Oleh:
Teddi Muhtadin, M.Hum.
Taufik Ampera, M.Hum.
Abdul Hamid, Drs.
Nana Suryana, Drs.
Mamat Ruhimat, S.S.
Asri Soraya, S.S.
Mengetahui
Dekan Fakultas Sastra Peneliti Utama,
Menyetujui
Ketua Lembaga Penelitian dan Pengabdian kepada Masyarakat
Universitas Pdjadjaran
Oleh:
Teddi Muhtadin, M.Hum., Taufik Ampera, M.Hum., Abdul Hamid, Drs., Nana Suryana, Drs., Mamat
Ruhimat, S.S., dan Asri Soraya, S.S.
ABSTRACT
This dictionary is entitled The Dictionary on the Terminology of Health in Sundanese
Culture, of which entries are related to names of diseases, complaints, symptoms, and treatments.
The terminologies are derived and collected from Sundanese dictionaries, research, reports,
and interviews. Whereas the method used is bilingual dictionary, i.e. Sundanese-Sundanese-
Indonesia.
The dictionary can be used as references in classes and a source of information to understand
the Sundanese culture and language, and it provides data for researchers who focus on health
issues. In addition, it can also have used as material for more elaborate dictionary writing and
studies.
There are 516 entries in total, which are entries on names of diseases, health complaints,
symptoms, and more entries in addition.
Pendahuluan
Dalam Kamus Besar Bahasa Indonesia sehat diartikan sebagai (1) dalam keadaan
baik segenap badan serta bagian-bagiannya, (2) yang mendatangkan kebaikan pada badan,
(3) sembuh dari sakit, dan (4) baik dan dalam keadaan normal. Adapun kesehatan
diartikan sebagai keadaan (hal) sehat; kebaikan keadaan (badan dan lain sebagainya).
Terjemahan kata sehat dalam bahasa Sunda ialah damang, cageur atau
waras. Akan tetapi, sebenarnya, pengertiannya agak berbeda. Sebagaimana ditunjukkan
dalam KBBI kata sehat lebih cenderung menunjuk pada keadaan fisik, tetapi cageur
mencakup kesehatan fisik maupun psikis. Dalam bahasa Indonesia kita dapat mengatakan
bahwa orang yang menderita sakit tipus sebagai orang yang tidak sehat. Namun, dalam
bahasa Sunda orang tersebut tidak dapat dikatakan sebagai orang teu cageur atau teu
waras. Sebab, kata teu cageur atau teu waras lebih merujuk pada kesehatan psikis.
Sebenarnya, kita dapat menggunakan kata teu damang, yang merupakan ragam bahasa
lemes (halus), tetapi kata ini pun bermakna ganda sebab dapat merujuk pada kesehatan
fisik maupun kesehatan mental.
Metode
Ada dua metode yang digunakan dalam penyusunan Kamus Istilah Kesehatan
dalam Kebudayaan Sunda, yaitu (1) metode pupuan data dan (2) metode penyusunan
kamus. Dalam pupuan data kami menggunakan metode kepustakaan dan teknik
wawancara. Dalam wawancara informan dipilih berdasarkan kriteria yang memadai, yaitu
golongan orang tua yang aktif dalam menangani orang-orang yang sakit.
Dalam penyusunannya kami menggunakan metode penulisan kamus istilah
dwibahasa. Dalam penulisan kamus istilah dwibahasa kata dasar atau morfem bebas
dijadikan sebagai entri pokok yang diurutkan secara alfabetis ke bawah. Setelah entri
pokok akan dituliskan entri turunan atau subentrinya. Kemudian, disertakan sinonimnya.
Lalu, dituliskan deskripsi makna dalam bahasa Sunda. Setelah itu, disertakan terjemahan
idealnya dalam bahasa Indonesia. Jika ada, dibubuhkan pula sinonimnya dalam bahasa
Indonesia.
B
baal teu ngarasa nanaon dina sabagian baal g tidak merasakan apa-apa pada
awak lantaran kabulusan atawa tubuh karena kedinginan atau
disuntik baal disuntik dengan anestesi
babak bohak at. bolksk dina kulit babak g luka lecet yang melebar pada
lantaran pagsrk jeung barang anu kulit karena bergesekan dengan
kasap nepi ka kulitna nyngld benda kasar sehingga kulitnya
terkelupas
babareuhan ting. bareuh babareuhan g lih. bareuh
jst. dst.
C
cacad tanpadaksa, aya babagian awak cacad cacat
anu teu ilahar at. teu sampurna
cadl teu bisa ngalisankeun sora /r/ cadl g tidak bisa mengucapkan bunyi
/r/
cahuleun jantungeun cahuleun p jantungan
cakcak, kulit cakcakan ting. bohak cakcak, kulit cakcakan g ting. bohak
jst. dst.
D
dadas rasa dina letah anu baal at. kras dadas rasa yang tidak nyaman pada
lantaran tas nginum cipanas at. lidah karena minum air panas at.
nyeupah loba teuing apuna; kulit makan sirih terlalu banyak
anu barared lantaran kagesrek kapurnya; kulit mengelupas atau
barang anu kasap lecet karena tergores benda kasar
darah getih; darah uncaleun getih anu darah darah; darah uncaleun g darah
kaluar tina palawangan nu rk yang keluar dari vagina sebelum
ngajuru sammh orok bijil, kaasup melahirkan; termasuk kasus
kana kajadian anu teu lumrah tur pendarahan yang tidak lazim dan
matak nyilakakeun ka nu rk dapat menyebabkan kematian
ngajuru lantaran getihna ra teuing
nu kaluar
jst. dst.
E
Lembaga Penelitian dan Pengabdian kepada Masyarakat Universitas Padjadjaran |4
dan pikiran jelema anu teu ling nepi dan p gila, hilang ingatan dan sering
ka amuk-amukan; ting. burung, mengamuk; lih. burung, eusleum,
eusleum, glo, owah, siwah glo, owah, siwah
dg ngagerak-gerakeun suku bari dg g menggoyang-goyangkan kaki
jeung teu karasa (teu sadar) secara tidak sadar
gang leumpang cara budak anu anyar gang berjalan dengan kaki agak
sunatan, lantaran bisul dina renggang, spt anak laki-laki yang
pngplangan baru disunat karena bisul pada
bagian pngplangan.
sot, srot sabangsa cnang kawas kutil sot, srot p semacam bisul
jst. dst.
G
gabag kurap gabag p kurap
galingging, galingging panas-tiris galingging, galingging panas-tiris (g)
ngedeng ba lantaran ruy-rey berbaring terus-menerus karena
ngarasa gering panas-tiris merasa demam
gambuh bisul gambuh p bisul
garegeseun ting. gereseun garegeseun lih. gereseun
garicu barentus dina kulit beungeut garicu g bintik-bintik kecil yang pecah
jelema, ting. jarawat, wateun, pada kulit wajah, lih. jarawat,
barudus wateun, barudus
jst. dst.
H
hapur kasakit kulit nu emblog- hapur p panu, penyakit kulit dengan
emblogan warana barodas karasana bercak berwarna putih sering terasa
mindeng ateul jeung sok tpa; ~ gatal dan menular; ~ beusi hapur
beusi hapur nu ngageblg warnana yang menghampar berwarna
semu hideung; ~ kembang hapur kehitam-hitaman; ~ kembang
totol-totol teu ngageblg; hapur berbintik-bintik; humapur
humapur rasa ateul palebah borok rasa gatal pada bagian borok yang
nu rk garing sudah kering
harng awak budak rada panas harng g badan anak-anak agak panas
nandakeun gering yang menandakan sakit
jst. dst.
