek Psikomotorik (P1)

3.

Perbaikan
A. Pilihan Ganda
1. b. memiliki s is tem keperc ayaan yang berpus at pada
pemujaan terhadap roh nenek moyang (C2)
2. d. upacara pembakaran mayat (C1)
3. a. Hindu-Buddha (C1)
4. e. cerita Jaka Tingkir (C1)
5. e. Majapahit (C1)
6. b. historiografi kolonial (C1)
7. c. penafsirannya bersifat Belanda sentris (C1)
8. a. Hikayat Raja-Raja Pasai (C1)
9. b. Ramayana (C1)
10. b. cenderung bersifat subjektif (C2)

Proyek (C6)

4.

B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Isian
permainan rakyat, tarian rakyat, dan adat istiadat (C1)
Hindu-Buddha (C1)
lagu rakyat (C1)
logikanya tidak sesuai dengan logika umum (C2)
Sartono Kartodirjo (C1)
folk dan lore (C1)
lisan (C1)
lisan (C1)
India (C1)
Nias (C1)

C.
1.

Uraian
Pada masa praaksara, masyarakat Indonesia telah mengenal
sistem kepercayaan yang berpusat pada pemujaan roh arwah
nenek moyang. (C2)
Karena adanya kepercayaan yang berkembang pada masa
itu yang berhubungan dengan hal-hal yang supranatural. (C2)
Kisah sejarah yang disalurkan lewat tradisi lisan akan terus
mengalami perubahan karena adanya imajinasi dan fantasi
dari pencerita. (C4)
Di Jogjakarta misalnya mitos Nyi Roro Kidul dan legenda Roro
Jonggrang. (C1)
Karya Van Leur yang berjudul Indonesian Trade and Society,
karya Wertheim berjudul Indonesian Society in Transition,
dan karya Dr. Schrieke, Indonesia Sociological Studies. (C1)

2.
3.

4.
5.

Pengayaan
1. Ciri-ciri historiografi tradisional antara lain:
a. Religio sentris, yakni segala sesuatu dipusatkan pada
raja atau keluarga raja (keluarga istana), maka sering
juga disebut istana sentris.
b. Religio magis, artinya dihubungkan dengan kepercayaan
dan hal-hal yang gaib.
c. Raja atau pemimpin dianggap mempunyai kekuatan gaib
dan kharisma (bertuah, sakti).
d. Bersifat regio sentris (kedaerahan).
Contohnya adalah Babad Tanah Jawi, Babad Mataram, Babad
Giyanti, Hikayat Melayu, Suluk, dan lain-lain. (C2)
2. Untuk menambah kejelasan dalam interpretasi sejarah. (C2)

76

4.

5.

Sejak era kemerdekaan, penulisan sejarah mulai mengarah

pada penulisan sejarah nasional yang bersifat Indonesia
sentris dan sesuai dengan pandangan hidup bangsa Indonesia. Penulisan sejarah seperti ini dapat menjadi alat pemersatu
bangsa. (C2)
Sumber sezaman dan setempat, contohnya adalah prasasti.
Sumber sezaman tidak setempat, contohnya adalah kronik.
Dan sumber tidak sezaman dan tidak setempat, contohnya
adalah babad. (C1)
Karena dibuat oleh para pujangga kerajaan dan dibuat atas
perintah raja. (C1)

