Anda di halaman 1dari 23

Agrikultura

Rai-metan
Ita-nia ai-han barak mai husi rai-metan, ne’ebé iha buat barak impor-
tante iha ninia laran.

DESKRISAUN:
Iha rai oin barak. Balu di’ak ba kuda ai-horis, balu la di’ak. Rai-
metan di’ak hodi kuda ai-horis mak buat espesiál loos, ne’ebé mosu
iha fatin balu de’it. Iha rai-klaran nia superfísie, maizomenus 65%
mak tasi no 35% de’it mak rai maran. Entre rai maran ne’e,
maizomenus 10% de’it mak rai-metan. (Maizomenus 25% tan mak
di’ak ba du’ut no ai-horis seluk ba bibi, rusa, karau atu han, no 30%
tan mak ai-laran.)
Rai-metan nia komposisaun iha buat barak mak kahur hamutuk: rai-henek, minerál oioin, no mos gás balu
(fatin mamuk), bee, ai no ai-abut ne’ebé dodok, insetu no ular, ai-oan ki’ikoan ne’ebé foin moris, no seluk tan.
Ninia konteúdu no mós ninia estrutura mak importante; ai labele moris di’ak iha rai ne’ebé mak to’os ka
mamar liu.
Rai-metan dala ruma mihis liu. Labele kuda buat ida iha fatuk no
rai seluk iha rai-metan nia okos. Rai-metan iha ligasaun metin ho ai
ne’ebé moris iha ninia leet; se ai laiha, rai-metan mós laiha. Rai-metan
mós iha ligasaun metin ho fatuk sira iha ninia leet. Rai-metan bele la-
kon hotu se bee barak suli barak, ka anin huu maka’as. Bee masin
mós bele tama no estraga rai-metan. Ai-horis ne’ebé kuda iha rai-
metan mak importante tanba ninia abut mak halo metin rai-metan atu
la husik nia halai. Se ema tesi hotu ai, rai-metan bele lakon hotu.
Tuirmai, atu hamosu fali rai-metan tan presiza tempu kleur.

TEORIA BÁZIKA:
Iha minerál balu ne’ebé importante iha rai-metan laran: nitrojéniu, potásiu, fósforu, no seluk tan. Rai-
metan nia karakterístiku ida mak nia pH. pH mak depende ba minerál ne’ebé hela iha ninia laran. Se pH sai
ki’ik, ne’e katak rai-metan ne’e mak “asidiku” (siin) liu [LI: tingkat keasaman]; pH bo’ot katak nia “basiku”
liu [LI: tingkat kebasaan]. Atu ai-horis ida bele moris di’ak, rai-metan nia pH tenke loos ba ai ida-ne’e; labele
boot liu, labele ki’ik liu.
To’os na’in sira hatene bainhira rai-metan di’ak, tanba nia bele halo moris ai-horis barak. Dala ruma to’os
na’in tradisionál mós hatene atu hatama saida iha rai laran atu halo rai bokur di’ak, atu produs di’ak liu. Bain-
hira to’os na’in sira tau ai-tahan, ai-lahuk, ai-fuan, no buat seluk ne’ebé bele sai dodok iha to’os laran, bele
halo rai-metan sai bokur.
Bele mós sunu du’ut ka buat seluk no husik ahu-kadesan sira tama iha rai. Nee mós bele halo rai-metan
di’ak. To’os na’in barak iha Timór gosta sunu to’os atu halo moos fatin molok kuda fali ai-horis foun. Sunu
bele halo moos to’os no halakon buat balu ne’ebé aat. Sunu to’os mós bele hatama kárbonu no minerál seluk
ne’ebé di’ak ba rai-metan.
Maibé sunu mós bele halo aat ba rai-metan. Espesialista Timór-oan no malae hotu agora hatudu ba to’os-
na’in iha Timór katak labele sunu to’os. Problema sunu to’os mak hamanas rai-metan. Bainhira rai sai ma-
nas, ai-oan, ular, insetu, kulat, bakteria no mikroorganizmu ne’ebé di’ak mós bele mate hotu. Sunu to’os mós
halo rai-metan sai maran. Nune’e, espesialista sira agora hanorin ba Timór nia to’os-na’in sira atu husik ai-
teen dodok iha to’os laran, no aumenta bee se bele, atu rai-metan aumenta minerál barak no sai bokur liu.
To’os na’in modernu koko no halo análiza rai-metan tinan-tinan atu haree se rai falta minerál karik. De-
pois sira bele hatama minerál no fertilizante sira ne’ebé falta. Ho métodu ida-ne’e to’os nia produsaun bele
aumenta barak. Maibé atu halo métodu ida-ne’e presiza osan no asesu ba fatin ne’ebé fa’an minerál no fertili-
zante sira ne’e. Simples liu mak métodu ida tradisionál: troka beibeik ai ne’ebé kuda iha to’os ida nia laran.
Ai ida-idak fó kontribusaun ne’ebé la hanesan ba rai-metan. Nune’e, se troka beibeik, rai-metan ne’e bele
hetan di’ak husi ai sira ne’e hotu. Se kuda ai ida de’it tinan barak iha to’os ida, to’os ida-ne’e sei la fó produ-
saun di’ak.
KOKO TOOK:
* Foti rai-metan husi fatin rua ka tolu no análiza didi’ak.

