Brinkedu no Joga

Ventuña halimar
Anin huu ba oin de’it, maibé brinkedu ida-ne’e dulas tanba
ninia liras laos kabeer, no simu forsa ba sorin.

DESKRISAUN:
Bele halo ventuña oioin ho surat-tahan, botir plástiku, kar-
taun, ai-tahan, ka ai-kulit. Se halai ba oin, anin ne’ebé liu
ventuña halo nia nakdulas. Halai lailais, nia dulas lailais.
Ventuña hotuhotu iha baluk rua: liras ne’ebé dulas no ai
-kesak ne’ebé ema kaer. Liras tenke liga ba ai-kesak mamar
uitoan, la bele aperta, atu nia bele nakdulas.

TEORIA BÁZIKA:
Bainhira ita halai ba oin, anin kona liras no haksoit husi sira.
Bainhira anin haksoit ba sorin ida, ne’e fó forsa ba sorin seluk, tuir
Isaac Newton nia Lei Terseiru: Ba asaun hotu iha reasaun ne’ebé iha
forsa hanesan no diresaun kontráriu. Liras tenke hakleuk uitoan, atu
anin ne’ebé hasoru haksoit ba sorin no dudu sira atu dulas.

Ventuña halimar ne’e hanesan de’it ventuña duni, aviaun, ro ka

elikópteru. Maibé buat sira-ne’e mak nakdulas ho enerjia rasik no uza
forsa atu dudu anin ka bee. Ne’e duni, sira nakdulas maibé huu anin
ba oin de’it. Ventuña brinkedu ida-ne’e mak kontráriu: nia hasoru
anin ne’ebé ba oin de’it, depois nia nakdulas. Funsaun ne’e hanesan
mákina ne’ebé halo elektrisidade husi anin. Anin huu nia nakdulas,
depois nia liga ba jeradór ne’ebé halo moris eletrisidade.

KOKO TOOK:
*Halai ba kotuk atu haree took: ventuña nia diresaun hanesan ho
bainhira halai ba oin ka lae?

*Se silu liras halo kabeer, bainhira halai iha anin laran nia la
nakdulas ida. Ne’e katak anin ne’ebé kona liras haksoit ba
sorin-sorin hanesan de’it. Ne’e duni forsa rezultadu ne’ebé
liras simu mak zero; sira la nakdulas ida.

1
 Kilat-oan
Kilat-oan tiru ho kilat-musan ki’ikoan no halo tarutu tanba
presaun sai boot iha ninia laran.

DESKRISAUN:
Kilat-oan halo ho au lotuk ka naran kanu mihis hanesan
lapizeira isin. Kuak iha laran tenke lotuk. Ninia diametru
labele troka husi rohan to’o rohan. Mós, presiza ai lotuk,
halo mós ho au, ho diametru ne’ebé foin bele tama iha au
nia laran. Ida-ne’e hodi dudu kilat-musan ba laran. Ninia
naruk tenke pas atu dudu kilat-musan ba rohan oin, maibé la
dudu nia sai husi kilat.
Ba kilat-musan bele uza ai-fuan ki’ikoan, hanesan jambu
bee (jambu air) oan ka andar fuan, ka mós bele uza surat-tahan bokon,
ai-farina tahan no lolon fukun, tali badain nia musan, fehuk tahan,
kontas musan nurak, daubi fuan no bibiriu fuan (husi Makasae), ai-tasi
nia musan, ai-dima nia musan ka ai-serezas fuan ki’ik.
Sempre iha musan rua iha kilat laran: ida besik rohan oin, atu be-
sik sai; seluk ne’ebé foin hatama husi rohan kotuk. Kilat-musan tenke
metin iha au laran. Tenke hanehan makas hodi halo sira tama ba la-
ran.
KILAT-OAN DALA RUMA BELE TIRU MAKA’AS. NUNE’E,
TENKE TIRU HO KUIDADU: LABELE TIRU EMA IHA OIN.
KUIDADU MATAN.

TEORIA BÁZIKA:
Kilat-oan tiru tanba presaun anin iha ninia laran sai boot. Kilat-
musan ida taka metin kuak husi oin. Bainhira hatama kilat-musan ida
tan husi kotuk, ida-ne’e taka metin kuak husi kotuk. Ne’e duni, anin
iha au laran labele sai ona.
Bainhira ai lotuk dudu kilat-musan iha kotuk ba oin, anin iha laran
nia fatin sai ki’ik. Ne’e katak ninia volume sai ki’ik. Bainhira anin
(ka naran gás ida) nia volume sai ki’ik, ninia presaun sai boot. Bain-
hira presaun sai boot, kilat-musan iha oin bele hetan forsa boot dudu
nia sai husi kila oan. Bainhira forsa ne’e sa’e to’o nivel ruma, nia sai
kedas no semo ba oin. Tarutu ne’ebé ita rona mak anin ne’ebé uluk
presaun boot sai husi au no sai fali presaun ki’ik iha tempu badak.
Forsa ne’ebé kilat-musan simu depende ba presaun ne’ebé mosu
iha kilat nia laran. Presaun nia definisaun mak forsa iha área ida nia
laran (forsa/área). Ho lian matematika: P = F/A . Ne’e duni, bainhira
presaun sai boot, forsa ba kilat-musan mós sai boot, tanba área la
troka. (Área mak kilat kuak nia área.) Forsa ne’ebé kilat-musan ida
bele hetan depende mós ba friksaun entre nia no au-lolon. Se karik
kilat-musan metin liu presaun tenke sai boot hodi dudu nia sai.
Nune’e, nia bele hetan forsa boot.

KOKO TOOK:
*Troka kilat-musan oioin no halo komparasaun entre sira-ne’e. Bai-
bain, kilat-musan ne’ebé halo ho surat tahan semo ladún dook tanba
ninia forma la di’ak atu semo iha anin laran. Nia hetan friksaun boot
husi anin. Baibain kilat-musan ida loloos nia forma mak kabuar hane-
san pontu lapis nian. Forma ne’e semo fasil iha anin laran no hetan
friksaun ki’ik liuhusi anin.

*Tiru malu para hodi senti kilat-musan ida ne’ebé mak moras liu.
Baibain kilat-musan ne’ebé mamar ladún moras no musan ne’ebé toos mak moras liu. Ida mamar xoke ema
2
nia kulit no troka de’it ninia forma atu ninia forsa dudu ba área ne’ebé
boot uitoan. Ida toos xoke fatin ki’ik de’it no fó forsa maka’as iha
área ki’ikoan de’it. (P = F/A) Tanba ne’e nia moras liu.

*Halo kilat rua: ida naruk no ida badak. Haree took ida ne’ebé mak
semo dook. Baibain ida naruk bele tiru dook tanba anin iha ninia la-
ran barak liu, no bainhira hanehan nia to’o volume ki’ik, presaun bele
sai boot liu.

*Fatór ida tan mak ema bele dudu ai-kesak lailais ka neineik. Koko
took atu haree ida ne’ebé mak halo nia semo dook. Bainhira dudu
lailais, anin iha laran nia presaun sai boot lailais, no kilat-musan bele
sai lailais.

*Se matenek liu, bele halo fatin hanesan kopu ida iha kilat nia leten
hodi bele hatama kilat-musan barak, no kilat-musan sira-ne’e bele
monu iha kilat nia klaran, ida ba ida, liuhusi kuak ki’ikoan. Ne’e
hanesan metraladora-oan; la presiza hatama kilat-musan beibeik – bele
tiru dala barak no lailais.

*Se uza kilat-oan kleur, karik ninia rohan oin sei nakfera.
Nia mós bele sai manas uitoan. Ida-ne’e hanesan ho lei
fízika nian: Buat ruma ne’ebé presaun boot bele sai manas.
Manas liu ho presaun boot bele estraga au ne’e no orasida
nia bele nakfera. Nakfera tiha ona nia la fó ona tarutu di’ak
no la tiru di’ak tanba anin bele sai husi kuak ki’ikoan nak-
fera nian.

3
 Lilin halai ho borraxa
Karreta ne’e iha roda ida de’it, maibé nia bele halai se ema fó enerjia
ba nia.

DESKRISAUN:
Atu halo:
• Hatama pregu manas husi lilin nia rohan rua hodi halo kuak boot
iha lilin nia klaran.
• Kuir parafina husi lilin hodi halo “roda” iha lilin nia rohan rua,
hanesan iha foto iha sorin
ne’e.
• Hatama borraxa iha lilin
nia kuak.
• Borraxa nia rohan ida liga
ba ai-kesak badak, seluk
liga ba ai-kesak naruk.
• Halo sabaun baluk ida
hanesan osan besi ho
kuak. Hatama husi rohan
ai-kesak naruk nian, atu
sabaun kose ba lilin.
• Dulas ai-kesak naruk dala barak, depois husik karreta halai.

TEORIA BÁZIKA:
Karreta ne’e halai ho enerjia ne’ebé ema fó ba nia. Se dulas ai-kesak
dala barak, ne’e mak fó enerjia barak ba karreta. Dulas uitoan, ne’e fó
enerjia uitoan. Se lilin karreta iha enerjia, bele hetan forsa atu ba oin.
Bainhira borraxa dulas metin, ninia enerjia barak. Enerjia ne’e rai
iha borraxa laran. Enerjia hanesan ne’e naran “enerjia potensiál.”
Ne’e katak nia prontu atu halo serbisu. Bainhira nia halai daudaun,
nia iha “enerjia kinetika.” Enerjia ne’e mak enerjia
movimentu. Bainhira nia halai hotu no labele halai tan,
ninia enerjia la iha ona. Se hakarak karreta bele halai fali
ema tenke uza liman nia enerjia – ne’ebé maihusi hahan –
atu fó enerjia fali ba karreta.
Lilin karreta halai tuir Terseiru Lei Isaac Newton nian.
Lei mak, “Ba asaun hotu iha reasaun ne’ebé iha forsa hane-
san no diresaun kontráriu.” Iha esperimentu ki’ik ne’e, lei
ne’e mosu iha parte rua: #1 Depois dulas, ai-kesak koko atu
nakdulas iha diresaun ida, lilin koko atu nakdulas iha dire-
saun kontráriu. Bainhira tau iha rai, lilin de’it mak nakdulas
tanba rai la husik ai-kesak dulas. #2 Bainhira lilin mak
nakdulas, nia dudu rai ba kotuk atu nia bele halai ba oin.
Sabaun nia funsaun mak halo ai-kesak la kose ba lilin.
Hanesan ne’e nia bele hamenus forsa friksaun. Forsa friksaun bele halo karreta para lalais ka lao neineik de’it.
Maibé karreta presiza forsa friksaun iha fatin seluk. Bainhira karreta hakarak halai ba oin, nia tenke dudu
dalan ba kotuk. Se friksaun entre roda no dalan la iha, nia labele dudu, labele halai. Karreta boot ne’ebé mout
iha tahu laran la bele halai tanba la hetan forsa friksaun entre roda no dalan. Situasaun ida-ne’e naran namdo-
ras.

KOKO TOOK:
*Tau borraxa rua iha lilin nia laran. Hanesan ne’e karreta bele hetan forsa boot liu. Dala ruma forsa boot mak
di’ak, dala ruma la di’ak; haree took.