Latihan Tengah Semester

A. Pilihan Ganda
1. b. Babad Mataram (C1)
2. a. inspirasi (C4)
3. c. kisah (C2)
4. e. Jogjakarta (C1)
5. c. membuat urutan peristiwa berdasarkan tahun (C2)
6. e. lebih mudah memahami suatu peristiwa sejarah (C2)
7. b. tokoh utamanya dewa (C1)
8. a. sebagai peristiwa, kisah, ilmu, dan seni (C1)
9. d. Indonesia sentris (C1)
10. e. masa Prasejarah - masa kerajaan-kerajaan Hindu Buddha - masa kerajaan-kerajaan Islam - masa Kolonial
Belanda - mas a Pendudukan Jepang - mas a
Kemerdekaan (C4)
11. e. tidak s elalu berdas ar pada peristiwa yang
sesungguhnya (C4)
12. d. dongeng (C1)
13. a. pakaian tradisional (C1)
14. a. apa wujud peristiwa tersebut? (C1)
15. c. prasasti (C1)
16. c. Yunani (C1)
17. a. 1 (C4)
18. a. segala sesuatu dipusatkan pada raja atau keluarga raja
(C2)
19. b. Sansekerta (C1)
20. e. menuliskannya dalam kitab (C1)
21. b. peristiwa yang benar-benar terjadi di masa lampau (C1)
22. b. Orde Baru (C2)
23. c. Kampuang Nan Jauh di Mato (C1)
24. e. berpusat pada masalah-masalah pemerintahan dan rajaraja yang berkuasa (C1)
25. d. perseorangan (C1)
26. a. periodisasi (C4)
27. b. folklor (C1)
28. a. menjadi bijaksana (C1)
29. d. fabel (C1)
30. a. penulisan sejarah yang Indonesia sentris (C1)
B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Isian
Francis Bacon (C1)
dokumen/peninggalan (C1)
kisah (C1)
penulis Indonesia, Indonesia sentris (C1)
Surakarta dan Jogjakarta (C1)
sosial ekonomi (C4)
peristiwa (C2)
mitologi (C2)
folklor sebagian lisan (C2)
tradisional (C2)

C.
1.

Uraian
Sejarah sebagai peristiwa adalah peristiwa sejarah itu sendiri

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

2.
3.

4.

5.

yang tidak mungkin terulang lagi dan bersifat objektif. (C1)

Legenda, mitos, dongeng, upacara adat, dan lain-lain. (C1)
Legenda adalah cerita prosa rakyat yang dianggap oleh yang
empunya cerita sebagai suatu yang benar-benar terjadi.
Perbedaan antara legenda dengan mitologi yaitu legenda
bersifat sirkuler (keduniawian), sedangkan mitologi berkisah
tentang para dewa. (C2)
Historiografi kolonial bersif at Nerlando sentris dengan
menempatkan orang-orang Belanda atau Eropa sebagai subjek
penulisan. (C2)
Dengan belajar sejarah, bangsa Indonesia merasa memiliki
kesamaan sejarah sehingga muncul rasa kebangsaan. (C2)

BAB 3 Mengenal Prinsip dasar Penelitian Sejarah

Subbab A
Tugas Individu (C3)
Tugas Kelompok (C6)
Tes Lisan (C1)
Subbab B
Tugas Individu (C4)
Tugas Kelompok (C3)
Tes Lisan (C1)
Subbab C
Tugas Individu (C1)
Tugas Kelompok (C1)
Subbab D
Portofolio (C4)
A.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.

Pilihan Ganda
b. sumber-sumbernya cukup tersedia (C2)
c. interpretasi (C2)
d. sejarah dunia (C2)
b. sekunder (C2)
c. kritik ekstern (C2)
c. filologi (C2)
b. ekonomi (C2)
e. buku Sekitar Proklamasi yang ditulis oleh sejarawan
Taufik Abdullah (C4)
e. adanya trauma yang dialami oleh orang-orang korban
perang di suatu wilayah (C4)
a. tertulis (C4)
b. penulisan cerita sejarah (C1)
b. sumber lisan (C1)
e. artefak (C1)
d. pemberontakan buruh di masa kolonial (C4)
a. penelitian lapangan (C1)
c. kritik ekstern (C4)
b. realibilitas narasumber (C2)
d. sejarah nasional terbentuk karena adanya sejarah lokal
(C2)
d. terbatasnya daya ingat seorang pelaku atau s aksi
sejarah terhadap suatu peristiwa (C2)
b. sejarah intelektual (C1)
e. fakta sosial (C2)
d. kesalahan generalisasi (C1)
d. pemilihan topik, heuristik, verifikasi, interpretasi, dan
historiografi (C1)
c. peristiwa pembunuhan Presiden Amerika Serkat, J.F.
Kennedy (C2)
a. cek silang di antara sumber dari beberapa informan
(C2)
d. arsip pemerintah (C1)
d. sumber sejarah (C1)
a. mengetahui secara pasti keaslian dan kebenarannya
(C2)
b. dunia (C1)
a. heuristik (C1)