• Se bele, uza lensa ka mikroskopio hodi haree, ka haree de’it husi besik iha
fatin ne’ebé ho naroman di’ak.

• Fakar bee uitoan hodi haree rai


bokon.

• Hatama rai-metan uitoan iha kopu, enxe bee barak, no kedok.

Bele haree buat barak no halo komparasaun entre rai sira ne’e. Purezemplu:
- rai-henek baluk ne’ebé ki’ikoan
- ai-horis ki’ikaon nia abut
- insetu ka ular ki’ikoan
- rai nia kor
- rai-teen ne’ebé namlele iha bee leten

* Bele halo komparasaun entre rai-metan husi fatin rua ka liután liuhusi esperimentu kuda ai-musan. Haree
mós topiku “Ai-horis nia moris;” rai-metan mak fatór ida boot ne’ebé bele troka.
• Foti rai-metan husi fatin tolu ka liután. Foti mós rai-henek.
• Hatama ida-idak iha kopu (ka botir rohan) nia laran, no hakerek iha kopu nia lolon rai nia fatin origenál.
• Kuda musan rua ka tolu iha kopu ida-idak. Fore musan ka lakeiru musan di’ak tanba moris lailais.
• Enxe bee uitoan no tau iha loro nia okos.
Loroloron hakerek Ita-nia observasaun atu halo relatóriu ki’ikoan. Hodi halo komparasaun entre rai oin hirak
ne’ebé ita foti, fatór seluk hotu tenke hanesan; purezemplu, kopu, bee, loro no fatin hotu tenke hanesan.

*Husu ba to’os na’in besik Ita-nia hela fatin kona-ba sira-nia esperiensia no hahalok halo rai-metan bokur.
Hahán ai-horis nia estrutura
Ai-horis nia fatin barak mak bele uza ba hahán.

DISKRISAUN:
Ema presiza hahán hodi moris. Ita-nia hahán maioria maihusi ai-
horis. Hahán seluk maihusi balada, maibé balada mós han ai-horis.
Ema uza maneira barak hodi konsume ai-horis oioin. Atu komprende
ai-horis nia estrutura no komponente, di’ak liu hahú ho sira ne’ebé ita
han.

TEORIA BÁZIKA:
Ai-horis hotu iha parte hanesan ne’e: musan, fuan, funan, tahan, kain,
hun, abut. Parte sira ne’e órgaun husi ai-horis. Dala ruma ema bele han
órgaun ida de’it, dala ruma han órgaun barak. Dala ruma balada bele
han órgaun ne’ebé ema labele han. Iha mós órgaun balu ne’ebé ema no
balada labele han. Haree took lista iha ne’e. Karik Ita bele hanoin ai-
horis seluk iha grupu ida-ida.

abut hun tahan(dikin) fuan musan


ai-farina akar fehuk lakeiru batar
fehuk (oioin) tua metan talas lakeiru mutin forerai
talas au nurak lakeiru mutin romaun hare
kumbili hudi fuik liis jambu fore (oioin)
kontas kanko bateka uvas
senoura modomutin, pipino romaun
lakeiru mutin modometan ai-dila tunis
liis (oioin) ai-farina haas kulu
sinkomas hali (nurak) kulu (oioin) kamii
kinur ai-dila (nurak) goiabas pimenta
ai-lia repoliu (oioin) kaijus petai
lenkuas kobe avokate markujas
Nabu nabu akadeiru trigu [gandum]
kain kabura sabraka sukaer
kanko ortalaun hudi lakeiru
modomutin angiraun tomate ai-manas
funan modometan markijas uvas kiar
liis liis alfase sarmale lakeiru
lakeiru talas tabala karambola kafe
ai-dila angriaun kafe bilimbi kai-jus
hudi (dubu) tohu du’ut morin brinjela
ai-kala (ai-ture) lakeiru ruku sukaer
mostarda fehuk (nurak) patola
fehuk kabura baria
budu tasi ai-manas
(alga) Ai-nanás
tabala
du’ut morin
Nuu mak ai-han ida ne’ebé espesiál. Ema hemu nia been, han nia isin,
no mós hasai mina husi nia isin. Bainhira nuu fuan sai tuan, nuu-oan
bele moris husi nia. Ne’e signifiku katak nuu fuan iha musan iha ninia
laran. Ne’e hanesan ai-fuan seluk maibé oin-seluk. Kompara ho avo-
kate: musan iha laran, fuan isin iha li’ur. Se han tiha avokate nia isin,
ninia musan sei bele moris no halo avokate-hun foun. Maibé nuu nia
isin iha laran de’it. Se han tiha nuu isin, nuu musan labele halo nuu-
hun foun. Nune’e, nuu hanesan kami no kiar, maibé boot liu no iha
kuak boot ho been iha laran.

KOKO TOOK:
• Lista iha leten ne’e mak lista ne’ebé grupu TEORIA BÁZIKA UNTL mak halo.
Di’ak liu, naran grupu ka ema halo rasik lista hanesan ne’e kona ba ai-han iha
sira-nia moris fatin.