I
incok, jingjingeun kasakit jero daging incok, jingjingeun p rematik, penyakit
at. dina buku-buku tulang; ~ th di bagian daging at. pada
lantaran mindeng kaanginan at. persendian; ~ terjadi karena masuk
katiisan teuing; ~ mondok incok angin at. terlalu kedinginan; ~
anu geus taunan mondok incok menahun
indah tai orok nu ncr warnana indah p kotoran cair bayi berwarna
konng campur jeung nu kuning bercampur dengan butiran-
tinggarntl saperti aya siki butiran sebesar biji sawi;
sasawian;
jst. dst.
J
jaram kuman panyakit anu tpana jaram kuman penyakit yang bisa
K
kabadi; kasambet kasurupan kabadi; kasambet p kesurupan
kabeskan genggerong kaasupan cai kabeskan kerongkongan kemasukan
air
kabeuheulan; kabuhulan loba teuing kabeuheulan; kabuhulan terlalu
kadaharan di jero tikoro lantaran banyak makanan di dalam
teu buru-buru turun ka jero kadut tenggorokan karena tidak cepat
turun ke dalam lambung
kabeureuyan nyeri alatan cucuk lauk kabeureuyan p nyeri karena duri ikan
kateureuy nanceb palebah tikoro tertelan dan menancap pada
tenggorokan
jst. dst.
L
langlang-lingling rada glo, kurang langlang-lingling p agak gila, kurang
saeundan, aya inget aya henteu waras, kadang-kadang sadar
kana bebeneran kadang-kadang tidak
layung cahaya konng waktu panonpo layung cahaya kekuning-kuningan pada
rek surup; ngalanglayung, gering waktu matahari akan terbenam;
nangtung ngalanglayung gering ngalanglayung g gering nangtung
teu payah tapi lila, gering ngalanglayung sakit tidak parah
ngaranggieung, kawas nu boga tapi lama, gering ngaranggieung,
kasakit konng; sok disebut og seperti yang berpenyakit kuning
gering ngageuyeunggeung (liver), disebut juga gering
ngageuyeunggeung
jst. dst.
M
maromot, kokoloteun kulit jadi maromot; kokoloteun p kulit menjadi
hideung lantaran sok mindeng hitam karena sering kepanasan atau
kapanasan at lantaran mak wedak memakai bedak yang tidak cocok
nu teu cocog
mata iwakeun kasakit kulit kawas mata iwakeun p penyakit kulit seperti
jarawat matana teuas saperti mata jerawat yang bermata keras seperti
lauk, biasana sok aya dina ramo mata ikan, biasanya sering muncul
suku bagian luhur, dampal suku at. pada bagian atas jari kaki, telapak,
keuneung dan tumit
O
olol, ~ lho mindeng kaluar lho tina olol, p ~ lho sering keluar ingus,
irung, biasana budak; lho olol- biasanya anak-anak; lho olol-
ololan leho budak nu kaluar asup ololan ingus anak-anak yang
lantaran teu dipiceun keluar masuk karena tidak dibuang
jst. dst.
P
pagebug usum panyakit nu sok pagebug g wabah penyakit menular
tatalpa, gancang npana, nyerang yang menjangkit dengan cepat,
loba jelema di hiji wewengkon nu menyerang sejumlah besar orang
lega (up cacar, disntri, kolra, di daerah yang luas (spt cacar,
salsma, pileg) disentri, kolera, flu, pilek);
epidemi
pahang tulang susah keuna ku pahang tulang ? kebal penyakit
panyakit
panas tiris panas jeung tiris anu karasa panas tiris p demam
ku awak
jst. dst.
R
radang panyakit ruksakna jaringan radang p penyakit kerusakan jaringan
awak anu ditandaan ku panas tiris tubuh yang ditandai oleh demam
jeung bareuh (lamun geus parna dan pembengkakan (jika sudah
ditambahan ku sok kaluarna getih lanjut disertai keluar getah
herang, getih, nanah, jsb): ~ paru- bening, darah, nanah, dsb): ~
paru; radangan babari pisan paru-paru; radangan sangat
katerap radang, amis daging muah terkena terjangkit radang,
amis daging
ranct hantem at. mindeng dipenctan ranct cp terus-menerus at. sering
dipijit
jst. dst.
S
sakalor W. vallende ziekte; panyakit sakalor p W. vallende ziekte; penyakit
ayan,panyakit rieut (lamun ayan, penyakit pitam (yang
T
tajam mejen at eujeun; nyeri beuteung tajam p mejen at eujeun; sejenis
tajam: nyeri beuteung bari sok disentri, sakit di dalam perut dan
ngisingkeun getih nu tajam lamun sering buang air besar bercampur
rek ngising sok ngaheujeun; W. darah, orang yang berpenyakit
dysentrie tajam jika akan buang air besar
sering mengejan; W. dysentrie ~
tambru nambru; gering nambru tambru, nambru, gering nambru p
gering payah n. k. teu bisa incah sakit parah hingga tidak bisa
pergi meninggalkan satu tempat
tbc ringkesan tina tubercoluse kasakit tbc p singkatan dari tuberkoluse
bayah nu bisa npa, tpana tina penyakit paru-paru yang dapat
basil tbc; batuk garing, batuk menular disebabkan oleh basil
getih tbc; batuk kering; batuk darah
jst. dst.
U
ubar naon-naon nu dipak nambaan ubar sesuatu yang digunakan untuk
kasakit, l. landong mengobati penyakit, 1. landong
ucut ngora kaluron ucut ngora keguguran saat hamil muda
uduneun bisul uduneun p bisul
udur gering udur sakit
udur sasih; kareseban kaluar getih udur sasih; kareseban datang bulan
tina rahim aww dwasa saban
bulan
jst. dst.
W
wawatu ting. geregeseun wawatu lih. geregeseun
weureu mabok lantaran tina kadaharan; weureu g mabuk karena memakan
up. ngadahar gadung nu kurang makanan sejenis tumbuhan yang
beresih ngokolakeunana, sampeu umbinya dapat dimakan tapi
karet, humut jamb kurang bersih dalam
pengolahannya, ubi karet, umbut
pinang
wisaya parabot gaib pikeun wisaya perkakas magis untuk membuat
Kesimpulan
Kamus Istilah Kesehatan dalam Kebudayaan Sunda ini terdiri atas 516 entri, yang
mencakup, nama penyakit, keluhan, gejala, cara pengobatan, dan istilah kesehatan
lainnya. Adapun rincian berdasarkan entri adalah sebagai berikut: A = 27, B = 97, C = 21,
D =18, E = 18, G = 12, H = 6, I = 4, J = 12, K = 89, L = 32, M = 17, N = 14, O=5, P = 44,
R = 7, S = 47, T = 27, U = 12, W = 7. Dalam penelitian ini kami tidak menemukan entri
yang berawal dengan hurup F, Q, V, X, Y, Z.
Kami menyadari penelitian ini masih jauh dari memuaskan. Oleh karena itu,
penelitian ini masih perlu ditindaklanjuti
Penelitian ini kami laksanakan atas biaya Dana DIPA Universitas Padjadjaran.
Sehubungan dengan hal tersebut, kami para peneliti mengucapkan terima kasih kepada
pemimpin Lembaga Penelitian dan Pengabdian kepada Masyarakat dan Rektor Universitas
Padjadjaran.