*Halo karreta ida naruk, ida badak. Ho naruk, bele tau borraxa rua, tutan malu. Halo took ida ne’ebé bele ba
dook liu.
4
*Koko took uza ai-kesak naruk no ai-kesak badak. Haree se iha deferensa ka lae.

*Bele hasai sabaun. Haree se iha deferensa ka lae.

*Bele mós halo karreta hanesan foto iha sorin ne’e ho botir
plástiku.

5
 Ai-farina kain nakdulas
Tara ai-farina kain husi liman fuan, dulas liman fuan tuir
sírkulu, no haree ai-farina kain nakdulas tuir.

DESKRISAUN:
Bele dulas ai-farina kain ba liman ida de’it, maski nia tabele
iha fatin ki’ikoan loos.
• Tesi tiha maioria ninia tahan, hela uitoan de’it (baluk
ne’ebé ema la han).
• Tara nia husi
liman fuan ka ai-
kesak ida.
• Hahú dulas nia.
Se halo buat ne’e ho tali ne’ebé kesi metin ba liman fuan, rohan seluk
kesi ba fatuk, ema la hakfodak ida haree nia dulas tanba ema hatene
katak nia kesi metin no la bele sai. Maibé ai-farina kain la monu ida,
maski nia la kesi. Mós, se dulas nia iha diresaun kontráriu, nia sai no
monu de’it.

TEORIA BÁZIKA:
Bainhira ai-farina kain tabele iha liman fuan, nia simu forsa gravidade de’it. Se hela ai-farina tahan uitoan,
liman fuan bele fó forsa atu kontra gravidade. Nune’e nia la monu. Depois, bainhira liman fuan dulas tuir
sírkulu, liman fuan fó forsa tan ba ai-farina kain – ba sorin no ba leten – atu halo nia dulas tuir. Nia la monu
tanba sempre iha kain baluk uitoan iha fatin ne’ebé liman fó forsa ba nia.

KOKO TOOK:
Iha fatór barak ne’ebé bele troka no haree rezultadu atu komprende sa
mak mosu iha atividade ida-ne’e:
• Forsa ne’ebé fó: Koko atu dulas lalais liu. Bele dulas lalais
maibé sempre iha limitasaun. Bainhira ai-farina kain dulas, nia
hasoru anin ne’ebé fó friksaun ba nia, dudu nia atu halo nia para.
• Fatin tara: Tara husi ai-kesak de’it – dulas koko took. Baibain
bele dulas duni, no dala ruma dulas di’ak liu. Ne’e tanba ai-
kesak fó forsa friksaun ba ai-farina kain ne’ebé ki’ik liu fali forsa
ne’ebé liman fuan fó.
• Kain nia naruk: Tesi badak – koko took dulas. Baibain dulas
lalais liu se kain badak. Maibé se badak liu, karik nia la bele
dulas ida.
• Se dulas buat ruma ne’ebé naruk, nia presiza tempu
kleur atu hadulas dala ida. Se dulas buat ruma ne’ebé
badak, presiza tempu badak. Ne’e katak buat ruma
ne’ebé badak bele halai lalais.
• Kain badak mós kamaan. Se kain mak kamaan, ne’e
katak ninia momentun ki’ik no nia presiza semo lalais
atu hasoru anin ne’ebé sempre dudu atu halo nia para.
• Kain nia massa: Kesi tan buat todan iha kain nia ro-
han. Baibain nia bele ba neineik liu. Agora ninia masa
boot liu no presiza forsa boot liu atu halo nia dulas.
Ninia momentun mós boot, no nia sei bele kontinua
dulas uitoan maski ema la fó forsa ona.

6
 Kalén matan nakdulas
Iha brinkedu simples ida-ne’e, ema dada tali ba loos maibé
kalén matan dulas.

DESKRISAUN:
Bele halo brinkedu ne’e ho kalén matan boot ka ki’ik, bo-
taun, ka pila nia roda. Di’ak liu, uza tali forte hodi bele
dada maka’as. Kuak rua tenke besik iha klaran, no sira-nia
distánsia husi klaran tenke hanesan. Molok atu kesi, tali nia
naruk tenke besik 1 metru. Hatama tali iha kuak rua no kesi
hanesan foto iha sorin ne’e. Dulas kalén matan uitoan, de-
pois dada tuir ninia movimentu. Bainhira kalén matan dulas
ona, bele futu malu ho kolega: koko took hakotu ida seluk
nia tali.

TEORIA BÁZIKA:
Maski brinkedu ida-ne’e haree simples, ninia movimentu komplikadu
uitoan. Ema fó forsa loos, ba sorin-sorin, maibé kalén matan dulas
de’it. Ninia velosidade dulas troka beibeik, no depende ba buat barak.
Bainhira movimentu ida repete dala barak, nia iha frekuénsia
ruma. Frekuénsia boot katak movimentu repete lailais; frekuénsia
ki’ik katak movimentu repete neineik. Brinkedu ida-ne’e iha fre-
kuénsia rua mak hanesan: “frekuénsia troka diresaun,” no “frekuénsia
dulas.” “Frekuénsia dulas” troka beibeik, hanesan tuirmai ne’e:
1. Bainhira dada, kalén matan hahú nakdulas, no lakleur nakdulas lailais.
2. Bainhira tali sai loos, kalén matan nakdulas lailais liu.
3. Depois kalén matan hahú dulas fali tali, no hahú nakdulas neineik.
4. Ikus liu, tali dulas metin no kalén matan para.
5. Bainhira ema dada fali tali, kalén matan hahú nakdulas fali iha diresaun kon-
tráriu, no prosesu hahú fali husi #1.
Frekuénsia dulas ne’e susar atu sura, tanba nia sempre troka daudaun entre zero
no ninia frekuénsia maksimum, no nunka konstante.
“Frekuénsia troka diresaun” mak bele sura. Bainhira ema dada dala ida, lata
matan nakdulas ba diresaun ida. Bainhira dada fali, lata matan troka diresaun
nakdulas. Nune’e, bele konta de’it bainhira dada hodi hatene ninia frekuénsia.
Se ema dada lailais, ne’e katak frekuénsia boot, no se ema dada neineik, ne’e
katak frekuénsia ki’ik.

KOKO TOOK:
*“Frekuénsia troka diresaun” dala ruma boot, dala ruma ki’ik. Ida-
ne’e depende ba fatór barak, hanesan tuir mai ne’e:
• Forsa dada: se dada maka’as, nia nakdulas maka’as, no ninia fre-
kuénsia troka diresaun mak aumenta.
• Tali nia naruk: se halo tali naruk, frekuénsia troka diresaun
hamenus
• Matan nia tamañu: se matan boot no todan, nia frekuénsia troka
hamenus – susar atu halo nia para, depois susar atu halo nia hahú
nakdulas fali. Ho lian fízika, fatór ida-ne’e naran “inersia dulas,”
ne’ebé depende ba buat ruma nia masa no radius.
Troka took fatór sira-ne’e hodi haree ninia rezultadu. Bainhira troka fatór ida, fatór sira seluk labele troka ida!

7
 Fatór: Bainhira fatór ne’e sai boot, Bainhira fatór ne’e sai ki’ik,
Forsa dulas Dada ho forsa maka’as: Dada ho forsa ki’ik:
Frekuénsia sai _____ Frekuénsia sai _____
Tali nia naruk Tali naruk: Tali badak:
Frekuénsia sai _____ Frekuénsia sai _____
Matan nia tamañu Matan boot no todan: Matan ki’ik no kamaan:
Frekuénsia sai _____ Frekuénsia sai _____

*Bele mos halo ho plástiku karmelu naruk no hatama fatuk ida ka berlindus ida. Berlindus ninia masa ki’ik no
radius ki’ik. Tanba ne’e, baibain tenke dada lailais liu fali fatuk atu berlindus bele nakdulas.

8
 Dudu Roda
Bainhira dudu roda lailais, nia bele ba loos, la monu; dudu neineik, nia
hakle’uk de’it, monu beibeik.

DESKRISAUN:
Foti roda aat husi bisikleta ka motór no dudu ho ai-sanak. Bele mós
ko’a baluk sorin botir plástiku no prega ba ai rohan. Koko atu kon-
trola roda no halo nia tuir dalan.

TEORIA BÁZIKA:
Roda ne’ebé la dulas hanesan kadeira ho ain ida de’it; nia monu ke-
das. Maibé bainhira dulas, forsa ida mosu atu halo nia estavel. Forsa
ida-ne’e naran “forsa giroskópiku.” Forsa ida-ne’e mós halo piaun la
monu. Piaun hanesan kadeira ho ain ida de’it, maibé bainhira nia
dulas nia la monu. Hanesan mós roda.
Bisikleta no motór ne’ebé halai mós estavel liu fali bainhira sira
la muda. Bainhira ema ne’ebé lori bisikleta ka motór para, nia tenke
tau ain iha rai hodi la monu.

KOKO TOOK:
*Ai-sanak dudu roda fó forsa atu halai no mós bele fó forsa
atu para. Bainhira dudu roda, hanehan roda husi leten atu
nia simu forsa friksaun husi ai-kesak. Forsa friksaun sempre
kontra buat ruma nia movimentu atu halo nia para.

*Foti roda ne’ebé iha rolamentus. Kaer metin no husu ema

seluk hadulas lalais. Koko atu troka ninia ángulu, hanesan
iha vídeo iha sorin ne’e. Ita bele sente forsa ne’ebé nia fó
fali ba liman.

*Soe de’it roda, maibé halo nia dulas bainhira soe. Bele
halo nia halai fali, hanesan iha vídeo iha sorin ne’e.

9
 Balaun husi furin
Balaun husi furin interesante tanba ninia didin mihis liu no
transparente.

DESKRISAUN:
Iha maneira barak atu halo furin. Bele foti ai-been direta-
mente husi ai-lele, ai-dila, kamii fuik ka ai seluk tan. Mós
bele uza sabaun been, ka kahur sabaun been no uut husi ai-
tahan sira-ne’e. Sabaun been de’it mós bele, maibé ho ai-
been ne’ebé refere iha leten, bele halo di’ak liu.
Atu huu balaun husi furin, uza ai-amare nia kain ka na-
ran ai-kesak ida, ka mós bele uza xupadór ka ai-dila kain
nu’udar xupadór. Bele huu no husik nia semo iha anin la-
ran, ka mós bele halo bokon bikan ka meza leten no halo balaun belit ba super-
fisie ne’e.