• Bele mós halo lista ba hahán 10 (ka liután) ne’ebé importante liu ba moris, no
haree took ai-han sira-ne’e maihusi ai-horis órgaun ida ne’ebé. Grupu TEORIA
BÁZIKA UNTL nia lista hanesan ne’e:

Ai-han Órgaun
1. Ai-farina Abut, tahan
2. Fehuk Abut, dikin, funan
3. Talas Abut, kain, tahan
4. Hare Musan
5. Batar Musan
6. Kamii (ba mina, lilin) Musan
7. Kulu (oioin) Fuan, musan
8. Hudi Fuan, funan(dubu)
9. Akar Hun
10. Nuu (ba mina) Espesiál
Nuu fuan monu
Nuu fuan bele lori enerjia barak bainhira monu.

DESKRISAUN:
Ai-fuan barak iha Timór mak boot no todan. Se monu husi
hun no kona ema ka balada bele halo kanek. Ho fórmula
fízika, ita bele sura nuu fuan ida nia tempu, velosidade, en-
erjia no forsa bainhira monu.

TEORIA BÁZIKA:
Naran buat ida ne’ebé monu iha rai-klaran nia superfísie
tuir fórmula hanesan tuirmai ne’e:
F=mg F=forsa gravidade (todan), m=masa, no
g=aselerasaun gravidade nian, maizomenus 10m/s2.
Forsa ne’e mak forsa ne’ebé dada buat ruma ba kraik. Buat todan (masa
boot) simu forsa boot; buat kamaan (masa ki’ik) simu forsa ki’ik.
Naran buat ida ne’ebé monu, mak monu ho tempu, nia fórmula hane-
san tuirmai ne’e:

Naran buat ida ne’ebé monu hetan velosidade, nia fórmula hanesan
tuirmai ne’e:

Buat ruma ne’ebé muda an iha nia enerjia kinétika, nia fórmula hanesan tuirmai ne’e:

Enerjia potensiál mak depende ba buat ruma nia aas no ninia masa, nia fórmula hanesan tuirmai ne’e:

Se la hanoin kona-ba friksaun husi anin, enerjia kinétika iha kraik (bainhira atu besik kona rai) sei sai
hanesan ho enerjia potensiál iha leten:

Forsa ne’ebé nuu fuan fó bainhira nia monu ba rai mak komplikadu uitoan.
Ne’e depende ba tempu ou distánsia ne’ebé nia presiza atu para. Purezemplu, se
nuu fuan monu ba simente de’it, nia fó fórsa boot tanba ninia velosidade sai
menus kedas. Maibé se nuu fuan monu ba rai-henek, nia fó forsa ki’ik uitoan,
tanba nia para neineik uitoan bainhira nia dudu tama rai-henek. Bele uza fór-
mula ba serbisu tuirmai ne’e hodi hetan nuu nia forsa bainhira kona rai:

Serbisu ne’ebé nuu fuan bele halo hanesan de’it ho ninia enerjia kinétika.
Nune’e:

KOKO TOOK:
*Halo kalkulasaun ba nuu ne’ebé monu atu hetan ninia tempu monu, velosidade bainhira kona rai, enerjia ki-
nétika bainhira kona rai, no forsa ne’ebé nia fó ba rai.
Se nuu hun nia aas mak 6 metru,
Velosidade ne’e atu besik 40 km/h, hanesan kareta ne’ebé halai iha sidade
laran.
Se nuu fuan iha masa 4 kg,

Nune’e, enerjia rua ne’e maizomenus hanesan.

Se karik nuu fuan rua ho masa hamutuk 8kg monu husi ai-hun ne’ebé 6m, rezultadu sei sai hanesan ne’e:
t = 1,1s
v = 11m/s
Enerjia = 480 Joule. Nune’e, tempu no velosidade hanesan de’it ho nuu 4kg ne’ebé monu husi ai-hun 6m,
maibé enerjia boot dala rua. Ita bele haree katak buat ruma nia tempu monu no velosidade ikus la depende ba
ninia masa.
Se karik nuu ho masa 4kg monu husi ai-hun ne’ebé aas liu, 12 metru, rezultadu sei sai hanesan ne’e:
t = 1,5 s
v = 15 m/s
Enerjia = 480 Joule. Nune’e, tempu no velosidade boot uitoan, no enerjia hanesan de’it nuu fuan rua 8kg
ne’ebé monu husi ai-hun 6m.
Joule mak enerjia nia unidade. Ampolas uza enerjia tuir ninia tamañu. Ampolas 40 watt uza 40 Joule/
segundu. Nune’e, nuu 4kg ne’ebé monu husi ai-hun 12m iha enerjia atu bele halo lakan ampolas 40 watt ba
12 segundu.
Atu hetan forsa ne’ebé mosu bainhira nuu 4kg monu husi ai-hun 6m, ita bele hanoin katak nuu fuan ne’e
para iha rai-henek ho distánsia 5cm de’it. 5cm = 0,05m, nune’e,

Nuu bele fó forsa ne’e ba tempu badak de’it.