DAFTAR PUSTAKA
Danadibrata, R.A. 2006. Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat Buku Utama.
Hidayat, Rachmat Taufiq, dkk. 2007. Peperenian Urang Sunda. Bandung: Kiblat Buku
Utama.
Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. 1980. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate.
Lumenta, Benyamin. 1989. Penyakit, Citra, Alam dan Budaya: Tinjauan Fenomena
Sosial. Yogyakarta: Kanisius.
Maman Sumantri, dkk. 1985. Kamus Sunda-Indonesia. Jakarta: Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan kebudayaan.
Mustapa, R.M. Hasan. 1996. Adat Istiadat Sunda. Penerjemah Maryati Sastrawijaya.
Bandung: Alumni. Ed. II.
Ramali, Ahmad dan K. St Pamoentjak. 2005. Kamus Kedokteran: Arti dan Keterangan
Istilah. Jakarta: Djambatan. Cet. XXVI.
Rigg, Jonathan. 2009. A Dictionary of the Sunda Language of Java (Kamus Sunda-
Inggris). Bandung: Kiblat Buku Utama. Cet, II.
Satjadibrata, R. 2005. Kamus Basa Sunda. Jakarta: Dunia Pustaka Jaya.
Tim Penyusun Kamus Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 1989. Kamus Besar
Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka. Cet. II.
Umsari, Oyon Sofyan. 2001. Kamus Dwibahasa Indonesia-Sunda. Bandung: Dinas
Kebudayaan dan Pariwisata Propinsi Jawa Barat.
ABSTRAK ....................................................................................................................... i
PRAKATA .................................................................................................................. ii
A ............................................................................................................................. 8
B ........................................................................................................................... 12
C ........................................................................................................................... 21
D ........................................................................................................................... 23
E ........................................................................................................................... 25
G ........................................................................................................................... 28
H ........................................................................................................................... 31
I ............................................................................................................................ 32
J ............................................................................................................................ 33
K ........................................................................................................................... 35
L ........................................................................................................................... 44
M .......................................................................................................................... 48
N ........................................................................................................................... 50
O ........................................................................................................................... 52
P ........................................................................................................................... 53
R ........................................................................................................................... 58
S ............................................................................................................................ 62
T ........................................................................................................................... 69
W .......................................................................................................................... 75
Dalam Kamus Besar Bahasa Indonesia sehat diartikan sebagai (1) dalam
keadaan baik segenap badan serta bagian-bagiannya, (2) yang mendatangkan
kebaikan pada badan, (3) sembuh dari sakit, dan (4) baik dan dalam keadaan
normal. Adapun kesehatan diartikan sebagai keadaan (hal) sehat; kebaikan
keadaan (badan dan lain sebagainya).
Terjemahan kata sehat dalam bahasa Sunda ialah damang, cageur
atau waras. Akan tetapi, sebenarnya, pengertiannya agak berbeda. Sebagaimana
ditunjukkan dalam KBBI kata sehat lebih cenderung menunjuk pada keadaan
fisik, tetapi cageur mencakup kesehatan fisik maupun psikis. Dalam bahasa
Indonesia kita dapat mengatakan bahwa orang yang menderita sakit tipus sebagai
orang yang tidak sehat. Namun, dalam bahasa Sunda orang tersebut tidak dapat
dikatakan sebagai orang teu cageur atau teu waras. Sebab, kata teu cageur
atau teu waras lebih merujuk pada kesehatan psikis. Sebenarnya, kita dapat
menggunakan kata teu damang, yang merupakan ragam bahasa lemes (halus),
tetapi kata ini pun bermakna ganda sebab dapat merujuk pada kesehatan fisik
maupun kesehatan mental.
Oleh karena itu, yang dimaksud dengan kesehatan dalam Kamus Istilah
Kesehatan dalam Kebudayaan Sunda ini adalah kesehatan sebagaimana yang
dipahami oleh orang Sunda yaitu kawarasan, yang mencakup kesehatan fisik
dan mental.
Untuk mengetahui kesehatan orang Sunda, kita harus mengetahui keadaan
fisik dan psikis baik nyata maupun khayal yang pernah mengganggu perasaan
sehatnya. Artinya, kita harus mengumpulkan sejumlah informasi mengenai istilah-
istilah penyakit yang pernah menimpa orang Sunda. Dengan begitu kita akan
dapat mengumpulkan sejumlah informasi yang berkaitan dengan nama penyakit,
keluhan, gejala, dan cara pengobatannya.
Penyakit adalah gangguan. Dalam dunia kedokteran penyakit didefinisikan
sebagai gangguan terhadap perasaan sehat seseorang; gangguan tersebut bisa
a g m s y
b h n t z *)
c i o u
d j p v *)
e k q *) w
f *) l r x *)
3. Kosakata
Kosakata yang dijadikan bahan penyusunan Kamus Istilah Kesehatan dalam
Kebudayaan Sunda ini adalah bahan bacaan berupa buku-buku dan naskah-naskah
Sunda Kuna hasil penelitian filologis, serta data hasil wawancara dari informan
sebagai data lisan. Kosakata yang masuk ke dalam kamus ini terdiri dari:
1) nama penyakit,
2) keluhan,
3) gejala, dan
4) cara pengobatan.
6. Tanda-tanda
Tanda-tanda yang digunakan dalam penulisan entri dan subentri dalam
kalimat di antaranya:
tanda yang menunjukkan entri atau subentri dalam kalimat penjelasan.
7. Singkatan
Singkatan yang digunakan dalam Kamus Istilah Kesehatan dalam
Kebudayaan Sunda di antaranya:
Sunda Indonesia
jeungjeuriheun kasakit kiih anu karasana jeungjeriheun penyakit kencing yang
panas jeung ana kiih mindeng tapi terasa panas jika kencing sering tapi
saeutik-saeutik; karasana ngan sapo; sedikit-sedikit; terasa hanya sehari;
lantaran tadina nginum cai nu terjadi akibat sebelumnya meminum
satengah asak; ting. garegeseun air setengah matang; lih. garegeseun
linu rarasaan nyeri dina huntu at tulang linu linu, ngilu; rasa nyeri pada gigi at
tulang
nghkh, batuk ~ batuk terus nghkh, batuk ~ batuk terus
kopyok komprs kopyok kompres
Keterangan:
Contoh 1:
entri jeungjeuriheun, termasuk kedalam kosakata kelompok nama penyakit,
terdapat pada abjad J.
Contoh 2:
entri linu, termasuk kedalam kosakata kelompok keluhan, terdapat pada abjad L
Contoh 3:
entri nghkh, termasuk kedalam kosakata kelompok gejala, terdapat pada abjad
N.
Contoh 4:
entri kopyok, termasuk kedalam kelompok kosakata yang berhubungan dengan
cara pengobatan, terdapat pada abjad K.