TEORIA BÁZIKA:
Siénsia barak iha balaun husi furin nia laran. Bee de’it labele halo balaun boot
ka kleur. Kahur sabaun ka uut ai-tahan ruma foin bele halo. Sabaun nia funsaun
mak halo bee tama didi’ak iha roupa no hena laran. Ema uza sabaun tanba nia
efetivu liu duké uza bee de’it. Sabaun
halo bee nia superfisie troka, atu bele
tama di’ak liu iha hena laran, no dada
sai fo’er. Ema uluk la iha sabaun
maibé sira deskobre katak been ka uut
husi ai-tahan no ai-fuan ruma bele fó
tulun atu fase sasán. Prosesu atu desko-
bre buat sira-ne’e mak prosesu siénsia
duni: ema uluk koko buat barak, hane-
san ai-been, ai-fuan, ai-tahan, mak foin
hetan ida ne’ebé di’ak hodi fase sasán.
Bee nia molékula sira dada maka’as
ba malu. Nune’e, se ema koko halo balaun ho bee de’it, balaun ne’ebé mosu
sempre nakfera lailais. Bainhira hatama sabaun iha bee laran, bee nia superfisie
troka: bee nia molékula sira labele dada maka’as ba malu. Nune’e, balaun bele
mosu di’ak liu no tahan kleur.
Balaun husi furin nia didin mihis loos, no bele estika iha forma barak. Bain-
hira balaun semo iha anin, nia sempre kabuar, maibé bainhira halo balaun barak
iha bikan ka meza leten bele hetan forma oioin. Bainhira balaun rua kona malu,
sira belit malu. Iha fatin ne’ebé sira belit malu, sei mosu didin ida ne’ebé
kabeer.
Kór ne’ebé mosu iha balaun husi furin mak interesante loos. Se hatama ai-kesak iha sabaun been, depois
hasai, bele halo kulit transparante husi sabaun. Halo iha li’ur, besik loro nia okos, iha fatin ne’ebé hetan naro-
man barak. Haree no buka kór sira ne’ebé mosu. Kór sira-ne’e maihusi naroman ne’ebé kona balaun. Naro-
man mutin mak kona sabaun been, maibé balaun nia didin mak reflete kór balu de’it ne’ebé kapás hanesan
baur (arkoiris). Se halo iha nakukun labele haree kór barak.
Baibain kór mosu iha dalas, depois tun neineik ba kraik. Ne’e
tanba sabaun been suli tun no sai maran neineik to’o sabaun been ne’e
sai mihis ho tempu. Kór ne’ebé mosu depende ba sabaun been nia
mahar. Tanba ne’e kór sira mós troka neineik. Bainhira nia mihis liu,
nia sei sai transparante; kór sira-ne’e sei lakon.

KOKO TOOK:
*Halo balaun ida iha bikan laran ka meza leten. Koko atu hatama li-
man fuan ba laran. Balaun sempre nakfera. Depois koko ho liman
fuan bokon. Baibain bele hatama.
10
*Se balaun kona ba buat ruma ne’ebé maran, ninia been sei halo buat
ne’e bokon. Prosesu ne’e estraga nia an. Maibé, se buat ruma bokon
ona, balaun bele belit nia. Koko took mós simu balaun husi furin ho
ai-farina tahan ka liman. Se nia bokon ona, nia bele foti balaun barak.

*Halo balaun tolu belit hamutuk iha bikan laran

ka meza leten. Haree sira-nia didin halo sikun
(ángulu). Sikun ne’e baibain mak grau 120.
Huu tan balaun ida atu hetan sikun seluk,
komplikadu liután.

*Huu balaun ida boot, no kaer nia ho ai-kesak.

Haree nia didi’ak. Bele haree ita-nia lalatak rua
iha balaun nia kulit: ida ulun sa’e no ida ulun
tun. Muda liman no ulun atu bele komprende
lalatak rua ne’e maihusi ne’ebé. Lalatak ida
mak reflete husi didin ne’ebé besik (ulun sa’e), no lalatak ida mak
husi didin ne’ebé dook (ulun tun). Bele mós haree kór bar-barak, no
lalatak seluk, hanesan janela, odamatan, no lampara. Iha foto iha
sorin ne’e, bele haree kamera nia lampara dala rua: ida husi balaun nia
oin, ida husi balaun nia kotuk.

*Huu balaun ida no konta segundu neineik: “Ida, Rua, Tolu, …” to’o
nia nakfera tiha. Sabaun been sempre sai maran ho tempu, no bainhira maran, balaun nia didin mihis liu, la-
bele tahan ona, depois nakfera.

*Halo esperimentu atu aprende kona-ba bee no balaun nia superfisie.

• Ense bee iha kopu laran.
• Foti habiit surat-tahan nian sorin ida. Uza garfu ka habiit ida seluk
hodi halo nia namlele iha bee leten.

• Reta liman fuan iha sabaun been.

• Depois, reta liman fuan ba bee. Haree habiit sei tun.

Ida-ne’e tanba habiit la namlele maibé tur iha bee nia superfisie nia
leten. Superfisie ne’e hanesan kulit ida. Sabaun estraga kulit ne’e atu
habiit tun iha bee laran.

11
 Berlindus no akar-musan
Berlindus no akar-musan iha karakterístiku la hanesan tanba sira-nia komposi-
saun la hanesan.

DESKRISAUN:
Bainhira labarik halimar berlindus ka akar-musan, ida bele xoke ida seluk no
halo nia haksoit dook. Berlindus no akar-musan nunka belit hamutuk. Tanba
sira kabuar, rua kona malu iha pontu ida de’it. Baibain labarik la halimar ho
fatuk hanesan ne’e tanba fatuk la kabuar no xoke malu arbiru.
Berlindus halo ho vidru ne’ebé toos liu, no akar-musan mós toos tebes.
Tanba sira toos liu, sira la troka forma maibé haksoit de’it. Se karik fekit xum-
ingál baluk ida ka rai bokon ne’ebé halo kabuar, sira sei la haksoit fali maibé
troka de’it forma no karik belit hamutuk.

TEORIA BÁZIKA:
Bainhira buat rua xoke malu sira troka malu enerjia no mós momentun. Mo-
mentun mak buat ruma nia masa vezes ninia velosidade (p=mv). Enerjia mós
depende ba velosidade no masa. Enerjia no momentun mak konservativu; ne’e
signifika katak enerjia no momentun nunka lakon maibé troka de’it forma ka
fatin.
Purezemplu, tiru (fekit) berlindus ida atu xoke berlindus ida seluk ne’ebé tur
de’it. Ida ne’ebé tur de’it la iha momentun no enerjia tanba laiha velosidade.
Depois xoke malu, momentun no enerjia husi berlindus ida ne’ebé tiru sei fahe
ba berlindus rua ne’e. Se berlindus #1 xoke berlindus #2 ne’ebé tur de’it, tuir-
mai berlindus #1 tur de’it fatin, berlindus #2 tenke halai ka semo ho velosidade
atu besik hanesan berlindus #1 nian molok xoke.
Akar-musan mós hanesan, maibé ninia masa ki’ik liu fali berlindus nian.
Nune’e, se akar-musan no berlindus halai ka semo ho velosidade hanesan, ber-
lindus nia momentun no enerjia boot liu. Se fekit akar-musan ba berlindus, akar
-musan susar atu fó enerjia barak ba berlindus tanba berlindus nia masa boot liu
akar-musan nian.
Bainhira berlindus no akar-musan xoke malu ka xoke buat ruma ne’ebé toos,
sira sempre haksoit fali. Ida-ne’e hanesan bola seluk, maibé la hanesan xum-
ingál, rai, ka ai-fuan dodok. Se xumingál borraxa ida xoke ida seluk, sira belit
hamutuk no la haksoit fali. Maibé enerjia no momentun mak sei konserva
nafatin.

KOKO TOOK:
*Halo komparasaun entre berlindus no akar-musan hanesan tuir mai ne’e: Fekit
ida xoke ida seluk, sempre ho forsa hanesan. Halo esperimentu haat iha kraik
dala barak, no haree no hanoin kona-ba ninia rezultadu (sira ida-idak haksoit
to’o distánsia dook ka besik ka tur de’it fatin).

Esperimentu Fekit Xoke Rezultadu

#1 Berlindus Berlindus
#2 Berlindus Akar-musan
#3 Akar-musan Berlindus
#4 Akar-musan Akar-musan

Baibain, tanba berlindus todan (masa boot) nia lori enerjia no momentun barak. Nune’e, nia bele halo ida
seluk haksoit dook. Mós, tanba berlindus nia masa boot, nia presiza simu enerjia no momentun boot hodi halo
nia haksoit dook.

12
*Tesi hudi tahan, tau iha meza leten, no tau berlindus neen
ka liután iha hudi kain nia leten hanesan iha vídeo iha sorin
ne’e. Depois fekit sira ba malu. Bele koko esperimentu ba-
rak hanesan tuir mai ne’e:
•Tau berlindus lima hamutuk no fekit ida atu xoke sira se-
luk.
•Tau berlindus lima hamutuk no fekit rua atu xoke sira se-
luk.
•Tau berlindus rua de’it no fekit ida husi sorin loos, ida
husi sorin karuk atu xoke iha klaran.
•Tau berlindus haat no akar-musan ida, no fekit berlindus
ida atu xoke sira seluk.

•Esperimentu seluk tan.

Haree took se bele konfirma katak momentun sempre kon-
servativu ka lae. Ne’e katak, purezemplu, bainhira berlin-
dus rua mak xoke berlindus haat, rua husi sorin seluk tenke
sai ka lae?

*Hamonu berlindus ba rai iha fatin oioin atu haree oinsa nia
haksoit fali. Monu sempre husi metru ida, no sura distánsia
haksoit fali. Halo komparasaun no koko atu komprende
tanbasa la hanesan. Bele halo tabela hanesan tuirmai ne’e:
(Maibé di’ak liu keta uza dadus sira-ne’e: foti fali dadus
foun husi esperimentu Ita nain halo rasik!)

Material Distánsia haksoit fali

(cm)
Rai metan 1
Biti 6
Ai 10
Simente 60
Kerámiku 80

13
Bele mós halo gráfiku hanesan tuirmai ne’e:

*Sipu tasi balu sente hanesan de’it vidru. Foti sipu tasi no
hamonu ba kerámiku. Haree no rona ninia movimentu no
lian oinsa hanesan ou la hanesan berlindus nian.

14
 Piaun
Bainhira piaun nakdulas nia bele hamriik; se la nakdulas, nia
monu kedas.

DESKRISAUN:
Bele uza tudik ka katana hodi halo piaun ho ai. Karau dikur
mós bele. Modelu piaun iha oioin. Susar atu halo piaun sai
kabuar loloos. Se nia la iha balansu duni, nia labele hamriik
di’ak. Balu uza pregu: hasai pregu nia ulun no hatama iha
piaun nia okos ne’ebé meik. Balu la uza pregu. Uza tali
maka’as maibé lotuk atu dada nia nakdulas.
Atu halo nia nakdulas hamriik presiza matenek. Labele
lee libru de’it; tenke haree no aprende husi ema
ne’ebé hatene.