Buat ruma ne’ebé ho 484 kg (kuaze bidon rua nakonu ho bee) simu forsa nafatin ba kraik husi gravidade atu
hanesan 4840 newton.
Se karik nuu monu ba simenti, no para ho distánsia 1cm de’it,

Nune’e, forsa boot liu.


Ai-musan no jerminasaun
[LI: perkecambahan]
Ai-musan ida-idak nia laran, iha buat hotu ne’ebé ai-horis ne’e presiza
atu halo ai-horis foun ida.

DESKRISAUN:
Maioria ai-horis mak fó musan atu halo moris ai-oan ida foun. Musan
nia karakterístiku barak, no ema bele aprende barak kona-ba ai-musan
liuhusi observasaun.
Ai-musan dala ruma boot (avokate), dala ruma ki’ik (du’ut), dala
ruma ai-musan hela barak hamutuk (batar), dala ruma ida mesak
(akadiru). Ai-musan balu iha ninia tempu (sukaer), balu sai nafatin durante tinan tomak (nuu), no balu sai
dala ida de’it iha ai-horis nia moris (tali akar). Ai-horis balu fó sai ai-musan lailais (koto), maibé balu presiza
moris kleur – too tinan sanulu resin – foin fó sai ai-musan (nuu). Ai-horis balu mós ladún uza ai-musan: du’ut
balu, hudi no au baibain la moris foun husi ai-musan, maibé husi abut de’it. Bainhira kuda ai-hun oin barak
(ai-farina), ema la uza ai-musan maibé tesi ai-sanak de’it bainhira hakarak halo moris ai-hun foun.
Ai-musan balu bele moris lailais iha naran fatin ida (fore), seluk susar atu halo moris (tali akar). Ai-musan
balu bele moris lailais (lakeiru), balu presiza tempu kleur (kiar). Ai-musan barak (fore) bele rai kleur se halo
maran no foin moris foun bainhira hetan bee. Maibé seluk hein buat seluk hodi halo moris fali.
Ai-musan barak mak importante ba ema nia moris. Nune’e, ema tenke komprende ai-musan sira atu tulun
sira moris di’ak. Ai-musan balu mak di’ak ba han (batar) maibé balu tenke hasai molok han (haas). Ai-musan
balu iha mina barak (kamii) no barak iha proteina barak (fore).
Nuu nia ai-musan interesante tebes. Nia iha kulit mahar no kulit toos, no fó isin ho mina barak, hanesan
kamii no kiar. Maibé se ema hasai nuu nia kulit mahar, nia labele moris. Ema bele hasai kulit balu de’it, iha
okos, maibé fatin husi ne’ebé abut no tahan atu sai labele book. Dala ruma mós bele haree nuu ne’ebé moris
foun molok nia tun husi nuu-tutun! Mós, bainhira nuu atu moris foun, bola ida mosu iha ninia laran. Bainhira
nuu nia tahan sai tiha ona husi nuu fuan, bola iha laran sai midar liu.
Ai-hali mós interesante. Nia hun boot, maibé musan ki’ikoan liu. Iha fuan nia laran bele hetan funan no
musan hotu, no kuak ki’ikoan iha kraik. Ai-hali presiza inseta, dihi oin ida, atu lori polen husi funan ida to’o
funan seluk atu musan bele kaben no moris foun. Dihi ne’e mós presiza ai-hali tanba nia tau tolun iha fuan nia
laran. Baibain labele hetan ai-hali moris foun iha rai-metan, maibé iha fatuk kuak, ai seluk nia leten, no kaku-
luk. Baibain manu mak han hali-musan, semo dook husi hun ne’e, no tee fali hali-musan iha fatin di’ak atu
moris. Ami-nia grupu koko
kuda ai-hali, maibé la kon-
sege halo nia moris, karik
tanba manu no dihi la fó tu-
lun. Ema ida husi ami-nia
grupu hetan hali-oan ne’ebé
moris iha ai nia hun ida, iha
Ermera. Ninia foto iha sorin
ne’e.