HASIL PENELITIAN
abab hawa anu kaluar tina sungut abab g, udara yang keluar dari mulut.
jelema. Lamun huntu langka Kalau gigi jarang dibersihkan,
diberesihan ~na sok bau ~nya bau
acay, ngacay sabangsa cai kentel nu acay, ngacay, cairan kental yang keluar
kaluar tina biwir at. tina ceuli; ting. dari bibir at. telinga; lih. elay
elay
aduh kp. anu kedal lantaran ngarasa aduh, kata yang diucapkan ketika
nyeri, kagt, atawa aya katugenah; merasa sakit, kaget, atau kesusahan;
~ nyeri, ~ ema; ~ ampun. aduh- ~ sakit; ~ ibu; ~ ampun. aduh-
aduhan nyebut ~ sababaraha kali aduhan mengatakan ~ berkali-kali
lantaran nyeri pisan karena kesakitan
a-i-u mengi, ngukngik, ngirung; ting. a-i-u g, suara orang yang sengau karena
irung asma; lih. irung
akut, ngakut at. ngakutan mimiti akut, ngakut at. ngakutan g mulai
ngabareuhan jeung nyanyautan membengkak dan sakit karena
lantaran timbul nanah dina cnang, nanah yang berkumpul pada bisul;
bisul, at. hileudeun; ting. cnang, lih. cnang, bisul, hileudeun
bisul, hileudeun
alus, kasakit alus kuris at. cacar, alus, kasakit alus p penyakit cacar,
diomongkeun ka jalma nu katerap ungkapan untuk orang yang terkena
panyakit kuris at. cacar lantaran penyakit cacar agar bekas lukanya
pamali bisi urutna jadi ruksak tidak kelihatan (bopeng)
amby wasir, kasakit nongtot bool amby p wasir, penyakit pada lubang
jeung sisi-sisi liang tai tingbarendil anus karena pembuluh darahnya
melebar dan berbintil-bintil.
amis, rasa gula, madu, sakharin; amis amis rasa gula, madu, sakharin; amis
anak anak; pianakan rahim, tempat anak anak; pianakan rahim, tempat
jabang bayi dina jero beuteung; jabang bayi di dalam perut; turun
turun pianakan rahim tempatna pianakan rahim tempatnya bergeser
turun ka lebah palawangan ke bawah
angen kadut dina jero beuteung jelema, angen dada, lambung; hulu angen
lambung; hulu angen bagian angen uluhati; nyeri hulu angen sakit
beulah luhur; nyeri hulu angen pada uluhati, sakit pada lambung,
sesek at. seueul lantaran kasakit sakit maag, gastritis; kuris angen
dina jero kadut, maag; kuris angen cacar air
cacar ar, tampek
anggel bantal, pateuh anggel nyeri anggel bantal, pateuh anggel g sakit
beuheung nepi ka teu bisa ngalieuk pada leher sehingga susah menoleh
lantaran sare teu lilir-lilir atau digerakkan karena pada saat
tidur tidak berganti posisi
arey, ngararey rasa tingsariak dina arey, ngararey g rasa ngilu dan tidak
awak lantaran cap teuing digaw enak badan karena terlalu lelah atau
atawa rk katerap kasakit influnza gejala sakit influenza
asak, bisul asak bisul anu geus asak matang, bisul asak g bisul yang
moncnang lantaran trh bucat hampir pecah
asma bengk, mengi, kasakit eungap asma p penyakit asma, sesak napas
ateul rasa gtk, renyem at nyeri dina ateul g gatal, rasa sakit atau geli pada
kulit nepi ka hayang ngagaro kulit yang ingin digaruk karena
lantaran kaantelan jaram tina terkena kuman atau bulu ulat, getah
sasatoan atawa mrang hileud, keladi, jelatang, atau getah buah
geutah taleus, pulus, at. caruluk enau
baal teu ngarasa nanaon dina sabagian baal g tidak merasakan apa-apa pada
awak lantaran kabulusan atawa tubuh karena kedinginan atau
disuntik baal disuntik dengan anestesi
babak bohak at. bolksk dina kulit babak g luka lecet yang melebar pada
lantaran pagsrk jeung barang anu kulit karena bergesekan dengan
kasap nepi ka kulitna nyngld benda kasar sehingga kulitnya
terkelupas
bagel, ngabagel rasa seueul at. teuas bagel, ngabagel g rasa mual atau
dina angen lantaran kasakit dina kembung pada uluhati karena
kadut penyakit maag atau gastritis
bancunur kawas bisul dina tarang at. bancunur g benjol pada dahi at.
hulu lantaran tidagor, aya nu kepala karena terantuk, terpukul, at.
neunggeul, at. aya nu nnggor terkena benda keras
bard gurat beureum dina kulit jelema bard g barut-barut pada kulit karena
tapak keuna ku cucuk atawa kakot; tergores duri atau terkena cakaran
bareuh daging jadi beukah lantaran bareuh g bengkak, bagian tubuh yang
palebah dinya aya panyakit; membengkak karena penyakit;
babareuhan kasakit bareuh up. babareuhan penyakit bengkak sep.
biri-biri, sabagian badan beri-beri, sebagian badan menjadi
karembung; ngabareuhan mimiti bengkak; ngabareuhan mulai
jadi bareuh membengkak
barudus, barentis at. baruntus loba barudus at. baruntus g banyak radang
cnangna laleutik dina kulit kecil-kecil bernanah pada kulit.
batuk sora ngagentak tarik lantaran batuk p bunyi letupan udara yang
kasakit dina jero genggerong, tersentak karena penyakit dari
gohgoy (l) dalam tenggorokan
bebeng sarua gedna sapanjang awak, bebeng sekujur tubuh sama besarnya,
taya cangkngan; kabebeng teu tak berpinggang; kabebeng p tidak
bisa ngising boh di jelema at. di bisa buang air besar baik pada
sato; ting. kamerkaan manusia at. hewan; lih.
kamerkaan
begel, ngabegel bagian kulit atawa begel g bagian kulit atau daging yang
daging anu jadi teuas lantaran menjadi keras karena penyakit atau
kasakit atawa sasanggaleun kapalan
bengep bagian beungeut anu bareuh bengep g bagian muka yang bengkak
lantaran kateunggeul karena terpukul
bntol bareuh saeutik jeung leutik dina bntol g bengkak sedikit dan kecil pada
kulit lantaran dicoco reungit, kulit karena digigit nyamuk, kutu
tumbila, at. ku hileud busuk, atau karena ulat bulu
bentus bendil laleutik dina kulit bentus g bintil kecil pada kulit karena
brod bard lantaran tikakarait kana brod g kulit yang tergors benda
barang nu karadak, seukeut atawa kasar, tajam, atau duri
cucuk
brog kulit suku anu teu beresih brog g kaki yang kotor dan tidak
lantaran loba daki jeung hurik terawat
bsr remen kiih lantaran teu bisa bsr g sering buang air kecil karena
nahan atawa ku lantaran hawa tiris tidak tertahan atau cuaca dingin
bintit biwir panon anu rada bareuh nepi bintit g bibir mata yang agak bengkak
ka rada sipit sehingga agak sipit
bisul menjekul dina kulit eusina nanah bisul p bengkak dan radang pada kulit
sarta poponclotna aya matana, yang berisi nanah dan bermata pada
gambuh l ting. kamangmang ujungna. lih. kamangmang
bocok pinuh ku tatu dina beungeut bocok g penuh dengan luka pada wajah
jeung hulu nepi ka baloboran getih dan kepalanya hingga
mengeluarkan darah
bohak tatu, kulit anu lsot saeutik, bohak g luka, kulit yang terkelupas
disebut og chcl at. kulit
cakcakan
bool liang tai; nongtot bool kasakit bool anus; nongtot bool p ambeien
mejen
bopng lalegok leutik dina kulit bopng kulit muka yang tidak rata
beungeut, bartona tapak kuris, karena terserang penyakit cacar
disebut og garok, gops, robok
borok radang ged at. radang nu borok p radang yang membesar, borok
ngagedan, borok jawa ting. jawa lih. bolongeun
bolongeun
budig kasakit kulit jelema anu kawas budig p penyakit kulit seperti
kulit megar, sok disebut og ksrk mengelupas, biasa juga disebut
ksrk
bunghak loba hawa dina jero angen at. bunghak g kebanyakan udara di dalam
kadut, beuteung jeung peujit teu lambung, perut, dan usus yang tidak
kaluar bisa keluar
bungkul bisul teuas dina pngplangan bungkul p bisul yang keras pada
tanda boga kasakit kotor selangkangan karena mengidap
penyakit kotor
busiat hitut bari kaluar tai ncr busiat g kentut sambil mengeluarkan
lantaran murus. ting. kababayan, tinja encer karena mencret
kapacirit
cadl teu bisa ngalisankeun sora /r/ cadl g tidak bisa mengucapkan bunyi
/r/
cakcak, kulit cakcakan ting. bohak cakcak, kulit cakcakan g ting. bohak
cda urut bohak dina kulit cda bekas luka pada kulit
celong rada ngelok, rada legok, geus celong agak cekung (mata)
teu pinuh
cilaka meunang kasusah at. musibah cilaka celaka, tertimpa kemalangan at.