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Isian
kritik intern (C1)
ikonografi (C1)
lisan (C1)
lunak (C1)
sejarah sosial (C1)
sejarah ekonomi (C1)
artefak (C1)
kesalahan argumen (C1)
sejarah kebudayaan (C1)
memilih topik (C1)

C.
1.

Uraian
Topik penelitian dipilih dan disesuaikan dengan hal-hal berikut.
a. Manfaat yang akan diperoleh dengan memilih topik
tertentu atau kontribusi yang akan diberikan terhadap
apa yang akan ditulis orang lain.
b. Keaslian topik yang akan dikaji. Apakah topik yang akan
kita buat sudah dibahas oleh orang lain atau belum.
c. Kepraktisan yang terkait dengan hal-hal berikut.
1) Aks esibilitas terhadap sumber, yang berkaitan
dengan mudah atau sulitnya mencari sumber. Lebih
baik memilih topik yand sumber-sumbernya mudah
didapat.
2) Kemampuan menggunakan sumber tersebut.
3) Ruang lingkup penelitian harus disesuaikan dengan
media yang akan dipresentasikan, misalnya untuk
laporan atau diskusi kelas pelajaran sejarah.
d. Topik yang dipilih merupakan satu kesatuan yang khas
dan diarahkan untuk mencapai kesimpulan tertentu. (C1)
Pemilihan Topik

2.

Heuristik

Kritik Sumber

Interpretasi

3.

Historiografi (C4)
Berikut ini prinsip-prinsip dalam penulisan sejarah lisan.
a. Penelitian sejarah lisan adalah suatu penelitian yang
sumber utamanya menggunakan sumber lisan.
b. Teknik yang digunakan untuk mendapatkan data/
inf ormas i dalam penelitian sejarah lisan adalah
wawancara, dan biasanya wawancara yang digunakan
merupakan wawancara yang lentur, berlangsung akrab,
luwes dan fleksibel. Teknik wawancara yang demikian
dikenal dengan nama wawancara mendalam (in dept
interviewing). Agar wawancaranya bisa tuntas dan tidak
menyimpang jauh dari apa yang telah direncanakan;
maka digunakan pedoman wawancara.
c. Untuk mendapatkan data yang dapat dipercaya lewat
wawancara, dapat digunakan teknik kritik sumber atau
trianggulasi sumber, yakni data yang sama diperoleh
dari berbagai sumber. Dengan demikian datanya akan
benar-benar valid, bisa dipertanggungjawabkan secara
ilmiah.
d. Langkah berikutnya adalah penulisan suatu karya
sejarah atau historiografi. (C1)

77

4.

Contoh sumber primer adalah arsip laporan pemerintah atau

organisasi, catatan rapat, hasil wawancara langsung dengan
pelaku peristiwa, dan lain-lain. Sedang contoh sumber
sekunder adalah buku, surat kabar, majalah, dan lain-lain. (C1)
5. Contoh fakta keras antara lain peristiwa Proklamasi
Kemerdekaan Indonesia, peristiwa Sumpah Pemuda, peristiwa
Perang Dunia, dan lain-lain. Sedang contoh fakta lunak adalah
pembunuhan Presiden AS, J.F. Kennedy, dalang peristiwa 30
September 1965, dan lain-lain. (C1)
Aspek Afektif (A5)
Aspek Psikomotorik (P3)
Perbaikan
A. Pilihan Ganda
1. b. kritik sumber (C1)
2. a. arkeologi (C1)
3. a. politik (C1)
4. b. menelaah sumber sejarah tertulis (C1)
5. c. artefak (C1)
6. a. lokal (C1)
7. e. kritik intern (C1)
8. e. semua jawaban adalah benar untuk pengumpulan data
sumber lisan (C4)
9. b. kesalahan holisme (C1)
10. d. sumber sejarah (C1)
B.
1.
2.
3.
4.
5.