TEORIA BÁZIKA:
Ai-musan lori informasaun jenétiku ne’ebé ai presiza atu halo ai-horis foun. Ai-musan balu mak la di’ak no
labele halo ai-horis foun. Se ai-musan di’ak, nia lori ai-oan ki’ikoan, naran “embriaun,” ne’ebé hein hela atu
halo ai-horis foun. Iha ai-musan nia laran mós iha hahán ba embriaun atu nia bele simu enerjia molok nia
hetan fali loro no bee. Dala barak ita ema mós bele na’ok enerjia ida-ne’e no uza atu han di’ak.
Maioria ai-musan presiza “kaben” (fertiliza) molok atu halo ai-horis foun. Ne’e katak sira tenke simu po-
len husi funan seluk, dala ruma iha hun ida de’it, dala ruma husi hun ida seluk ne’ebé hanesan. Baibain insetu
hanesan bani ka tekilili mak lori polen ne’e. Nune’e, se ema la gosta bani no oho hotu, ai-horis hotu ne’ebé
presiza bani nia tulun iha prosesu polenizasaun sei mate. Ne’e ezemplu di’ak kona-ba oinsá buat hotu ne’ebé
moris depende ba malu. Ne’e duni, meiu ambientál komplikadu duni, no ema bele estraga nia lailais se la la’o
ho kuidadu.
Atu halo ai-horis foun, ai-musan hotu presiza kondisaun hanesan ne’e: bee, temperatura ruma, oksijéniu,
no dala ruma naroman ka nakukun. Buat ezatamente ne’ebé ai-musan ida-idak presiza la hanesan. Purezem-
plu, halo fore mungu bokon no nia bele moris iha oras sanulu de’it. Maibé halo kamii-musan bokon, kleur sei
la mosu buat ida. Se halo ai-musan bokon demais, hanesan iha bee nia okos, dala barak ai-musan la bele
moris maibé dodok de’it. Ne’e duni, ai-musan presiza hetan kondisaun perfeitu foin nia halo moris foun.
Ai-musan iha ligasaun metin ho animál sira ne’ebé hela iha sira-nia leet. Dala ruma balada han ai-musan
no estraga, hanesan fahi han batar. Maibé dala ruma balada han ai-musan ne’ebé toos liu no la estraga ida. Ai
-musan hanesan ne’e sai hamutuk ho balada nia teen prontu atu moris, dook husi ninia ai-inan.
Bainhira halo to’os, ema buka maneira atu ai-musan bele moris lailais. Purezemplu, ema balu halo ai-
musan bokon molok hatama iha to’os. Ema balu mós hatama sabaun uitoan hodi tulun prosesu.
Dala ruma ai-musan balu presiza buat espesiál. Purezemplu, ai-musan balu ne’ebé kulit toos presiza sunu
foin nakfera atu bele moris. Ai-musan seluk presiza tama liuhusi animál ka manu ruma nia sistema digestivu
foin bele moris. Se animál ne’e mate hotu, ai sira-ne’e mós labele moris ona.

KOKO TOOK:
*Foti ai-musan balu no tau iha bee uitoan. Hein no haree loroloron
to’o nia moris. Hekerek prosesu hotu atu labele haluha bainhira nia
moris. Halo komparasaun entre ai-musan sira-ne’e. Bele mós halo
komparasaun entre ai-fuik nia musan no ai-musan husi ai-horis ne’ebé
ema kuda. Haree took se bele hetan ezatamente saida mak ai-musan
ida-idak presiza hodi moris (temperatura saida, bee barak ka uitoan,
tempu saida, buat seluk ne’ebé espesiál…)
Purezemplu, ema ida iha ami-nia grupu halo bokon hare, depois
rai balu iha fatin tolu:

• plástiku laran ne’ebé iha kuak

• plástiku laran ne’ebé taka metin

• Tisu ne’ebé bokon uitoan.

Rezultadu husi esperimentu tolu ne’e mak moris lailais hotu. Nune’e,
esperimentu ne’e prova katak bainhira hare-musan hetan bee, nia
moris kedas.
Ezemplu ida tan, ema ida kuda lakeiru iha fatin haat:
• plástiku laran
• rai-metan
• rai-henek
• rai-henek kahur ho rai-metan no buat orgániku hansan ai-tahan no
ai uut

Rai oin tolu mak bokon uitoan, no ida iha plástiku laran nia hoban
meia oras molok hatama iha plástiku laran. Nia kuda ai-musan besik
kopu ninin atu bele haree momentu ne’ebé nia halo moris.

Ema seluk husi ami nia grupu koko ho fore-mungu, fore, batar, hali, akar, koto, no seluk tan.
*Bele haree iha ai-musan ida nia laran hodi buka ninia baluk hotu, hanesan foto sira iha sorin. Di’ak liu uza
ai-musan boot, ne’ebé hahú moris ona. Koko atu hetan ninia baluk hotu.

* Ai-musan idaida mós iha maneira atu halai ba fatin seluk. Bele halo lista ba maneira ne’ebé Ita hatene ka
observa tiha ona, hanesan tuirmai ne’e:
Manu Kiar: pombu fuik, manu metan,

Akar: pombu fuik,


Balada Kiar (fahi fuik), du’ut barak (bibi, rusa)
Bee Samatuku, ai-bubur, nuu
Anin Samatuku, Mahoney
Ema Ai-daar, ai-fuan hotu ne’ebé ita han
Seluk tan… Ai-daar: niki

• Hili no halo komparasaun entre ai-musan oi-oin. Bele aprende buat barak husi observasaun de’it.
*Buka nuu fuan ne’ebé moris tiha ona. Loke nia no haree didi’ak ninia estrutura.