anu ngabalukarkeun nyeri, tatu, musibah sehingga sakit, luka, atau
atawa maot meninggal
cileuh kokotor anu bijil tina juru mata cileuh tahi mata
cokor suku; cokor rgoh ting. rgoh Sokor kaki; cokor rgoh lih. rgoh
cong kasakit kaluar nanah tina jero cong p radang pada rongga telinga
ceuli; ting. kopok, notosan yang mengeluarkan nanah dan
berbau; lih. kopok, notosan
dadas rasa dina letah anu baal at. kras dadas rasa yang tidak nyaman pada
lantaran tas nginum cipanas at. lidah karena minum air panas at.
nyeupah loba teuing apuna; kulit makan sirih terlalu banyak
anu barared lantaran kagesrek kapurnya; kulit mengelupas atau
barang anu kasap lecet karena tergores benda kasar
darah getih; darah uncaleun getih anu darah darah; darah uncaleun g darah
kaluar tina palawangan nu rk yang keluar dari vagina sebelum
ngajuru sammh orok bijil, kaasup melahirkan; termasuk kasus
kana kajadian anu teu lumrah tur pendarahan yang tidak lazim dan
matak nyilakakeun ka nu rk dapat menyebabkan kematian
ngajuru lantaran getihna ra teuing
nu kaluar
dlng hihideung mata jelema anu dlng bola mata yang jika diputarkan
lamun digilerkeun teu satujuan, ari tidak satu arah, melihat ke depan
nnjo ka hareup tapi mata ka gigir; tapi bola matanya ke samping. lih.
ting. tileng tileng
dempak sirah anu beulah luhur rada dempak bentuk kepala yang bagian
rata teu kawas sirah nu biasa atasnya agak rata tidak seperti
kepala biasa
dog leumpang jelema anu luak-lok dog cara berjalan seseorang yang
lantaran tuurna leuleus at. bitisna terseok-seok karena lututnya lemah
pacr atau betisnya tidak seimbang
dikes, tidikes labuh atawa tijalikeuh dikes, tidikes jatuh atau terantuk
anu ngalantarankeun suku atawa sehingga bagian sendi terkilir
leungeun misalah
dosol bujal anu rada nolol dosol g pusar yang agak menonjol
dan pikiran jelema anu teu ling nepi dan p gila, hilang ingatan dan sering
ka amuk-amukan; ting. burung, mengamuk; lih. burung, eusleum,
eusleum, glo, owah, siwah glo, owah, siwah
gang leumpang cara budak anu anyar gang berjalan dengan kaki agak
sunatan, lantaran bisul dina renggang, spt anak laki-laki yang
pngplangan baru disunat karena bisul pada
bagian pngplangan.
sot, srot sabangsa cnang kawas kutil sot, srot p semacam bisul
eungap sesek, teu bisa ngambekan eungap g sesak napas karena saluran
bener lantaran liang hawa pernapasan tersumbat atau dada
kahalangan at. dadana katindihan tertindih beban
eupeu teu bisa ngomong sama sakali eupeu p tidak bisa bicara sama sekali
sabab tork jeung lolong ti oorok karena tuli dan buta sejak lahir
eusleum rada gelo, kurang saeundan eusleum g agak sinting, kurang waras
gangsa M. ntog at. soang; batuk gangsa M. bebek at. angsa, batuk
gangsa batuk hoshosan nu tara gangsa p batuk berdesis yang tidak
kaluar reuhak mengeluarkan dahak
garicu barentus dina kulit beungeut garicu g bintik-bintik kecil yang pecah
jelema, ting. jarawat, wateun, pada kulit wajah, lih. jarawat,
barudus wateun, barudus
garok, bopng lalegok leutik dina kulit garok, bopng; lubang-lubang kecil di
beungeut tapak kuris, ting. gops, kulit wajah bekas penyakit kuris,
robok lih. gops, robok
glo kasakit ingetan, gering pikir; glo p sakit ingatan; kaggloan sakit
kaggloan kagegeringan nu yang tingkah lakunya seperti orang
rngkak paripolahna saperti nu gila, misalnya karena ditinggal
glo, up. Ditinggalkeun ku anak; mati oleh anak; lih. seuit, dan,
ting. seuit, dan, eusleum, siwah, eusleum, siwah, burung, sdng,
burung, sdng, satengah buah satengah buah leunca, kurang
gmpor, rngkod lumpuh sukuna; ting. gmpor, rngkod lumpuh kakinya; lih.
kmpor kmpor
gering katerap kasakit l. teu damang; gering sakit h. Teu damang; geringan
geringan mindeng gering; sok sering sakit; disebut pula ririwit at.
disebut og ririwit at. tiktikbek; tiktikbek; gegeringan pura-pura
gegeringan api-api gering; sok sakit; disebut pula awad; gering
disebut og awad; gering ngageuyeunggeung at.
ngageuyeunggeung at. keuyeungkeung sakit tidak parah
keuyeungkeung kasakit henteu tapi susah sembuh; digeringan
parna tapi hs cageurna; disengaja supaya sakit;
digeringan dihaja sina gering; kagegeringan menjadi sakit karena
kagegeringan jadi gering lantaran satu persoalan
aya hiji pasualan
geutah bontngeun getih herang anu geutah bontngeun g darah putih yang
kaluar tina kulit ldh at. bohak, at. keluar dari kulit yang terluka, at.
borok; lain nanah borok; bukan nanah.
gudawang raheut nu ged tur muka gudawang luka yang besar dan
harng awak budak rada panas harng g badan anak-anak agak panas
nandakeun gering yang menandakan sakit
indah tai orok nu ncr warnana indah p kotoran cair bayi berwarna
konng campur jeung nu kuning bercampur dengan butiran-
tinggarntl saperti aya siki butiran sebesar biji sawi;
sasawian;
irung; ngirung sora omongan henteu irung; ngirung p sengau, suara tidak
jntr lantaran sorana sawarh jelas karena sebagian keluar lewat
kaluar tina irung hidung
jaram kuman panyakit anu tpana jaram kuman penyakit yang bisa
lantaran paantel at. kahamaan, W. menular karena bersentuhan at.
infectie; ting. japah; keuna ku ~ terkena hama, Bld.infectie; lih.