Isian
interpretasi (C1)
sosial (C1)
wawancara (C1)
naskah Proklamasi (C1)
kesalahan ad hominem (C1)

C.
1.

Uraian
Penyajian penelitian sejarah secara garis besar terdiri atas
tiga bagian. Pertama, pengantar. Dalam pengantar, dikemukakan
permasalahan, latar belakang, historiografi, dan pendapat
penulis tentang tulisan orang lain. pertanyaan-pertanyaan yang
akan dijawab melalui penelitian, teori dan konsep yang
digunakan, dan sumber-sumber sejarah. Kedua, hasil penelitian.
Dalam bagian ini, disajikan hasil penelitian tulisan. Ketiga,
kesimpulan. Dalam kesimpulan, dikemukakan generalisasi dari
uraian yang disajikan pada bagian sebelumnya. Dalam
generalisasi ini, akan tampak apakah penulis melanjutkan,
menerima, memberi catatan, atau menolak generalisasi yang
sudah ada. (C2)
Kes alahan naras i, kesalahan argumen, dan kesalahan
generalisasi. (C1)
Untuk memperoleh keabsahan sumber. (C2)
Sumber tertulis, sumber lisan, dan sumber benda. (C1)
Pemilihan Umum 1955, peristiwa G 30 S/PKI, dikeluarkan
Supersemar, dan lain-lain. (C1)

2.
3.
4.
5.

Pengayaan
1. Sejarah lokal, sejarah nasional, dan sejarah dunia. (C1)
2. Suatu fakta sejarah dikatakan sebagai fakta keras apabila
fakta tersebut tidak terbantahkan dan telah menjadi bukti dalam
sejarah. (C2)
3. Penelitian lapangan dilakukan dengan terjun langsung ke tempat
terjadinya peristiwa sejarah atau tempat yang terdapat
peninggalan sejarah. Sedang penelitian kepustakaan
memusatkan perhatian dengan memperoleh sumber tertulis.
(C2)
4. Fakta mental adalah fakta yang ditemukan dalam penelitian
sejarah yang berkaitan dengan perilaku manusia. Sementara

78

itu, fakta sosial adalah bukti yang ditemukan dalam peristiwa

sejarah yang memiliki dampak sosial yang cukup luas. (C2)
5. Naskah Proklamasi, wawancara dengan tokoh yang terlibat
atau menjadi saksi peristiwa Proklamasi, buku yang membahas
peristiwa Proklamasi, dan lain-lain. (C1)
Proyek (C1)
Latihan Semester Paket 1
A. Pilihan Ganda
1. b. sejarah sebagai kisah (C2)
2. a. tanggal 21 Mei 1998, Soeharto mundur dari jabatannya
sebagai presiden (C4)
3. e. dokumen-dokumen (C1)
4. a. legenda keagamaan (C1)
5. b. diakronis (C1)
6. b. sebagian lisan (C1)
7. a. politik (C1)
8. b. fakta sosial (C2)
9. e. Yunani (C1)
10. c. Jawa Barat (C1)
11. e. historiografi (C1)
12. b. 1 dan 2 (C4)
13. b. sejarah intelektual (C2)
14. a. stupa (C1)
15. d. meriam Portugis di Benteng Malaka (C1)
16. e. datang ke kantor arsip untuk menemukan sumber (C4)
17. c. kebudayaan (C1)
18. e. G 30 S/PKI (C1)
19. a. dikotomi (C1)
20. a. kolonial (C1)
21. c. kritik ekstern (C1)
22. c. when (C1)
23. c. melalui ingatan kolektif dalam bentuk cerita, kisah,
dongeng, dan berita dari mulut ke mulut (C1)
24. b. verifikasi (C1)
25. c. terikat ruang dan waktu (C1)
26. a. paleontologi (C1)
27. b. penelitian dokumenter (C1)
28. a. mitos (C4)
29. b. wawancara yang dilakukan terhadap beberapa pelaku
atau saksi sejarah sekaligus agar mendapat hasil yang
lebih mendekati kebenaran (C1)
30. e. mitos (C1)
B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Isian
objek, teori, dan metode (C1)
kisah (C1)
heuristik (C1)
stratifikasi (C1)
pragmatis (C1)
kritik sumber/verifikasi (C1)
intelektual (C2)
Indonesia sentris (C1)
Subjektivitas (C1)
legenda perorangan (C1)

C.
1.

Uraian
Menurut Herodotus sejarah tidak berkembang ke arah depan
dengan tujuan yang pasti, melainkan bergerak seperti garis
lingkaran yang tinggi rendahnya diakibatkan oleh keadaan
manusia. (C1)
Religio sentris adalah segala sesuatunya dipusatkan pada
raja dan keluarga raja. Contohnya adalah dalam Babad Tanah
Jawi yang lebih banyak mengisahkan tentang raja-raja
Mataram. (C4)

2.