Ami nia grupu iha


UNTL mós hetan
fuan ida ne’ebé
moris dala rua husi
kuak ida.
Ai-horis nia moris
Fatór barak fó influénsia ba ai-horis nia moris

DESKRISAUN:
Ai-horis ida atu moris di’ak ka la di’ak depende ba fatór barak.
Atu komprende fatór ida nia influénsia, bele halo esperimentu simples
tuir regra TEORIA BÁZIKA. Ne’e duni, tenke kuda ai barak, no ba
ida-idak troka fatór ida. Purezemplu, estudante ida husi ami-nia grupu
iha UNTL halo komparasaun entre musan ne’ebé kuda iha rai-metan
no rai-henek, no mós halo komparasaun entre musan ne’ebé moris iha
li’ur no iha uma laran, no mós halo komparasaun entre musan oin rua.
Ninia esperimentu iha foto iha sorin ne’e, bainhira ai-horis sira atu
besik mate ona. Atu haree ninia relatóriu kompletu, klik iha ne’e:
INÁCIO NIA RELATÓRIU
Bainhira halo esperimentu, tenke hanoin didi’ak. Bele halo kom-
parasaun entre musan ne’ebé troka fatór ida de’it. Nia koko fatór tolu:
• Fatin: uma laran ka iha li’ur
• Rai: rai-henek ka rai-metan
• Musan: batar ka fore
Husi ninia esperimentu, purezemplu, la bele halo komparasaun
entre batar musan ne’ebé kuda iha rai-metan iha li’ur no ida ne’ebé
kuda iha rai-henek iha uma laran, tanba fatór rua mak troka hotu, no ita la bele hatene fatór ida ne’ebé mak fo
influénsia. Purezemplu, ba fatór “fatin,” bele halo komparasaun sira-ne’e:
• Batar musan kuda iha rai-metan iha li’ur no iha uma laran
• Batar musan kuda iha rai-henek iha li’ur no iha uma laran
• Fore musan kuda iha rai-metan iha li’ur no iha uma laran
• Fore musan kuda iha rai-henek iha li’ur no iha uma laran

Kolega seluk halo esperimentu kuda lakeiru musan iha fatin haat: plástiku
laran (la uza rai), rai-metan, rai-henek, no rai-metan ne’ebé kahur ho buat or-
gániku (ai-tahan, du’ut, fo’er dodok),
depois rega ho bee. Ninia esperimentu
mós sai kapás. Esperimentu nia rezul-
tadu sai hanesan foto iha sorin ne’e. Atu
lee ninia relatóriu, klik iha ne’e:
CELESTA NIA RELATÓRIU Ikus liu,
ai-horis hotu simu limitasaun husi botir
ki’ikoan. Iha botir nia kidun bele haree
abut barak buka nutrisaun tan.

TEORIA BÁZIKA:
Moris mak buat ne’ebé komplikadu la halimar. Naran buat ida ne’ebé moris tenke hetan buat barak atu
bele moris. Se susar atu hetan, dala ruma buat ne’e moris neineik ka mate. Biologista hetan ona katak ai-
horis presiza buat hanesan tuir mai ne’e:
• Naroman
• Kárbonu-dioksidu
• Bee
• Minerál balu (potá sium, nitrojéniu, no seluseluk tan)
La’os fatór haat iha leten de’it, maibé iha mós fatór seluk tan ne’ebé fó influénsia ba ai-horis. Bainhira
ema komprende didi’ak, bele halo to’os di’ak liu no bele hetan ai-han barak liu. Ida-ne’e mak TEORIA
BÁZIKA nia funsaun, no ema halo buat ne’e desde tinan rihun ba kotuk. Agora ema sientista bele halo
análiza ba ai-horis no hetan informasaun barak tan ho métodu modernu atu fó tulun hodi halo to’os buras liu.
Maibé bele mós hetan informasaun barak liuhusi esperimentu simples de’it.
KOKO TOOK:
*Hili fatór ida ka liután no halo esperimentu hanesan iha leten. Loroloron hakerek didi’ak buat ne’ebé mosu.
Di’ak liu sukat mós ai-horis nia aas. Fatór seluk ne’ebé interesante mak hanesan tuirmai ne’e:
• Botir boot ka ki’ik (rai barak ka uitoan)
• Fatin nakukun (kaixa nia laran) ka naroman
• Fakar bee barak ka uitoan
• Kahur buat ruma ho rai-metan, purezemplu kuda teen, masin, masin midar, ahu-kadesan, tua mutin, tua
siin, no seluseluk tan.
• Rai toos ka mamar
• Rai manas, hanesan iha uma vidru (lia-portuges: estufa) nia laran, ka malirin, hanesan iha foho nia
leten.

* Se karik iha oportunidade ba distritu seluk, haree took fatin seluk nia ai-horis oinsá la hanesan. Atu
hatene nia tanbasá la hanesan, haree didi’ak kondisaun rai, udan, temperatura, anin, no análiza mós ema nia
métodu halo toos. Hanesan ne’e bele komprende di’ak liu kona-ba fatór ne’ebé fó influénsia ba ai-horis nia
moris. Se bele, lori musan husi Ita-nia fatin no kuda fali iha fatin foun. Ho tempu bele haree ai-horis ne’e
bele moris di’ak liu, aat liu, ka hanesan de’it ninia moris iha Ita-nia fatin.
Enerjia atu hetan ai-han
Ema hetan enerjia husi ai-han, maibé ema mós tenke fó enerjia atu
hetan ai-han.