keuna ku inpeksi at. infeksi; ting. japah; terkena oleh ~ terkena
kuman infeksi at. infeksi; lih. kuman
kabeureuyan nyeri alatan cucuk lauk kabeureuyan p nyeri karena duri ikan
kateureuy nanceb palebah tikoro tertelan dan menancap pada
tenggorokan
kaku anggahota badan anu hareuras, kaku k anggota badan yang tidak bisa
anu henteu bisa digawkeun digerakkan sebagaimana mestinya
sakumaha mistina
kalikiben nyeri beuteung lantaran loba kalikiben p sakit perut karena makan
teuing dahar terus kageujleug- terlalu banyak terus tergonjlog
geujleug
kamalangkem tatu, bisul nu geus bucat kamalangkem p luka, bisul yang sudah
katutupan ku perban jadi teu pecah tertutup perban sehingga
cageur-cageur, kalah ka terus tidak kunjung sembuh bahkan terus
nanahan n.k. bau bernanah dan berbau
kareunang arateul jeung gartk dina kareunang g rasa gatal dan geli di kulit
kulit lantaran ksang, teu mandi- karena keringat, tidak mandi at.
mandi at. mandi teu beresih mandi tidak bersih
khkh, nghkh batuk batuk kh- khkh, nghkh batuk p batuk terus-
khan; ting. kohkoh, ngohkoh menerus; lih. kohkoh, ngohkoh
kkd ramo jelema anu ngareluk kkd p jari manusia yang bengkok dan
heuras; ting. kalkd, kmpr, kaku; lih. kalkd, kmpr,
kmprng; jelema ~ kaasup jelema kmprng; orang yang ~ termasuk
tampadaksa, sabab sanajan orang yang cacat sebab meskipun
leungeunna masih lengkep, tapi tangannya masih lengkap, jarinya
ramona teu bisa dipak cukal-cekel tidak bisa digunakan
kelay, ngelay leuleus lantaran buku kelay, ngelay p lemas karena ruas
tulang kurang kuat; tikelay tulang kurang kuat; tikelay
ticengklak terkulai tiba-tiba
kmpr leungeun jelema anu sama kmpr p tangan manusia yang sama
sakali teu bisa digunakeun lantaran sekali tidak bisa digunakan karena
kngkong leungeun anu lamun diputer- kngkong p tangan manusia yang bila
puter peupeuteuyanana tara milu diputar-putar bagian antara pundak
ngan tina siku n.k ramo wungkul, dan sikut tidak ikut berputar yang
malah dina muterna bisa leuwih, berputar hanya dari bagian sikut
og dina nikelna palebah siku hingga jari. Malah dalam
henteu kawas leungeun waras perputarannya bisa lebih, juga pada
bagian lipatan sikut tidak seperti
tangan yang wajar
kpoh suku anu tuurna paantel dina kpoh p kaki berbentuk huruf X
keur nangtung at. leumpang n.k.
jiga hurup X
kerejet, ngerejet suku anu gerak kerejet, ngerejet g kaki yang bergerak
sakeudeung lantaran jiga nu kena sebentar karena seperti tiba-tiba
ku setrum terkena listrik
krk sora anu kaluar tina jero sungut krk p mendengkur, suara yang keluar
at. irung waktu sar tibra dari dalam mulut at. hidung waktu
ksang meuting ting. ksang buncret ksang meuting lih. ksang buncret
ksrk, budig; kasakit kulit nu kawas ksrk budig p penyakit kulit seperti
kulit megar kulit mengelupas
kolra kasakit utah ngising nu taya kolra p penyakit muntah dan berak
eureunna
kurang sasetrip ting. kurang saeundan kurang sasetrip p lih. kurang saeundan
kurunyinyi begang at. kuru lantaran kurunyinyi g kurus at. kurus karena
boga kasakit punya penyakit
kutil kasakit kulit anu ngabendil jeung kutil p benjolan dan berakar;
akaran;
lamur mata anu aya lamadan ipis lamur p mata yang selaput tipisnya
ngalampud dina hihideungna, n.k. menutupi bagian bola mata hitam
ttnjoan kurang awas mh lolong hingga penglihatan kurang awas,
hampir buta
lct kulit anu bohak lantaran pagsrk lct, p kulit yang luka karena gesekan
ldh bohak jeung kaluaran getih ldh p luka yang mengeluarkan sedikit
hrang darah putih
lho leuleueur nu kaluar tina jero irung, lho ingus l. umbel; lih. reuhak;
l. umbel; ting. reuhak; lhoan lhoan keluar ingus; olol-lho lih.
kaluar aya lhona; olol-lho ting. olol.; ~ monytan ingus seperti air
olol; ~ monytan lho ncr mata yang sering keluar, orang
saperti cimata nu kaluar mindeng; lho monytan biasanya akan flu
jelema lho monytan biasana rk
salsma
leleb najan gering parna pisan teu aral- leleb sakit parah tetapi tidak mengeluh
subaha saeutik-eutik acan, malah sedikit pun, bahkan tidur pun
teu gulinggasahan-gulinggasahan seperti yang tidak terganggu oleh
acan penyakit sama sekali
leles l urut ting. urut, penct leles l pijit lih. urut, penct
lencangeun radang dina sela-sela ramo lencangeun p radang pada bagian sela-
suku lantaran leumpang dina cai sela jari kaki karena berjalan di
kotor at cileuncang genangan air kotor at air hujan
leng kecap anteuran kana puyeng, leng kata antar untuk pusing, lanjung,
linglung poho kana ka tempat at naon linglung p lupa pada tempat atau
ba sesuatu
linu rarasaan nyeri dina huntu at tulang linu linu, ngilu; rasa nyeri pada gigi at
tulang
lita raheut, tatu, tapak ngoperasi nu lita p luka, tatu, bekas mengoperasi
kulitna ti unggal sisi geus kulit pada setiap sisinya sudah
nyambung deui anu hartina geus tersambung kembali yang artinya
majnun Ar. glo, owah, sok disebut majnun p glo, owah, gila, sering
og majenun disebut juga majenun
mata bisul poponclot bisul nu eusina mata bisul puncak bisul yang berisi
nanah nanah
mata iwakeun kasakit kulit kawas mata iwakeun p penyakit kulit seperti
jarawat matana teuas saperti mata jerawat yang bermata keras seperti
lauk, biasana sok aya dina ramo mata ikan, biasanya sering muncul
suku bagian luhur, dampal suku at. pada bagian atas jari kaki, telapak,
keuneung dan tumit
mengi eungap lantaran kasakit napas mengi p sesak napas karena sakit
mengok at. asma; ampeg pernapasan mengok at. asma;
ampeg
menyat bisa hudang deui tas gering menyat bisa bangun lagi setelah sakit
payah, hirup deui tas kapahan. parah, sadar lagi setelah pingsan
nanah sabangsa cai kimpel anu bau anu nanah p cairan berbau busuk yang
kaluar tina bohak, budug, at bisul keluar dari luka, kudis, bisul dsb
rupana bodas semu hjo; nanahan berwarna putih kehijauan;
aya nanahna nanahan terdapat nanah
ngosom teu ttla kadngna lantaran ngosom g ucapannya tidak jelas karena
ngomong bari samutut mulutnya penuh makanan
nombro gering nambru teu bisa nombro p sakit hingga tidak bisa
cengkat-cengkat acan; gering ~ berdiri sedikit pun; sakit ~ sudah
geus tilu po tiga hari
nyeri ngarasa teu ngeunah lantaran nyeri k merasa tidak enak karena sakit,
kasakit, raheut, diteunggeul, jst: ~ terluka, dipukul, dsb; ~ huntu sakit
huntu nyeri lantaran aya huntu at karena ada gigi at geraham yang
carham anu ruksak; ~ hat teu rusak; ~ hat tidak enak hati,
ngeunah hat, ngarasa nyeri ku merasa sakit karena perkataan
omongan batur at ku talajak batur orang lain at karena perilaku orang
nu teu adil; nyeri gigir nyeri lain yang tidak adil; nyeri gigir p
cecelekitan di jero parindikan, sok merasa sangat sakit di bagian
disebut og sumbilangeun; nyeri panggul, sering disebut juga
beuteung pohara ting. adug sumbilangeun; nyeri beuteung
nganyenyeri nimbulkeun rasa pohara p lih. adug; nganyenyeri
nyeri ka batur boh lahir (neunggeul menimbulkan rasa sakit kepada
jst), boh batin (nyarkan, ngahina, orang lain baik lahir (memukul
jst); kanyeri kasakit; dsb) maupun bathin (mengatai,
kanyenyerian nyeri hat atawa mengumpat, dsb); kanyeri
sedih terus-terusan; nyeri penyakit; kanyenyerian sakit hati
beuheung sosonggteun kesel at sedih terus-menrus; ~ beuheung
ngadagoan nu can datang sosonggteun kesal karena
menunggu orang lain yang
seharusnya sudah datang
obat Ind. ubar, tamba anu bisa obat cp obat, penawar yang bisa
nyageurkeun kasakit menyembuhkan penyakit
olol, ~ lho mindeng kaluar lho tina olol, p ~ lho sering keluar ingus,
irung, biasana budak; lho olol- biasanya anak-anak; lho olol-
ololan leho budak nu kaluar asup ololan ingus anak-anak yang
lantaran teu dipiceun keluar masuk karena tidak dibuang
ompong sawatra huntu at. carham ompong ? tanggalnya beberapa gigi at.