TEORIA BÁZIKA:
Piaun iha foto sorin ne’e hamriik ho ninia tutun
meik bainhira nakdulas. Ninia isin ne’ebé todan
liu mak iha leten. Bainhira nia la dulas ona, forsa
gravidade dada nia monu ba rai. Buat ne’ebé
dulas sempre hetan estabilidade. Ezemplu ida
mak kilat-musan. Kuandu tiru, maioria kilat
dulas ninia musan molok nia atu sai husi kilat.
Hanesan ne’e kilat-musan bele ba loos liu. Ezem-
plu ida tan mak satélite: satélite ne’ebé semo iha
espasu hadulas rai-klaran sempre nakdulas atu
hetan estabilidade.
Lei fízika kona-ba movimentu dulas dehan katak iha buat
tolu ne’ebé halo influénsia ba buat ruma ne’ebé nakdulas:
forsa ne’ebé fó ba nia, ninia radius, no ninia massa. Se buat
tolu ne’e sai boot, buat ne’e sei dulas kleur. Forsa friksaun
husi anin mós tama atu hapara nia. Nune’e, halo piaun nam-
doras atu nia bele nakdulas kleur.
Ema soe piaun no dada tali atu halo nia nakdulas. Piaun
simu forsa liuhusi tali atu hahú nakdulas. Forsa hahú iha
ninia isin nia fatin ne’ebé bokar liu, (radius boot), depois tun
fali ba fatin ne’ebé lotuk (radius ki’ik), hanesan iha dezeñu
iha sorin ne’e. Ida-ne’e hanesan karreta nia transmisaun:
Hahú husi mudansa 1 [LI: gigi 1], tuirmai sa’e ba mudansa 2,
3, no 4.

KOKO TOOK:
*Halo piaun no halimar! Se halo tiha piaun ida, halo ida tan
ne’ebé bokar liu ka lotuk liu. Haree ida ne’ebé mak nak-
dulas di’ak liu. Baibain ida ne’ebé bokar no todan sei nak-
dulas kleur.

15
 Kabidu, ti’i ai-fuan
Ai-fuan balu bele nakdulas hanesan piaun, tanba sira-nia
forma mós kabuar no simetrika.

DESKRISAUN:
Foti serejas fuan no hakotu ninia tali sorin balu, husik hela
uitoan atu bele kaer nia. Dulas ho liman fuan. Bele mós
foti goiabas ka ai-fuan seluk ne’ebé kabuar, no tuu ho ai-
kesak ne’ebé loos iha ninia klaran atu bele ti’i.

TEORIA BÁZIKA:
Bainhira buat sira-ne’e nakdulas, sira bele hamrik. Hanesan
piaun, bainhira sira-nia enerjia dulas menus ona, sira dulas
neineik to’o monu.
Se karik uza ai-fuan ne’ebé la kabuar ka la simetrika, ninia isin sei hasoru ho
anin barak, no hetan forsa friksaun husi anin ne’e hodi halo nia para lailais

KOKO TOOK:
*Buka halo buat seluk nakdulas ho ai-kesak ka lapis. Purezemplu: CD, pila nia
roda, kopu ka bikan aat, roda seluk. Haree se sira-nia radius no masa halo in-
fluénsia ba sira-nia tempu nakdulas ka lae.

*Koko took halo buat seluk dulas, la ho ai-kesak. Purezemplu: berlindus, osan-
besi, fatuk, sipu tasi.

*Koko took se bele halo ai-serejas fuan fila aan bainhira nakdulas.

16
 Karreta - oan
Karreta-oan halai tuir forsa ne’ebé nia simu liuhusi ai-kesak
no tali.

DESKRISAUN:
Labarik Timor halo beibeik karreta-oan oioin. Ba karreta-
oan nia isin bele uza ai, botir, no seluseluk tan. Ninia roda
bele halo ho roda pilla nian ka botir matan ka borraxa husi
xinelus aat. Roda tenke dulas mamar – labele metin. Bai-
bain karreta oan lori ho tali ne’ebé liga ba ai-kesak. Koko
took halo ida lai! Halo tiha, bele mós halo dalan ki’ikoan ba
karreta oan, no lori nia halai tuir dalan ne’e.

TEORIA BÁZIKA:
Matenek nain Isaac Newton dehan katak buat ruma ne’ebé tur hela sei muda bainhira nia simu forsa. Karreta-
oan simu forsa liuhusi tali. Tali simu forsa husi ai-
kesak, no ai-kesak simu forsa husi labarik nia li-
man. Ai-kesak bele ba kraik atu fó forsa ba tali
ne’ebé nia diresaun ba oin de’it. Ne’e di’ak tanba
forsa ba oin de’it halo kareta ba oin. Bele analiza
forsa ne’ebé karreta-oan simu, hanesan tuirmai
ne’e:

• Se tali ba oin de’it, la sa’e ida, forsa hotu ba

oin de’it, la lakon ida.

• Se tali ba leten uitoan, forsa ne’ebé karreta

simu bele fahe ba rua: ida ba leten, ida ba oin.
Forsa ba leten labele fó tulun halo karreta ba oin.

17
• Se tali dada ba leten de’it, karreta sa’e de’it, la ba
oin.

• Se karreta simu forsa ba sorin uitoan, forsa

ne’ebé nia simu bele fahe ba rua: forsa ba sorin no
forsa ba oin.

Nune’e mós, se karreta simu forsa ba kotuk, nia sei ba kotuk. Atu karreta-oan halai tuir dalan, ema tenke fó
forsa ne’ebé tuir dalan. Analiza forsa hanesan ne’e naran “analiza vetor.” Estuda fízika tenke uza vektor
beibeik.

KOKO TOOK:
*Halo tali naruk ka badak liu, atu haree ida ne’ebé mak
di’ak liu hodi dada karreta. Hanoin to’ok tanbasa.

*Halo kompetisaun ba karreta-oan. Halo rampa ida (fatin

haliis uitoan) no husik karreta rua halai husi rampa leten.
Haree took ida ne’ebé mak ba dook. Atu ba dook, karreta-
oan labele hetan friksaun barak. Friksaun barak maihusi kar-
reta-oan nia roda iha fatin ne’ebé dulas iha laran. Se halo
didi’ak, bele hamenus friksaun.

18
 Haksomu fatuk
Atu simu fali fatuk ne’ebé soe tiha, ema tenke komprende
fatuk nia dalan.

DESKRISAUN:
Bele haksomu fatuk rua ho liman ida, no mós fatuk tolu ka
haat ho liman rua. Iha modelu barak hodi halo.

TEORIA BÁZIKA:
Buat ruma ne’ebé ema soe ba leten fila ba kraik tanba forsa
gravidade dada nia. Se ema soe fatuk diretamente ba leten,
nia sei monu diretamente ba kraik. Se ema soe fatuk hak-
leuk uitoan ba leten, nia sei tuir dalan ne’ebé naran
“parabola.” Fatuk nia dalan iha parte rua: sa’e ba leten no tun fali ba kraik. Bainhira nia sa’e, ninia velosi-
dade ba leten hamenus daudaun. Iha fatin leten liu, ninia velosidade ba leten mak zero ba tempu ki’ik de’it.
Depois, nia velosidade hahú aumenta maibé iha diresaun kontráriu; ba kraik.
Fatuk nia tempu sa’e ba leten mais ou menus hanesan ho ninia tempu tun ba kraik. Tempu ne’e depende
ba gravidade, maibé mós depende ba fatuk nia masa no forsa friksaun husi anin ba nia. Se uza ai-fuan ne’ebé
kamaan, ninia tempu sa’e no tun karik boot uitoan. Uza fali balaun, tempu bele sai boot liu. Tempu naruk
mak di’ak atu ema bele iha tempu tan atu simu no soe fali. Se ema soe aas ba leten, ne’e mós bele fó tempu
naruk. Maibé soe aas mós dala ruma susar atu simu fali.

KOKO TOOK:
*Haksomu ho buat oioin, hanesan berlindus, fatuk, ai-fuan, ka surat-tahan namkurut atu haree ida ne’ebé mak
fasil liu.

*Halo esperimentu simples atu halo komparasaun entre sa-

san nia tempu monu. Foti sasán sira-ne’e:
1. Surat- tahan rua, ida namkurut, ida nakloke
2. Surat-tahan rua namkurut, ida tau fatuk iha laran, ida lae
3. Balaun rua, tamañu hanesan, ida ho berlindus iha laran
Hamrik iha kadeira nia leten no halo monu sasán sira-ne’e,
rua ba rua hanesan iha video sorin ne’e. Haree took ida
ne’ebé mak monu primeiru. Depois hanoin tanbasa.
Surat-tahan nia masa hanesan, maibé ida nakloke hasoru
anin barak liu fali ida namkurut. Friksaun husi anin halo nia
monu neineik. Nune’e, ida nakloke monu neineik. Esperi-
mentu #2 no #3 hanesan: Ida-idak nia tamañu hanesan,
maibé masa la hanesan. Baibain ida ho masa boot monu
uluk tanba gravidade dada ba nia ho forsa boot liu. Se
hamonu sasan sira-ne’e iha fatin ne’ebé la iha anin, buat hotu sei monu ho tempu hanesan.

* Bainhira halimar jogo iha vídeo ida-ne’e, mós presiza hanoin tempu sa’e no monu. Soe fatuk dook ba leten
bele fó tempu barak, maibé susar atu halo nia tun fali iha
fatin ne’ebé hanesan.

19
 Papagaiu
Anin halo papagaiu semo iha leten, maibé presiza mós dada tali ba
kraik.

DESKRISAUN:
Ema barak hatene halo papagaiu. Bele halo ho plástiku ka surat-tahan
mihis taka ba ai-kesak mihis. Papagaiu nia modelu barak. Balu iha
ikun no liras, balu la iha. Papagaiu nia tamañu bele boot ka ki’ik,
maibé sempre kamaan.

TEORIA BÁZIKA:
Atu halo buat ruma semo, tenke hetan forsa ne’ebé boot liu
fali forsa gravidade. Forsa gravidade depende ba buat ruma
nia masa. Nune’e, se hakarak forsa gravidade dada uitoan
de’it ba buat ruma, tenke halo nia masa ki’ik (kamaan).
Anin huu ba sorin, maibé papagaiu presiza forsa husi
kraik ba leten atu semo. Tali fó forsa ba kraik no sorin de’it.
Tali la bele fó forsa ba leten. Atu hatene forsa ba leten mai-
husi ne’ebé, ita tenke haree dezeñu iha sorin ne’e:
Bainhira anin xoke papagaiu, nia haksoit fali ba kraik,
hanesan de’it bola ne’ebé xoke ba didin. Bola ne’ebé hak-
soit husi didin fó forsa ba didin. Bainhira anin haksoit husi
papagaiu ba kraik, nia mós fó forsa atu dudu papagaiu ba leten. Tuir
Isaac Newton nia lei terseiru, asaun hotu sempre iha reasaun ne’ebé ho
forsa hanesan no diresaun kontráriu (Fa=Fr). Iha ezemplu ida-ne’e,
asaun mak anin haksoit ba kraik, reasaun mak papagaiu simu forsa ba
leten. Forsa ne’e mak dudu papagaiu no tali ba leten.
Tali mak importante tanba se ninia forsa la iha, anin sei huu papa-
gaiu ba sorin de’it, depois troka ninia posisaun atu nia tun de’it. Bain-
hira papagaiu nia tali kotu, ita bele haree buat ne’e mosu duni. Ne’e
duni, maski tali dada ba kraik, nia importante atu halo papagaiu semo
ba leten.