DESKRISAUN:
Prosesu atu hetan ai-han ida-idak la hanesan. Balu presiza serbisu ba-
rak, balu ladún. Bele halo komparasaun entre prosesu kuda ai-han
oioin atu haree ida ne’ebé mak susar, ida ne’ebé mak fasil. Ami-nia
grupu iha UNTL halo lista ba ai-han balu ne’ebé importante ba moris
iha Timór hanesan tuirmai ne’e:
Prepara fatin Kuda Hein Foti Prepara Atu rai
kleur
Hare Halo tetuk na- Hili fini, Hamoos Ko’a Baku ka sama (ema Halo ma-
tar, hoban, du’ut ka kuda) ka lori ba ran, tau
hadi’a kabubu, kari ba rai, (dala rontu, iha okan
husik bee tama, depois ruma) fai ka dulas ho gili
duni ho karau, maizomenus
tratór ou insada, semana tolu,
hamoos du’ut fokit no kuda
fali hare-oan,

Batar Hamoos to’os, Hili fini, Hamoos Silu Halo maran, dere Halo ma-
dala ruma sunu, hakuak rai ho batar ka behu ran, futu,
fila rai ai-suak, du’ut tara
kuda, nafatin,
taka ho rai tau rai ba
batar hun
Ai- Hamoos to’os, Kuda kain Hamoos Ke Fase, hasai kulit Husik iha
farina dala ruma sunu, pedasuk ida du’ut rai (labele
isin fila rai kleur liu),
fera halo
baluk, ha-
bai maran
Talas Hamoos to’os, Talas rai- Hamoos Ke Fase, hasai kulit Tau iha ai
dala ruma sunu, maran: Kuda du’ut, -kuak ka
fila rai isin ka hun tau rai ba fatuk
boot tomak ka hun, kuak, bele
baluk ida ka rai iha
matan ida ne’ebé
de’it. de’it.
Talas bee:
Kuda oan
ki’ik.
Fehuk- Hamoos to’os, Rai tiha isin Hamoos Ke Fase (Ladún
roupa dala ruma sunu, balu iha rai nia du’ut bele rai
fila rai okos fatin kleur)
seguru, hodi
uza ba fini.
Kuda baluk ida
ho matan.
Fehuk- Hamoos to’os, Kuda nia kain Hamoos Ke Fase, hasai kulit Koa halo
midar dala ruma sunu, ka nia isin du’ut baluk mi-
fila rai his, habai
maran
Husi tabela ida-ne’e ita bele haree katak hare prosesu susar uitoan, ai-
farina no talas nia prosesu mak fasil.
Fatór seluk ne’ebé la tama iha tabela ida-ne’e mak transporte atu
lori fini ba toos, no lori fali ai-han ba uma. Ida-ne’e mós dala ruma
presiza enerjia barak.
Iha prosesu sira-ne’e nia laran, enerjia husi animál bele fó tulun.
Ema dala ruma uza kuda hanesan transporte no karau hodi halai natar.
Se rai tetuk, ema bele uza tratór hodi fila rai no halai natar. Maibé iha
foho dala barak tratór labele tama. Mós, presiza enxe mina atu uza
tratór. Nune’e, ikus liu tenke fa’an produtu balu atu hetan osan hodi
sosa mina.

TEORIA BÁZIKA:
Ema nia enerjia hetan husi ai-han. Tempu uluk, tinan rihun atus ida (100,000) liuba, ema la hatene halo toos.
Nune’e sira buka de’it ai-han iha ailaran no tasi laran. Agora ita-nia ai-han maioria maihusi toos. Ai-han ida-
idak fó enerjia ne’ebé la hanesan. Tuir referensia, 100 grama husi ai-han neen iha tabela leten nia enerjia no
proteina mak hanesan informasaun iha tabela tuirmai ne’e:
Ai-han (100 g) Enerjia (kcal) Proteina (grama)
Etu 370 8,0
Batar 419 14,5
Ai-farina 160 1,4
Talas 112 1,5
Fehuk roupa 77 18,0
Fehuk midar 86 1,6

Bele haree katak batar nia enerjia barak liu, no proteina mós di’ak.
Fehuk roupa nia proteina barak liu, maibé ninia enerjia ki’ik liu. Bele mós haree katak ai-farina, talas, no fe-
huk midar ladún iha proteina. Ema bele han buat tolu ne’e to’o bosu maibé sei presiza buka proteina husi ai-
han seluk, hanesan koto, fore-mungu, tahu, tempe, manu tolun ka
na’an.
Ema ida ne’ebé uza tratór bele halo to’os barak liu, tanba enerjia
barak maihusi mina (gazóleu ka gazolina). Ema ne’ebé iha osan bele
foti enerjia husi mina no halo servisu barak. Ema ne’ebé la iha osan
tenke halo sebisu ho enerjia husi ai-han de’it, ka dala ruma uza balada
nia enerjia.

KOKO TOOK:
*Halo kalkulasaun ho matemátika:
• Presiza han fehuk roupa hira atu hetan enerjia hanesan ho 100g batar?
• Presiza han talas hira atu hetan enerjia hanesan ho 100g etu?
• Presiza han fehuk midar hira atu hetan enerjia hanesan ho 100g ai-farina?