aya nu punglak lantaran geus kolot geraham karena sudah tua at karena
at. loba ngadahar peremen banyak makan permen (anak-anak)
(barudak)
pagut, tipagut bagan badan anu diadu pagut, tipagut ? bagian tubuh yang
saeutik jeung barang anu teuas at sedikit beradu dengan benda
seukeut; up ~ ka nu seukeut- keras at tajam; jika ~ pada bagian
seukeut sok raheut at bard; up ~ tajam menjadi luka sayat at lecet;
kana tihang at juru mja sok jika ~ pada tiang at ujung meja
mrngkl jadi mengkerut
panas tiris panas jeung tiris anu karasa panas tiris p demam
ku awak
paor panon nu teu pati awas lantaran paor g setengah buta karena penyakit at
pasn W. patient: jelema gering (nu pasn ? W. patient: orang sakit (yang
dirawat ku dokter) dirawat dokter); pasien
pateuh anggel nyeri beuteung n.k lieur pateuh anggel p sakit perut hingga
lantaran lila teuing sare menjadi pusing karena terlalu
lama tidur
paya kuat (awak); kebal tina panyakit; paya kuat (badan); kuat dari penyakit;
teu payaan babari keuna ku teu payaan rentan kena penyakit, lih
panyakit, ting babarian babarian
payah parna; papayahan gering anu payah sakit berat; papayahan penyakit
meueus-meueus rada cageur, brek kambuhan
deui parna
play laleuleus awak kawas teu boga play g lemas tubuh seperti tidak punya
tanaga, lantaran sabuku-buku tenaga karena seluruh sendi
tulangna kurang kuat: budak tulangnya kurang kuat; anak
cacingeun sok ~ cacingan sering ~
peluh rarangan lalaki nu tara dakeun peluh p lemah syahwat, penis yang
melegeng lantaran kasakit tidak bisa ereksi
perengkel rasa asa murilit up nyeri perengkel g berasa melilit ketika sakit
beuteung sok peperengkelan; perut sering peperengkelan urat
urat marungkut mengerut
peurih rasa nyeri lamun raheut kacaian peurih p rasa sakit bila luka terkena air
at kaciuyahan; mata nu at terkena air garam; mata jika
dipeureuhan og sok karasa ~ ditetesi obat mata terasa ~
peuyeuh peura pisan n.k. sora mh peuyeuh g sangat parau hingga suara
ngaheos; keur. Batuk sora sok ~ hampir tidak terdengar, orang
sabab genggerong kaganggu: sora yang sedang batuk sering ~ sebab
~ kerongkongan terganggu; suara ~
pias rupa beungeut jelema semu bodas pias g pucat pasi karena sakit at baru
lantaran gering at hudang gering sembuh akibat sakit parah kurang
payah suda getihna darah
pikun kasakit pohoan perbawa jelema pikun g kelainan tingkah laku (sering
anu geus kolot, geus aki-aki at lupa dsb) yang biasa terjadi pada
nini-nini orang yang sudah berusia lanjut;
kakek-kakek at nenek-nenek
ragt kulit jelema anu pinuh ku tapak ragt p kulit yang penuh dengan bekas
bard, tapak radang at borok lecet, bekas radang, at borok
raheut tapak kakeureut ku pso dina raheut p luka sayat karena teriris at
kulit jelema n.k. getihan tergores pisau hingga berdarah
rgoh, cokor rgoh, pngkor at. taya rgoh p, cokor rgoh, pngkor at tidak
tanaga lantaran geus kolot mempunyai tenaga karena sudah
tua
rmpo teu kuat leumpang jauh-jauh rmpo g tidak kuat berjalan terlalu jauh
lantaran geus kolot at geringan; karena sudah berusia lanjut at
rrmpo mindeng rmpo; ~ sok penyakitan; rrmpo sering
disebut og cokor rgoh rmpo; ~ sering disebut juga
cokor rgoh
rengkeng awak nu karasa rada heuras rengkeng g badan yang terasa agak
mun tas mandi di laut mengeras setelah mandi di laut
rerep teu panas deui badan nu gering; rerep g reda; menjadi dingin (tubuh
panasna geus ~ orang sakit); panasnya sudah ~
rieut nyeri jero tarang lantaran telat rieut p sakit di bagian dalam pepilis at
dahar at asup angin di dalam dahi, karena terlambat
makan at masuk angin
rincug nyeri dampal suku lantaran rincug p sakit telapak kaki karena
rengkeng; leumpang ~ kaku; berjalan ~
rodk radang at borok dina kulit hulu rodk p radang at borok pada kulit
jelema; kolot langka aya nu ~ kepala sp radang kulit; orang tua
jarang terkena ~
sakit Ind. gering, ngarasa teu ngeunah sakit Ind. gering, berasa tidak nyaman
awak (bagean awak) lantaran pada tubuh (bagian tubuh) karena
kaserang panyakit (panas tiris, menderita sesuatu (demam, sakit
nyeri beuteung, jsb) perut, dsb)
salah henteu bener; misalah tulang Salah tidak betul; misalah persendian
sandi henteu nyambung samistina tidak menyambung sebagaimana
lantaran labuh, tidikes jst. mestinya karena jatuh dst.