KOKO TOOK:
*Troka ángulu ho tali. Ángulu α iha dezeñu iha sorin mak
importante. Atu simu forsa hodi sa’e husi rai, α tenke ki’ik
liu fali 90º, maibé nia mós tenke boot liu fali 0º. Halo papa-
gaiu semo uitoan no haree nia bele sa’e to’o iha ne’ebé. De-
pois troka halo ángulu ki’ikoan, hanesan dezeñu iha sorin
kraik ne’e, no koko fali. Ángulu ne’ebé di’ak depende mós
ba anin. Se anin huu boot, papagaiu sima forsa boot, no halo
ángulu besik 90º. Se anin ladún maka’as, ángulu tenke halo
ki’ik hodi simu forsa sa’e, maibé depois nia labele sa’e aas.

*Troka papagaiu nia ikun. Bele troka ninia naruk no

ninia todan. Se naruk ka todan liu papagaiu sei la semo.
Se badak ka kamaan liu papagaiu la metin no semo arbiru
de’it ka nakdoko. Ba papagaiu ida-idak tenke iha ikun
ho naruk no todan ne’ebé loos (ekilíbriu).

*Troka ninia liras. Papagaiu barak la iha liras, maibé dala

ruma liras halo nia estavel liu.

*Halo papagaiu ida boot liu. Boot liu mak todan liu,
maibé boot liu bele hasoru anin barak atu bele fó forsa
boot liu ba leten.
20
 Tebe ai-tahan
Se bele tebe ai-tahan ba leten de’it, la’os ba sorin, bele tebe
dala barak.

DESKRISAUN:
Kesi ai-tahan barak hamutuk hodi halo futun ida. Naran ai-
tahan bele uza, maibé balu di’ak liu fali seluk. Tebe ai-
tahan nia futun ba leten no haree atu tebe dala barak. No
mós koko took tebe ai-tahan ho ain rua troka malu.

TEORIA BÁZIKA:
Gravidade nia forsa halo buat hotu dada ba malu. Tanba
ne’e sasán sempre monu ba rai: rai-klaran dada sasán, no
sasán dada rai-klaran. Se hakarak foti buat ruma ba leten, tenke fó
forsa ne’ebé boot liu fali forsa gravidade ba nia. Nune’e, ema bele
foti sa’e sasán ne’ebé ladún todan (lapiz, kadeira), maibé la bele foti
sasán todan liu (karreta, fatuk boot).
Se buat ruma, purezemplu fatuk ida, tau iha rai ka iha meza leten,
rai ka meza fó forsa ba nia atu nia la tun tan. Se hasai meza ka ke’e
kuak iha rai, fatuk ne’e sei monu tan, to’o buat seluk fó forsa ba nia
hodi halo nia la tun tan. Bainhira ita soe ka baku ka tebe buat ruma ba
leten, ne’e katak forsa ne’ebé ita fó boot liu fali forsa gravidade ba
nia, atu nia la tur de’it maibé semo ba leten. Maibé lakleur nia tun fali
mai. Ne’e tanba forsa ne’ebé ita fó mak ba tempu uitoan de’it, maibé
forsa gravidade dada nafatin.
Forsa gravidade sempre dada ba kraik no nunka dada ba sorin. Nune’e, se hakarak tebe ai-tahan dala ba-
rak, tenke tebe ba leten de’it. Se ema tebe sala no fó forsa ba sorin, ai-tahan atu halai ba sorin duni. Depois,
ema tenke tebe fali lailais atu fó forsa ba sorin seluk. Se lae, ai-tahan sei halai ba dook, ema tebe la kona, no
nia sei monu de’it. Ne’e duni, ema ne’ebé tebe di’ak sempre tebe ba leten de’it.
Enerjia mós tama iha esperimentu ida-ne’e. Ema fó enerjia ba ai-tahan, hafoin nia bele sa’e ba leten. Iha
enerjia oin rua iha esperimentu ida-ne’e: Enerjia kinétiku, ne’ebé depende de’it ba velosidade, no enerjia po-
tensiál, ne’ebé depende de’it ba aas.
• Bainhira ai-tahan foin hahú sa’e, ninia enerjia kinétiku boot tanba ninia velosidade boot.
• Bainhira nia labele sa’e tan, nia para iha tempu badak de’it, no tuirmai nia hahú monu fali ba kraik.
Iha momentu ne’ebé nia para tiha iha leten, ninia enerjia kinetik lakon hotu to’o zero. Maibé iha mo-
mentu ne’e, ninia enerjia potensiál mak boot liu, tanba nia aas liu.
• Depois, bainhira nia tun fali ba kraik, ninia velosidade sai boot fali. Ne’e katak ninia enerjia kinétiku
mak sai fali boot. Maibé ninia enerjia potensiál sai ki’ik tanba nia tun ona no ninia aas menus.

KOKO TOOK:
* Halo komparasaun entre ai-tahan oioin. Foto ida leten hatudu ai-tahan ai-funan nian. Du’ut mós bele. Ai-
tahan belar mak di’ak, maibé du’ut ne’ebé iha ai-tahan mihis mós bele uza, depois tesi tiha du’ut nia tutun.
Halo futun ho ai-tahan idaida no tebe lai. Ai-tahan ida ne’ebé mak di’ak liu?

*Buka fatuk ki’ikoan kabeer no kabuar no tebe took. Halo komparasaun entre fatuk no ai-tahan. Ida ne’ebé
mak monu lailais liu? Ida ne’ebé mak hasoru anin barak liu?

21
 Ai-manuliin
Bele aprende siénsia barak bainhira joga ai-manuliin.

DESKRISAUN:
Labarik ne’ebé halimar ai-manuliin hatene katak bainhira
sukit ai-oan tenke kona ninia klaran duni atu nia bele semo
dook. Bainhira baku ai-oan sa’e mós tenke kona ai-oan nia
klaran. Se ai-oan ka ai-inan mak namdoras ka kois liu, susar
atu baku sa’e. Di’ak liu buka ai ne’ebé ninia lolon la nam-
doras, nune’e bainhira baku labele kois malu. Labarik mós
hatene katak se ai-oan kamaan liu, labele sukit nia ba dook.
Uza ai-oan ne’ebé todan atu bele sukit nia dook.

TEORIA BÁZIKA:
Buat hotu iha ninia pontu klaran ne’ebé naran ninia sentru todan. Se
dulas buat ruma ne’ebé bele muda an livre, nia sei dulas ba ninia sen-
tru todan. Ema bele haree ai ida nia sentru todan husi fatin ne’ebé nia
bele balansu ba ai seluk, hanesan foto iha sorin ne’e.
Bainhira ema sukit ai-oan, ema fó forsa ba nia. Forsa bele halo nia
ba oin ka ba leten, no mós bele dulas nia. Iha jogo ida-ne’e, ema la-
kohi haree ai-oan dulas, maibé hakarak haree nia ba oin de’it. Nune’e,
ema tenke baku iha ninia sentru-todan. Iha jogo ida-ne’e, iha parte
ne’ebé ema tenke baku ai-oan sa’e dala rua foin baku nia ba
oin, mós tenke baku ba ninia sentro todan de’it. Se baku nia
ba ninia sorin ida, nia sei nakdulas no sai susar atu baku fali.
Ai-inan fó forsa ba ai-oan liuhusi friksaun ba malu. Se
ai-oan no ai-inan namdoras, ai-inan labele fó forsa di’ak ba
ai-oan. Tanba ne’e, presiza uza ai rua ne’ebé lolon la nam-
doras.
Ai-oan ne’ebé todan bele ba dook liu fali ai-oan ne’ebé
kamaan, maski ema sukit sira ho forsa ne’ebé hanesan, no
sira-nia tamañu hanesan. Ida-ne’e tanba ai-oan ne’ebé todan
bele hasoru anin di’ak liu fali ai-oan ne’ebé kamaan. Atu
hapara buat ruma todan ne’ebé muda ba oin susar liu fali
hapara buat ruma kamaan. Purezemplu, se kareta boot ida,
nakonu ho simente, no motór ida, sira halai ba oin ho velosi-
dade ne’ebé hanesan, motór nia trabaun nia forsa ki’ik de’it
bele hapara nia, maibé kareta boot nia trabaun persiza fó forsa boot atu hapara nia. Bainhira ai-oan semo iha
anin laran, anin mak hapara nia. Fasil atu hapara ai-oan ne’ebé kamaan, maibé susar atu hapara ida todan.

KOKO TOOK:
*Bainhira joga ai-manuliin, foti ai-oan ida ne’ebé kamaan (purezemplu, husi ai-funan ida) no ida ne’ebé todan
(purezemplu, husi ai-kakeu, ai-bubur, ka ai-goiabas). Koko took sukit sira dook atu hatene ida ne’ebé mak
bele ba dook liu. Bele mós baku sira rua sa’e atu haree ida ne’ebé mak fasil liu.

22
*Foti ai rua hanesan iha foto iha sorin ne’e. Ai ida iha pilla haat kesi
ba nia hodi halo nia todan. Kaer ai rua ne’e iha klaran no dulas sira
ba-mai, hanesan iha vídeo iha kraik ne’e. Bele sente katak ida mak
susar atu dulas, ida fasil. Ida ne’ebé kamaan bele dulas fasil, hanesan
de’it ai-oan ne’ebé kamaan.

(Bele mós halo esperimentu ida tan: halo ai rua, hane-

san iha foto iha sorin ne’e. Ai rua ne’e hotu kesi ho pilla,
maibé ai ida nia pilla sira besik klaran, ida seluk nia pilla
sira dook husi klaran. Ai rua ne’e nia masa hanesan de’it.
Koko took kaer ai rua ne’e iha klaran no dulas ba-mai. Ida
ne’ebé pilla dook husi klaran susar atu dulas ka lae? Se ida
ne’ebé pilla kesi dook husi klaran mak susar atu dulas, ne’e
tanba pilla sira-ne’e tenke lao dalan ne’ebé naruk liu,no
tenke halai lailais liu fali pilla rua ne’ebé besik klaran se ai
rua atu nakdulas hanesan de’it. Entaun buat ruma ne’ebé
dulas la’os depende de’it ba ninia masa, maibé mós ba ninia
radius, ka distánsia husi klaran.)

23
 Aviaun halimar (elikópteru)
Bainhira brinkedu ida-ne’e hahú nakdulas, nia nakdulas
kleur.

DESKRISAUN:
Brinkedu iha vídeo sorin ne’e halo ho au, botir plástiku
ki’ikoan (hanesan remasón fatin) no tali. Au iha klaran mak
loos no kabuar, no bele dulas di’ak iha kuak iha botir
plástiku nia leten no kraik. Kesi metin tali ba au iha klaran.
Ema nia movimentu hanesan ne’e: dada, husik, dada,
husik (hanesan movimentu iha tópiku Kalén matan nak-
dulas). Ema dada loos, maibé ninia movimentu mak nak-
dulas, (hanesan iha tópiku Piaun).
Tali kesi ba au iha klaran. Bainhira ema dada tali, tali dada ba au
iha klaran nia sorin ida. Nia simu forsa ne’e no hahú nakdulas. Au iha
klaran liga ba liras atu halo sira mós nakdulas. Bainhira dada tali to’o
rohan, liras no au iha klaran nakdulas nafatin no bobar fali tali.