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

3.

4.
5.

Peristiwa sehari-hari tidak memiliki pengaruh besar dalam

kehidupan manusia. Sedang peristiwa sejarah bersifat unik
(sekali terjadi) dan memiliki pengaruh besar dalam kehidupan
manusia. (C2)
Kritik ekstern untuk menguji autentisitas sumber, sedangkan
kritik intern untuk menguji kredibilitas sumber. (C2)
Sejarah politik, ekonomi, kebudayaan, intelektual, dan lain-lain.
(C2)

Latihan Semester Paket 2

A. Pilihan Ganda
1. a. Jerman (C1)
2. c. peristiwa sejarah (C2)
3. c. dapat dijadikan pedoman hidup suatu bangsa dan negara
(C2)
4. e. empiris (C1)
5. a. filologi (C1)
6. d. periodisasi (C1)
7. e. Sartono Kartodirdjo (C1)
8. a. sebagai peristiwa, kisah, ilmu, dan seni (C1)
9. c. prasasti (C1)
10. c. sejarah sebagai kisah (C1)
11. c. history as story (C4)
12. b. lisan (C1)
13. a. tertulis (C1)
14. c. kritik ekstern (C1)
15. e. sumber lisan (C1)
16. c. fakta sosial (C2)
17. a. kerajinan tangan rakyat (C1)
18. a. hanya sekali terjadi (C1)
19. a. Sekitar Perang Kemerdekaan Indonesia karya A.H
Nasution (C1)
20. b. pengujian data-data dari suatu peristiwa sejarah (C1)
21. e. sejarah ekonomi (C1)
22. e. legenda agama (C1)
23. b. epos (C1)
24. e. legenda (C1)

25. d.
26. b.
27.
28.
29.
30.

c.
a.
c.
b.

B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Isian
Praaksara (C1)
Einmalig (C1)
Dewi Sri (C1)
Historiografi tradisional (C1)
Subjektivitas (C1) (C1
Masa lalu, masa kini, dan masa yang akan datang (C1)
Periodisasi (C1)
Seseorang atau suatu bangsa akan bercermin dan mengambil
pelajaran dari peristiwa masa lampau (C1)
Sumber yang dihasilkan oleh pelaku atau saksi peristiwa (C1)
Peristiwa (C1)
Jawa (C1)
Subyektif (C1)
Singasari (C1)
sebagian lisan (C1)
protes sosial (C1)

9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
C.
1.

2.
3.
4.
5.

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

rekreatif (C4)
subsistem dari sistem yang lebih besar yaitu sejarah
nasional (C2)
kesalahan pragmatis (C1)
sumber lisan, sumber tertulis, dan sumber benda (C1)
bukan lisan (C1)
tanggal 17 Agustus 1945 hari kemerdekaan Republik
Indonesia (C4)

Uraian
Kronologi adalah ilmu yang menentukan waktu terjadinya suatu
peristiwa dan tempat peris tiwa tersebut secara tepat
berdasarkan urutan waktu. Sedang periodisasi adalah tingkat
perkembangan atau pembabakan masa secara runut. (C2)
Mengarah pada penulisan sejarah yang bersifat Indonesia
sentris. (C1)
Revolusi Amerika, Revolusi Industri, Perang Dunia I, Perang
Dunia II, dan sebagainya. (C2)
Sejarah memiliki persyaratan sebagai ilmu yaitu memiliki metode,
memiliki teori, bersifat empirir, dan memiliki objek. (C2)
Karena adanya perbedaan sudut pandang dan latar belakang
penulis sejarah. (C2)

79

Catatan:
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................

80

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

Catatan:
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

81

Catatan:
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................

82

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

Catatan:
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS

83

Catatan:
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................................

84

PG SMA/MA Sejarah X/1/SMS