salaton asal kecap salah ton; salaton p asal kata salah ton,
panyakit teu puguh ttnjoan penyakit penglihatan kabur
lantaran kakurangan getih, akibat kekurangan darah, karena
lantaran ngocorna getih kurang aliran darah kurang kencang at
gancang at lantaran soak karena lemas akibat kaget
salatri nyeri beuteung lantaran telat salatri p sakit perut karena terlambat
dahar; biasana sok dibarengan makan; biasanya sering disertai
ngelekeb heuay at ngadgdg; sok dengan panas selalu menguap at
disebut og solatri menggigil, sering disebut juga
salsr sabangsa bisul teuas nu sok salsr p sebangsa bisul keras yang
pipindahan sering berpindah-pindah
salsma radang selaput lendir dina salsma p radang selaput lendir pada
liang irung (anu ngalantarankeun rongga hidung (yang
panas tiris); panyakit panas tiris menyebabkan demam
nu gancang npa, tampolana
ditambahan ku batuk sagala
satengah buah leunca ting burung satengah buah leunca g lih. burung
sebrt; panas nyebrt panas badan nu sebrt, nyebret g panas sekali (suhu
pohara badan)
sleun nyeri beuteung pupurilitan at sleun g rasa sakit perut melilit karena
cap at n.k. nyeri kulit beuteung tertawa-tawa
lantaran loba teuing seuri
selekit, nyelekit nyeri peurih karasana selekit, nyelekit k rasa nyeri yang
menusuk
ssraheun bohak laleutik dina hulu ssraheun luka teriris kecil-kecil pada
seuit, kaseuit kasakit heubeul jadi deui seuit, kaseuit g kambuhnya penyakit
at kasakit nu sok reureundahan, lama, at penyakit reureundahan,
datang deui kasakitna at sok muncul lagi penyakitnya at
disebut kahudang; seuseuitan sering disebut kahudang;
kaseuit deui, kaseuit deui seuseuitan kembali kaseuit
sinting 1 sdng; miring otakna 2 teu sinting g 1 sedeng; miring 2 tidak beres
beres pikiranna, rada glo pikirannya; agak gila
siwah asal kecap tina siwa: owah pikir siwah p berasal dari kata siwa; sakit
sarta biasana sagala diruksak, ingatan; orang gila serta perusak
dan sakeudeung saentasna gering segala macam, gila sesaat
panas nu payah pisan; ~ biasana sesudah sakit panas yang sangat
tas gering panas at. hudang parah; ~ biasanya menyerang
ngajuru pada orang yang sudah sakit
panas at. yang baru melahirkan
tlng panon jelema anu ningalina sok tlng p juling kedudukan mata yang
ka gigir ba selalu melihat ke pinggir
teluh anggel nyeri beuteung n.k lieur teluh anggel p sakit perut hingga
teluh baraja sarupa kasakit sarap, sok teluh baraja p sejenis penyakit saraf,
ngalenggerek upama ningal getih sering pingsan bila melihat darah
teluh getih leuleus lantaran ningal getih teluh getih p lemas karena melihat
ngalukrah darah tergenang
terus, kateterusan kasakit jadi terus, terus, kateterusan penyakit yang terus
nemen, beuki tambah menjadi, sering, semakin
bertambah (parah)
tibar, bisul ~ bisul nu matana leuwih ti tibar p bisul besar bermata banyak
hiji
tileng teleng, tapi nenjona semu ka tileng juling jereng, kedudukan bola
luhur; lantaran jadi ~ sabab keur mata yang menceng ke atas;
orokna disanghulukeun ka nu penyebab ~ karena sewaktu bayi
caang kepalanya dihadapkan ke arah
yang terang
tongtot; nongtot bool ting. bool tongtot; nongtot bool p lih bool
tujuh kuriling kasakit lieur nu pohara, tujuh kuriling p vertigo, sakit kepala
sok disebut og lanjung yang sangat; pening, sering
disebut juga lanjung
turun pindah ka handap; turun bero turun pindah ka bawah; turun bero
usus asup kana kanjut; turun usus masuk ke dalam kantung
pianakan ting. anak testes; turun pianakan lih. anak
udur sasih; kareseban kaluar getih udur sasih; kareseban datang bulan
tina rahim aww dwasa saban
bulan
udur; paudur ringkesan tina kecap udur; paudur singkatan dari kata
pamengan udur anu hartina d.a. pamengan udur yang berarti d.a.
halangan, udur sasih, gering berhalangan, udur sasih, gering
urut k.p. ngusap bari diteueulken n.k. urut cp pijit; ngurut ngirabkeun
dampal leungeun jeung ramona memijit orang yang melahirkan
ngagulusur mapay-mapay kulit; setelah tiga hari oleh dukun
ngurut ngirabkeun ngurut nu beranak agar tubuhnya tidak pegal;
hudang ngajuru sanggeus tilu po ngurut netepkeun memijit orang
ngajuru ku indung beurang supaya yang melahirkan untuk yang
ulah caranggkeul, nyeri satulang terakhir kalinya agar anggota
sandi; ngurut netepkeun ngurut badan kembali seperti asalnya
nu hudang ngajuru nu pamungkas
pikeun ngabebener anggahota
badan n.k. sagala saasal deui
uuseupeun nyeri dina palebah elak- uuseupeun g sakit pada bagian anak
elakan, karasana saperti aya useup lidah, terasa seperti ada pancingan
melag; ~ lantaran rek salsma nu yang melintang; ~ gejala flu yang
ngalantarakeun elak-elakan menyebabkan anak lidah
ngagedan membengkak
wurung, burung teu jadi, teu kajadian, wurung tidak jadi, tidak terjadi, tidak
teu terus jadi, gagal; bisul ~ bisul terus menjadi, gagal, bisul ~ bisul
nu teu terus jadi yang tidak terus berkembang
Kamus Istilah Kesehatan dalam Kebudayaan Sunda ini terdiri atas 516 entri,
yang mencakup, nama penyakit, keluhan, gejala, cara pengobatan, dan istilah
kesehatan lainnya. Adapun rincian berdasarkan entri adalah sebagai berikut: A =
27, B = 97, C = 21, D =18, E = 18, G = 12, H = 6, I = 4, J = 12, K = 89, L = 32, M
= 17, N = 14, O=5, P = 44, R = 7, S = 47, T = 27, U = 12, W = 7. Dalam
penelitian ini kami tidak menemukan entri yang berawal dengan hurup F, Q, V, X,
Y, Z.
Kami menyadari penelitian ini masih jauh dari memuaskan. Oleh karena itu,
penelitian ini masih perlu ditindaklanjuti
Danadibrata, R.A. 2006. Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat Buku Utama.
Hidayat, Rachmat Taufiq, dkk. 2007. Peperenian Urang Sunda. Bandung: Kiblat Buku
Utama.
Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. 1980. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate.
Lumenta, Benyamin. 1989. Penyakit, Citra, Alam dan Budaya: Tinjauan Fenomena
Sosial. Yogyakarta: Kanisius.
Maman Sumantri, dkk. 1985. Kamus Sunda-Indonesia. Jakarta: Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan kebudayaan.
Mustapa, R.M. Hasan. 1996. Adat Istiadat Sunda. Penerjemah Maryati Sastrawijaya.
Bandung: Alumni. Ed. II.
Ramali, Ahmad dan K. St Pamoentjak. 2005. Kamus Kedokteran: Arti dan Keterangan
Istilah. Jakarta: Djambatan. Cet. XXVI.
Rigg, Jonathan. 2009. A Dictionary of the Sunda Language of Java (Kamus Sunda-
Inggris). Bandung: Kiblat Buku Utama. Cet, II.
Satjadibrata, R. 2005. Kamus Basa Sunda. Jakarta: Dunia Pustaka Jaya.
Tim Penyusun Kamus Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 1989. Kamus Besar
Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka. Cet. II.
Umsari, Oyon Sofyan. 2001. Kamus Dwibahasa Indonesia-Sunda. Bandung: Dinas
Kebudayaan dan Pariwisata Propinsi Jawa Barat.
modol apu
leles
lesu
sangsur