TEORIA BÁZIKA:
Liras no au iha klaran dulas nafatin maski ema la dada ona, tanba sira
iha “inersia-dulas.” Inersia katak buat ruma sei halo nafatin buat
ne’ebé nia halo daudaun, maski la hetan ona forsa.
Ezemplu ida kona-ba “movimentu ba loos” nia inersia mak kar-
reta. Se karreta halai, depois tekiteki ninia motór mate, karreta sei ha-
lai nafatin ba oin uitoan molok nia para. Se karreta todan, ninia iner-
sia mós boot, tanba inersia depende ba masa. Se inersia boot, karreta
sei halai dook liu ba oin hafoin nia para.
Ezemplu ida kona-ba “movimentu dulas” nia inersia mak ven-
tuiña. Bainhira ahi mate, ventuiña ne’ebé foin nakdulas hela la’os
para kedas maibé sei nakdulas uitoan molok atu para. Inersia dulas
mós depende ba masa, maibé nia mós depende ba buat ne’ebé nak-
dulas nia radius. Ne’e duni, se ahi mate, ventuiña ne’ebé boot ho liras
naruk sei dulas kleur liu fali ida ki’ik ho liras badak.

KOKO TOOK:
*Halo brinkedu ida-ne’e no troka took fatór sira hanesan tuirmai ne’e:
• Liras nia masa: kesi pregu ba sira-nia rohan ho borraxa.
• Liras nia naruk: halo liras seluk ne’ebé naruk uitoan ka badak uitoan
• Liras nia forma: brinkedu iha vídeo leten nia liras kabeer; halo liras ne’ebé hakleuk uitoan hodi dudu
anin uitoan (hanesan tópiku Ventuiña halimar).
• Tali nia naruk: halo tali badak ka naruk no haree ninia influénsia ba brinkedu nia movimentu.

24
 Lian no Múzika
Kilat-oan hudi kain
Tarutu ne’ebé sai husi kilat-oan hudi kain depende ba
estruktura hudi kain nian.

DESKRISAUN:
Atu halo:
• Tesi hudi kain ida, no hasai nia tahan.
• Ko’a hudi kain nia kulit iha fatin ki’ikoan atu baluk
kulit bele tun-sa’e hanesan odamantan ki’ik.
• Halo maizomenus lima, hanesan eskada ki’ikoan.
• Loke sa’e hotu.
• Foti ai-kesak ka uza liman fuan de’it atu taka sira
hotu kedas iha tempu
badak.
• Rona lian ne’ebé sai.

TEORIA BÁZIKA:
Lian ne’ebé sai husi buat rua ne’ebé baku malu depende ba buat barak. Se karik baku iha fatin ne’ebé iha
anin iha laran, lian ne’ebé sai la hanesan bainhira baku iha fatin ne’ebé la iha anin, kabeer de’it. Haree iha
hudi kain ne’ebé loke tiha ona: iha kuak ki’ikoan barak ho anin iha laran. Kuak sira-ne’e atu hanesan baba-
dook ki’ikoan. Tanba kuak sira-ne’e, lian bele sai kapás.

KOKO TOOK:
*Kaer husi rohan ida no loke hudi kain nia kulit hotu ba
leten. Depois hisik nia ba kraik atu halo kulit hotu tun dala
ida, no rona lian kapás.
 *Basa liman ho liman kabeer de’it, depois basa liman ho
liman hakle’an. Rona lian hanesan ka lae.

*Baku kopu rua hamutuk, kidun ba kidun, depois baku sira

hamutuk ibun ba ibun. Rona lian sai oinsá.

*Baku botir nia ibun ho liman ka baluk kartaun. Depois

enxe bee no baku fali. Rona lian troka. Se iha botir barak,
bele halo múzika.
 Lian husi ai-dila kain
Lian bele sai bainhira buat ruma nakdoko ba mai.

DESKRISAUN:
Atu halo instrumentu simples ida-ne’e:
• Tesi ai-dila kain naruk uitoan, hamutuk ho ninia tahan.
• Tesi tiha ai-dila tahan maibé keta tesi ai-dila kain nia
tutun.
• Ko’a “nanál” mihis besik ai-dila kain ninia tutun, atu
nanál bele loke-taka.
• Hatama ai-dila tutun ho “nanál” hotu iha ibun laran no
huu. Mós bele xupa husi rohan seluk ne’ebé loke hela.
• Se lian la sai, halo “nanál”
ai-dila kain nian ne’e
mamar uitoan. Nia tenke
baku lalais hodi loke-taka
kuak. Halimar neineik
atu “nanál” ai-dila nian
bele muda di’ak, halo lian
sai di’ak.

TEORIA BÁZIKA:
Bainhira ita rona lian, ne’e
katak buat ruma nakdoko
daudaun. Iha instrumentu ne’e ita bele haree moos katak “nanál” ai-
dila kain nian mak buat ne’ebé nakdoko.

KOKO TOOK:
* Hanehan “nanál” ai-dila kain nian ho liman fuan atu nia labele nak-
doko. Huu no rona se lian sai ka lae. Tau ai-dila kain tutun ho
“nanál” iha ibun laran, huu, no halo kona ho ita-nia nanál. Bele senti
nia nakdoko.

*Tesi ai-dila kain husi rohan ne’ebé loke hela atu halo kain
badak. Huu ka xupa atu rona lian. Bainhira ai-dila kain na-
ruk, lian bokar; ai-dila kain badak, lian lotuk. Ida-ne’e tanba
anin iha ai-dila kain laran mós nakdoko tuir “nanál” ai-dila
kain nian. Se ai-dila kain mak naruk, anin barak hela iha
ninia laran, no “nanál” ai-dila kain ninin tenke dudu anin
hotu ne’e nakdoko tuir nia. Nune’e, “nanál” ai-dila kain
nian nakdoko neineik uitoan no lian ne’ebé sai mak bokar.
Ne’e katak ninia frekuénsia sai ki’ik. Se ai-dila kain badak,
anin iha laran uitoan de’it, no “nanál” ai-dila kain nian la
presiza dudu anin barak. Nune’e, nia bele nakdoko lailais.
Ne’e katak lian ne’ebé sai mak lotuk, frekuénsia boot.

*Halo ida tan. Halo “nanál” ai-dila kain nian boot uitoan ka
ki’ik uitoan. Rona took: lian sai hanesan ka lae?
 Kfui ai-dila kain
Lian ne’ebé kakorok mak halo tama iha ai-dila kain no sai
oin seluk.

DESKRISAUN:
Ai-dila kain mak xupadór naturál. Klaran mak mamuk.
Halo instrumentu hanesan tuirmai ne’e:
• Tesi ai-dila kain baluk ida

• Halo kuak iha ai-dila kain nia didin atu bele huu iha la-
ran

• Taka rohan ida ho plástiku

no kesi ho borraxa ka ka-
bas.

• Agora kanta ka
“AUUMMM…” ba kuak
laran atu rona lian oin seluk
sai husi plástiku.

TEORIA BÁZIKA:
Lian sai bainhira buat ruma nakdoko maka’as no lailais. Bainhira ema
kanta, lian sai tanba ninia kakorok nakdoko. Bainhira lian ne’e tama
iha ai-dila kain laran, anin iha ai-dila kain laran mós hahú nakdoko.
Rohan ida loke hela atu anin bele sai. Rohan seluk taka ho plástiku.
Anin ne’ebé nakdoko maka’as iha laran dudu ba plástiku ne’e atu halo
nia mós nakdoko. Bainhira plástiku nakdoko, nia halo fali lian oin
seluk. Ne’e mak lian kapás ne’ebé mai husi instrumentu ne’e.
Se karik huu de’it ba kuak laran, lian hanesan anin de’it mak sai.
Ne’e katak anin tama kuak no sai husi ai-dila kain, maibé ladún nak-
doko. Plástiku ladún nakdoko. Atu halo sira nakdoko, kakorok tenke
nakdoko.

KOKO TOOK:
*Halo instrumentu ne’e ida tan ne’ebé la hanesan. Rona lian sai hanesan ka lae:
• Halo ho ai-dila kain naruk ka badak.
• Halo ho ai-dila kain bokar ka lotuk.
• Taka ho plástiku oin seluk.
• Estika plástiku metin liu ka husik mamar uitoan.
 Heku (Tokodede - Liquisa),
Kinu (Makasae – Baukau),(Lia-Portugés: Flauta, LI: Serulin)
Anin iha fafuluk ka au nia laran bele nakdoko no fó sai lian ne’ebé
rona furak tebes.

DESKRISAUN:
Heku no instrumentu sira seluk hanesan heku halo ho fafuluk ka au
ne’ebé ema huu atu halo múzika. Sempre iha rohan ida ne’ebé taka,
ida loke. Sempre iha kuak ida atu huu. Iha mós kuak ne’ebé liman
fuan bele taka atu troka ninia lian.

TEORIA BÁZIKA:
Múzika mak lian, no lian mak laloran ne’ebé halai iha anin laran.
Lian sai husi buat ruma ne’ebé nakdoko. Iha heku, anin mesak mak
nakdoko, bainhira nia tama-sai husi fafuluk laran. Bainhira anin liu-
husi kuak ne’ebé ema huu, anin balu tama, anin balu la tama. Anin
ne’ebé tama-sai lailais. Nune’e, anin uitoan tama-sai lailais. Ida-ne’e
mak anin ne’ebé nakdoko iha heku laran.
Lian nia volume bele troka no ema rona lian boot ka lian ki’ik.
Maibé lian nia frekuénsia mós bele troka no ema rona lian lotuk ka
bokar. Frekuénsia boot katak buat ruma nakdoko lailais; frekuénsia
ki’ik katak buat ruma nakdoko neineik. “Lian lotuk” katak frekuénsia
boot no “Lian bokar” katak frekuénsia ki’ik. Se karik lian mak fre-
kuénsia ida de’it, ema rona
ladún furak. Atu halo múzika
tenke troka beibeik lian nia
frekuénsia.
Bainhira liman fuan taka
nia kuak hotu, anin tenke ba
to’o rohan foin bele tama-sai.
Maibé loke kuak ida no anin
bele tama-sai liuhusi kuak ne’e. Se anin bele tama-sai husi kuak, nia
lalika halai to’o rohan no bele tama-sai lailais uitoan. Nune’e, ninia
frekuénsia sei sai boot, lotuk uitoan.

KOKO TOOK:
*Foti plástiku ka surat-tahan mihis tau besik heku nia kuak
huu. Huu took: bele haree plástiku nakdoko bainhira huu.
Ne’e katak anin mak nakdoko duni.

*Koko-took huu de’it fafuluk ida ne’ebé taka iha rohan ida,
loke iha rohan seluk. Troka fafuluk nia naruk atu haree se
lian troka ka lae. Baibain, fafuluk naruk fó sai lian bokar,
fafuluk badak fó sai lian lotuk.
 Bele mós huu fafuluk ne’ebé tama iha bee laran. Bee mak
taka iha kraik.

*Bele mós huu botir. Foti botir tamañu oioin. Enxe bee
uitoan no huu took. Baibain, botir boot fó sai lian bokar,
botir ki’ik ka botir ne’ebé iha bee barak fó sai lian lotuk.
 Rabeka (violiñu)
Rabeka nia kadó halo ninia tali nakdoko.

DESKRISAUN:
Buat ruma ne’ebé nakdoko bele fó sai lian. Se tali estika metin, nia
bele nakdoko ho di’ak. Instrumentu múzika barak mak uza tali atu fó
sai lian. Baibain ema fekit instrumentu múzika nia tali, maibé iha ra-
beka ema ko’a ho kadó atu halo tali nakdoko. Molok ema ko’a ra-
beka, nia tenki kose kadó tali ho rezina (ai-been) ai-hun piña. Rezina
halo kadó tali la namdoras. Se kadó tali kona mina, ne’e bele estraga
nia, tanba mina halo nia namdoras liu.

TEORIA BÁZIKA:
Movimentu kadó tali ba rabeka tali mak espesiál. Movimentu ne’e la namdoras, maibé haksoit lailais dala ba-
rak ba fatin ne’ebé nia kona. Nia baku dala barak no halo tali nakdoko ho frekuénsia ruma. Bele fó naran
“haksoit-belit” [E: slip-stick] ba movimentu ida-ne’e. Movimentu hanesan ne’e mosu iha fatin rua tan, hane-
san jis ba kuadru metan no rai-nakdoko.
Bainhira hakerek ba kuadru metan uza jis ho ángulu la loos, dala ruma nia fó sai lian aat. Lian ida-ne’e
mak iha frekuénsia ruma ne’ebé aas no amplidaun ne’ebé boot. Tanba ne’e ema la gosta. Frekuénsia ne’ebé
mosu mak jis nia frekuénsia haksoit-belit.
Rai-nakdoko mosu bainhira rai-klaran nia parte rua muda ba malu. Rai-klaran nia superfísie – rai no tasi
hotu – mak fahe ba baluk boot (naran “bikan tektóniku”). Bainbain baluk sira-ne’e tur nonók de’it. Bainhira
sira la muda ida, ne’e mak tempu “belit.” Maibé rai baluk sira sempre fó forsa maka’as ba malu, no dala ruma
sira muda kedas ba malu. Tempu ne’e mak “haksoit,” no buat ne’e mak halo rai-nakdoko.

KOKO TOOK:
*Halimar ho jis hodi halo movimentu ida-ne’e. Bele mós uza liman de’it ba meza.

*Bele halo rabeka ki’ikoan ho borraxa hanesan foto sira-ne’e. Borraxa mak ra-
beka talin. Halo kadó ho ai-
kesak, no uza tali husi saku
foos ba kadó talin.
Halo kadó talin
bokon hodi hamosu
movimentu “haksoit
-belit.”
*Bele mós halo instrumentu simples hanesan instrumentu ida husi
Brazíl, naran “Cuíca,” ne’ebé uza mós movimentu “haksoit-belit”
hanesan de’it ho rabeka. Liga tali algodaun ba kopu plástiku no kose
ho surat-tahan ka tisu ida ne’ebé bokon. Lian sai maka’as husi kopu.

*Ezemplu ida tan kona-ba movimentu ida-ne’e mak ho ka-

lis, hanesan vídeo ida-ne’e. Liman tenke moos, no se
hatama sabaun uitoan bele halo lian sai di’ak liu. Fre-
kuénsia ba lian ne’ebé sai depende ba bee nia volume iha
kalis laran. Koko took troka volume bee.
 Viola, mandolin, baixu
Viola halo lian tanba ninia tali nakdoko.

DISKRISAUN:
Viola (no instrumentu seluk hanesan viola) halo lian tanba tali ne’ebé
estika maka’as mak nakdoko. Se tali la estika, nia ladún nakdoko.
Mós, se tali estika maibé la liga ba kaixa viola, ninia lian sai ki’ik
de’it.
Viola nia tali ida-idak la hanesan no fó sai lian ne’ebé la hanesan.
Ema uza maneira rua atu troka tali nia lian: #1 mak dulas afinador (ka
estikadór) atu estika tali metin ka mamar; #2 mak hanehan (sama) tali
atu halo ninia rohan ne’ebé nakdoko sai badak. Ema mós bele kon-
trola viola nia volume: baku nia maka’as ka neineik.

TEORIA BÁZIKA:
Bainhira tali nakdoko, lian sai. Se halo tali nakdoko ho forsa maka’as,
lian sai boot. Se tali nakdoko uitoan de’it, lian sai ki’ik. Baibain ema
bolu fenómenu ida-ne’e ho naran “volume.” Iha siénsia, konseitu ne’e
naran “amplidaun.” Lian boot katak amplidaun boot; lian ki’ik katak
amplidaun ki’ik. Naran buat ida ne’ebé nakdoko iha amplidaun ruma.
Se tali nakdoko lailais, lian sai lotuk. Se tali nakdoko neineik, lian
sai bokar. Iha siénsia konseitu ne’e naran “frekuénsia.” Lian lotuk katak frekuénsia boot; lian bokar katak fre-
kuénsia ki’ik. Naran buat ida-ne’ebé nakdoko iha frekuénsia ruma.
Tali bokar mak todan uitoan, no nakdoko neineik; tali lotuk kmaan no nakdoko lailais. Tanba ne’e tali ida-
ida iha viola la fó lian ho frekuénsia hanesan. Mós, iha maneira rua atu troka tali ida nia frekuénsia. #1 Se
estika tali maka’as, ninia frekuénsia sei sai boot no ninia lian sei sai lotuk. Se halo tali mamar, ninia fre-
kuénsia sei sai ki’ik, lian sei sai bokar. #2 Se tali mak naruk, ninia frekuénsia ki’ik; tali badak nia frekuénsia
boot. Bainhira hanehan tali ida ba viola nia kakorok, tali ne’e nia frekuénsia sei sai boot. Ne’e tanba rohan
ne’ebé nakdoko mak badak uitoan.

KOKO TOOK:
* Foti viola no toka took: troka tali nia forsa estika no hanehan tali atu
troka nia naruk. Rona took: nia lian troka frekuénsia ka lae?
Bele halo esperimentu rua tan:
#1: Ema ida toka, ema seluk uza liman fuan hodi taka tilun no hane-
han viola nia rohan ho nehan. Bele rona lian direitamente husi ruin; lian
la liuhusi anin atu ba to’o tilun.

#2 Tau viola iha meza no tau foos uitoan ka rai-henek

iha ninia isin laran. Toka no haree: nia nakdoko ka lae?
* Bele halo viola modelu ida simples. Foti lata ka kaixa
ki’ik, naran de’it, no halo kuak iha ninia sorin. Estika bor-
raxa tolu ka haat ba nia, ida-idak estika la hanesan. Tara ba
tali se hakarak.
Bainhira toka, rona took: borraxa ne’ebé estika maka’as
mak fó lian lotuk liu fali borraxa ne’ebé estika ladún
maka’as, ka lae. Mós, rona took: borraxa ne’ebé estika ba
viola-oan bele halo lian ne’ebé maka’as liu fali borraxa
ne’ebé estika iha anin de’it, ka lae.

*Bele mós halo brinkedu “telefone tali” ho tali no kaixa ahi-kose, ka

lata, hanesan iha foto sorin ne’e. Estika metin tali, no bainhira ko’alia
ba kopu ida, ema bele rona iha kopu seluk. Ida-ne’e tanba lian halai
iha tali metin di’ak liu fali nia halai iha anin laran. Iha viola tali badak
no lian halai lailais kedas husi rohan ida to ida seluk. Iha telefone tali,
lian presiza tempu uitoan atu halai distánsia ruma
Kopu ida nuudar mikrófonu, tanba nia simu lian ne’ebé ema nia
kakorok halo. Kopu ida seluk nuudar altofalante [LI: spiker], tanba
nia simu sinal husi tali, depois mosu fali lian. Bele halo esperimentu
barak ho telefone tali, hanesan tuirmai ne’e:

• Husi tali mamar no ema

ida ko’alia. Lian bele liu ka
lae?

• Kaer metin tali bainhira ko’alia. Lian sei bele liu ka lae?

• Halo tali hakleuk ba didin lolon ida. Lian sei bele liu ka lae?
• Tutan tali no kopu ida ka rua tan, depois ema ida ko’alia. Ema seluk hotu bele rona ka lae?
 Paixón mina-rai
Mina-rai gás (vapor) no oksijéniu ne’ebé kahur hamutuk iha
au laran bele lakan no halo tarutu.

DESKRISAUN:
Baibain tempu natál ema uza au bokar no naruk hodi halo
paixón ne’ebé halo tarutu boot. Au nia fukun laran tenke
halo kuak hotu, no tenke mós halo kuak ki’ikoan iha au nia
kidun sorin. Depois enxe mina-rai no sunu. Baibain tenke
halakan mina-rai dala barak hafoin nia sai manas. Bainhira
manas, suar mutin sai husi mina-rai no sa’e iha au laran.
Dala ruma ema huu husi kuak ne’ebé hodi sunu, maibé se au
nia tutun sa’e di’ak no mina-rai manas, suar ne’e sa’e kedas
no la presiza huu.
Dala ruma paixón la tarutu di’ak, maibé sunu neineik uitoan. Dala ruma
mina-rai iha kraik mak lakan de’it. Bainhira nia lakan, suar metan mak sa’e,
maibé suar ne’e labele halo lakan atu tarutu. Susar uitoan atu hatene ezatamente
oinsá halo nia tarutu di’ak nafatin.

ESPERIMENTU IDA-NE’E PERIGU TEBES. EMA BARAK HETAN

KANEK BAINHIRA HALIMAR HO PAIXÓN. SE KARIK ATU HALO,
DI’AK LIU TAU ÓKULO HODI PROTEJE MATAN (lia-portugés: óculos
de segurança). HODI HALO SEGURU, TUIR PLANU HANESAN TUIR-
MAI NE’E:
• EMA LABELE TAMA BESIK PAIXÓN NIA ROHAN. BELE
HALO RISKU IHA RAI ATU EMA HATENE
• LABARIK KI’IK LABELE HAKBESIK
• EMA NE’EBÉ KAER AHI TENKE SEMPRE KUIDADU ATU LA
HALAKAN PAIXÓN BAINHIRA EMA HAKBESIK NIA.
• SE HAKARAK HUU, UZA KANU KI’IK KA FAFULUK HODI
HUU, ATU LALIKA HAKBESIK OIN BA MINA-RAI.
• SE ATU HUU, EMA NE’EBÉ KAER AHI MAK TENKE HUU,
ATU EMA SELUK LABELE HALAKAN MINA-RAI BAINHIRA
EMA HUU HELA.
• DI’AK LIU LALIKA HUU. HEIN DE’IT, NO SUAR SEI SAI.
BAINHIRA SUAR MUTIN SAI HUSI PAIXÓN NIA TUTUN, HA-
LAKAN ATU RONA NIA TARUTU.

TEORIA BÁZIKA:
Ahi mak reasaun kímika ida. Atu ahi bele lakan, nia presiza buat tolu: manas,
oksijéniu, no buat atu han. Haree tópiku “Ahi.” Ahi bele han mina-rai maibé
nia presiza sai manas atu ninia gás sai barak (evapora maka’as). Bainhira sunu
mina-rai, reasaun ne’e fó sai presaun, manas, no naroman. Baibain kilat uza
presaun boot husi ahi ne’ebé sunu hodi tiru kilat-musan ba oin. Karreta mós uza
presaun husi ahi hodi dudu ninia piston no dulas ninia transmisaun. Paixón la
tiru ka dudu buat ida, maibé uza presaun boot ne’e hodi halo tarutu de’it.
Suar mutin mosu bainhira mina-rai mak manas. Suar ne’e nia kompozisaun
mak mina-rai nia turuk-oan, hanesan de’it kalohan nia kompozisaun mak bee nia
turuk-oan. Entre turuk-oan sira-ne’e nia laran hela mina-rai gás barak, maibé ita
la bele haree gás. Gás mak buat ne’ebé sunu. Suar metan ne’ebé sai bainhira
sunu mina-rai mak kárbonu rahun husi reasaun ne’ebé mosu ona. Nune’e, mina-
rai gás ladún iha, no kárbonu-dioksidu mós hela barak. Ne’e duni, nia la bele
lakan.
Se halo mina-rai manas, fakar ba rai, no halakan, nia sunu kedas, maibé la fó
sai lian. Lian mosu tanba reasaun kímika hala’o iha au laran ne’ebé taka uitoan. Ida-ne’e hanesan tópiku
“Tarutu husi vela no parafuzu.” Baibain halakan ahi-kose la halo tarutu tanba presaun bele sai de’it iha anin
ba sorin-sorin. Maibé ahi-kose ne’ebé taka entre vela no parafuzu
halo tarutu boot tanba ninia presaun dudu parafuzu sai husi vela.
Atu hetan lian boot no kapás, tenke iha oksijéniu no mina-rai gás
kahur didi’ak, ho porsentagem loos, iha au laran. Tanba ne’e ema huu
paixón. Ema huu atu halo oksijéniu tama husi kuak, no kahur hamu-
tuk ho mina-rai gás iha au laran. Maibé tanba mina-rai manas, ninia
gás sa’e kedas iha au laran, nune’e bele mós hein de’it ba suar sa’e no
dada oksijéniu tama no kahur hamutuk. Se sira rua la kahur di’ak,
paixón nia lian ladún boot. Se huu maka’as atu suar hotu sai husi tu-
tun, paixón mós la lian. Se sunu mina-rai atu suar metan sa’e iha au
laran, tenke hamate ahi no hein suar metan sai hotu no oksijéniu bele
tama tan ba laran no kahur ho mina-rai suar.
Iha fatór barak ne’ebé fó influénsia ba paixón nia rezultadu. Ami
nia grupu UNTL halo lista hanesan tuirmai ne’e:
• Au naruk ka badak
• Au lotuk ka bokar
• Au nia fukun kuak loke di’ak ka lae
• Kuak besik kidun nia tamañu boot ka ki’ik
• Kuak rabat mai au kidun ka sa’e uitoan
• Mina-rai barak ka uitoan
• Au hali’is ka lae
• Mina-rai manas ka lae
• Anin iha au laran barak ka uitoan
• Au matak ka maran

Atu halo esperimentu loos, tenke halo dala rua no troka fatór ida de’it. Depois rona paixón nia lian atu hatene
fatór ne’e nia influénsia.

KOKO TOOK:
*Se hakarak koko took halo tarutu ho mina-rai iha au laran, tenke buka fatin ne’ebé ema la iha, no halo planu
di’ak atu halo esperimentu ho seguru, tuir buat ne’ebé esplika ona iha leten. Depois koko took halo tarutu.
Bainhira nia tarutu di’ak, koko took troka fatór ida de’it atu bele haree ninia influénsia.

*Esperimentu ida-ne’e mós tenke kuidadu uitoan, no tenke halo iha liur. Foti lata Deho haat no enxe uitoan
husi hidrokárbonu oin haat tuirmai ne’e:
• Alkol (husi loja, 70% ba leten)
• Gazolina
• Gazóleu
• Mina-rai
Tau lata sira dook malu, halakan ahi-kose no koko atu halakan ida-idak. Baibain ita bele halakan alkol no
gazolina, maibé labele halakan gazóleu no mina-rai. Maibé se foti ai-kesak no halakan dala barak, mina-rai no
gazóleu sei sai manas. Bainhira manas, sira fó sai gás, no bele lakan ona.
 Lakadou
Lakadou uza tali au nian hodi halo lian.

DESKRISAUN:
Lakadou mak instrumentu tradisionál kapás iha Rai Timór.
Baibain ema na’in rua mak toka: Mane ida mak fekit tali, no
feto ida hodi ai-kesak baku lakadou nia isin. Bainhira fekit,
lakadou nia tali nakdoko no fó sai lian. Lakadou nia tali es-
tika maka’as. Ema hatama fatuk ki’ikoan ka ai baluk
ki’ikoan atu halo tali ida-idak estika la hanesan, no dala
ruma tali nia luan mós la hanesan. Lian ne’ebé tali ida-idak
fó mós la hanesan.
Lakadou tenke halo ho au isin boot, maibé ho didin mi-
his. Lakadou nia kuak rua, ida iha didin sorin, no ida iha rohan kraik.
Ema ne’ebé toka lakadou bele loke no taka kuak rua ne’e hodi troka
ninia lian.

TEORIA BÁZIKA:
Lakadou nia tali hanesan viola nia tali.
• Tali bokar nakdoko neineik (frekuénsia ki’ik), nune’e nia fó
sai lian bokar. Tali lotuk nakdoko lailais (frekuénsia boot),
nune’e nia fó sai lian lotuk.
• Tali naruk nakdoko neineik (frekuénsia ki’ik), nune’e nia fó
sai lian bokar. Tali badak nakdoko lailais (frekuénsia boot),
nune’e nia fó sai lian lotuk.
• Tali ne’ebé estika ladún maka’as nakdoko neineik (frekuénsia ki’ik),
nune’e nia fó sai lian bokar. Tali ne’ebé estika maka’as nakdoko lailais
(frekuénsia boot), nune’e nia fó sai lian lotuk.
Iha lakadou, tali mak nakdoko, maibé tanba tali liga metin ho au nia isin, au nia
isin mós hahú nakdoko. Anin iha au nia isin laran mós nakdoko no halo lian sai
boot. Au nia isin hanesan viola nia kaixa. Se taka kuak, lian sai ki’ik tanba lian
husi laran labele sai.
Lakadou mós hanesan viola tanba ninia didin mihis. Didin mihis bele nak-
doko di’ak. Se didin mahar liu, nia metin liu no la bele nakdoko ho di’ak.

KOKO TOOK:
*Buka ema ne’ebé hatene halo lakadou no aprende halo lakadou ida. Aprende
mós estika ninia tali to’o lian ne’ebé loos sai. Rona took se tali lotuk, tali badak, ka tali ne’ebé estika
maka’as halo lian lotuk (hanesan teoria) ka lae.
 Tarutu husi vela no parafuzu
Brinkedu ida-ne’e halo lakan ahi-kose ho presaun de’it.

DESKRISAUN:
Brinkedu vela hanesan foto no vídeo iha sorin ne’e halo ho
vela, parafuzu no ahi-kose nia ulun rahun.

• Hasai besi husi vela nia

klaran.

• Enxe ahi-kose nia ulun

rahun ba vela to’o nakonu.
Iha vídeo sorin ami uza ahi-
kose nia ulun ualu.

• Foti parafuzu ho tamañu ne’ebé ezatamente bele tama iha kuak.

Halo metin ho surat tahan

• Kesi plástiku ba nia atu bainhira nia

semo mai fali rai nia kona rai direita-
mente ho parafuzu.

• Soe ba leten iha fatin ho asfaltu [LI:

aspal], simente ka fatuk barak. Bainhira
nia monu fali, nia tarutu boot.

TENKE KUIDADU HO BRINKEDU IDA-NE’E. KETA HAKBESIK BA MATAN BAINHIRA HATAMA

AHI-KOSE RAHUN NO PARAFUZU. LABELE SOE IHA FATIN NE’EBÉ BESIK EMA. PARAFUZU
KA VELA BELE SEMO BA EMA NIA MATAN, NO TARUTU BOOT NE’E BELE ESTRAGA EMA NIA
TILUN.

TEORIA BÁZIKA:
Baibain ita kose ahi-kose atu halo nia lakan. Bainhira kose, manas mosu husi friksaun entre ahi-kose nia ulun
no surat-tahan espesiál ne’ebé belit ba ninia kaixa sorin. Bainhira manas to’o temperatura ruma, ahi-kose nia
ulun lakan. Ne’e signifika katak reasaun hahú entre ninia ulun rahun no oksijéniu. Reasaun ida-ne’e naran
“kombustaun,” no mosu iha naran ahi ida. Depois ahi-kose nia ulun sunu hotu ona, ahi sei han tuir ninia ai-
kesak.
 Ahi-kose nia ulun lori kímika ida ne’ebé fasil atu sunu. Kímika ne’e lori oksijéniu iha ninia laran atu nia
bele sunu rasik no la presiza oksijéniu husi anin laran. Tanba ne’e nia sunu maka’as duni. Maibé ulun sunu
hotu lailais no bainhira ahi hahú han ai-kesak, nia presiza oksijéniu husi anin.
Iha brinkedu vela, la mosu movimentu kose. Maibé bainhira parafuzu xoke asfaltu, nia hanehan maka’as
ba ahi-kose nia ulun rahun iha ninia laran. Hanehan maka’as signifika katak presaun sai boot, no bainhira pre-
saun sai boot, temperatura mós sa’e (nia sai manas). Se manas to’o temperatura ruma, ahi-kose nia ulun rahun
bele lakan no sunu. Buat ne’ebé iha vela laran ahi han hotu kedas. Naran ahi ida halo gás manas barak ne’ebé
aumenta tan presaun. Presaun boot ne’e dudu parafuzu sai, no tarutu mós mai husi prosesu ida-ne’e.

KOKO TOOK:
*Sai husi sidade no halo brinkedu vela. Troka took fatór sira iha lista tuirmai ne’e hodi haree ninia tarutu sai
hanesan ka lae:
• Tau ahi-kose ulun rahun husi ahi-kose barak liu ka menus liu.
• Soe vela aas liu.
• Soe vela atu nia xoke ba fatin oin seluk, hanesan fatuk ka simente
• Uza parafuzu ne’ebé naruk liu ka badak liu.
• Uza vela ne’ebé lotuk liu ka bokar liu.
• Kesi plástiku boot liu ka ki’ik liu.
Tenke hili fatór ida de’it atu troka, hodi bele haree ninia influénsia. Purezemplu, labele tau ahi-kose nia ulun
barak liu, depois soe nia aas liu. Ne’e katak ita troka fatór rua no la bele hatene ida ne’ebé halo influénsia ba
rezultadu.

*Tau ahi-kose iha asfaltu ka simente no baku ho martelu. Haree took se bele halo sira tarutu ka lae. Tau rua
ka liutan hamutuk no koko fali. Koko mós uza fatuk hodi baku.