*Istória hahán interesante loos. Purezemplu, batar no fehuk midar (no ai-han barak tan hanesan tomate no ai-
manas) maihusi kontinente Amérika, no ema Europa foin hetan ai-han sira ne’e depois Columbo hetan
Amérika iha 1492. Portugés sira lori batar no fehuk-midar mai Timór, no ema Timór foin aprende kuda iha
ne’e. Husu ba avó sira, bainhira sira se labarik, sira-nia hahán importante mak saida? Husu ba sira se karik
sira hatene sira-nia avó nia hahán importante mak saida?
Tasi no tasi ibun
Tasi maran, tasi nakonu (Maré)
Tasi sai maran no sai nakonu loron ida dala rua tanba forsa
gravidade husi fulan no loro dada ba bee iha tasi laran.

DESKRISAUN:
Tasi iha laloran ne’ebé baku ba tasi ibun dala ruma boot,
dala ruma ki’ik. Ida-ne’e depende de’it ba anin. Buat ketak
mak tasi nia nivel. Dala ruma tasi bele sa’e to’o nivel aas,
no dala ruma tasi bele tun to’o nia maran. Diferensa entre
nivel nakonu no nivel maran dala ruma to’o metru tolu. Ida-
ne’e importante ba peskadór, no mós ema ne’ebé hela besik
tasi. Bainhira tasi maran, ema bele la’o ba laran hodi hili
ikan no buat seluk atu han. Bainhira tasi nakonu, hatama ro
la susar.

SIÉNSIA:
Matenek na’in Isaac Newton nia lei kona-ba gravidade
dehan katak buat hotu dada ba buat hotu. Nune’e, ita ema
dada ba rai-klaran no rai-klaran dada ba ita. Rai-klaran dada
ba fulan no loro, no sira mós dada ba rai-klaran. Rai-klaran
nia superfisie iha fatuk no rai barak, maibé mós iha bee ba-
rak, maioria ne’ebé hela iha tasi. Bainhira fulan no loro nia
gravidade dada ba fatuk no rai, sira ladún muda, tanba belit
hamutuk. Maibé bainhira loro no fulan nia gravidade dada
ba bee, bee ne’e bele suli sa’e uitoan. Ida-ne’e mak naran
maré (husi lian Portugés) ka tasi maran no tasi nakonu.
Rai-klaran hadulas an loron ida dala ida. Sempre iha
fatin rua iha rai-klaran nia sorin-sorin ne’ebé tasi sa’e, no
fatin rua ne’ebé nia tun. Baibain ida mak sa’e aas, no ida
sa’e natoon de’it. No ida-ne’e la’os loroloron mosu hane-
san. Dala ruma tasi sa’e aas liu, dala ruma sa’e uitoan de’it.
Ida-ne’e depende ba pozisaun loro no fulan. Se karik loro
no fulan hamutuk iha sorin ida (fulan foun) ka loro no fulan
iha sorin ezatamente kontráriu (fulan nakonu ka fulan boot)
tasi bele sa’e no tun maka’as, tanba fulan no loro serbisu
hamutuk. Bainhira fulan sorin de’it, fulan no loro dada iha
diresaun 90º la hanesan, nune’e tasi tun no sa’e uitoan de’it.

KOKO TOOK:
* Husu ba ema ne’ebé hela besik tasi atu haree katak sira
hatene ona:
• Tasi tun/sa’e loron ida dala hira?
• Tasi tun/sa’e depende ba saida?
• Tasi tun/sa’e maka’as bainhira?

* Bainhira foin to’o tasi ibun atu hariis tasi, tau ai iha rai-henek iha
fatin aas liu ne’ebé laloran tasi bele kona, hanesan foto iha ne’e. De-
pois, bainhira atu besik fila ona haree tasi tun ka sa’e ho distánsia hira.

*Se hela besik tasi, haree took tasi no fulan nia ligásaun. Loos ka lae
katak tasi tun liu no sa’e liu iha tempu fulan foun, fulan nakonu?
Laloran Tasi
Laloran tasi mosu tanba anin huu ba tasi.

DESKRISAUN:
Laloran tasi la iha ligásaun ho tasi maran/tasi nakonu [LI: pasang su-
rut air laut P: maré]. Laloran tasi mosu tanba anin huu ba tasi nia su-
perfísie. Ne’e duni, tasi bele nakonu, no laloran sai ki’ik liu, ka tasi
mós bele maran maibé laloran sai boot. Tasi nia laloran bele ki’ik, nia
aas menus husi 1 sentímetru; ka boot ho aas 1 metru resin.

TEORIA BÁZIKA :
Bainhira anin huu ba bee, friksaun mosu entre anin no bee. Liu husi
friksaun ne’e anin bele fo forsa ba bee no hamosu laloran ki’ikoan.
Bainhira laloran ki’ikoan mosu tiha, friksaun aumenta uitoan, no anin
bele fo forsa boot uitoan ba bee. Nune’e bele mosu laloran boot ui-
toan. Bainhira laloran boot uitoan mosu tiha, anin nia forsa liu husi
friksaun aumenta tan, no laloran boot liu bele mosu. Bainhira anin
maka’as liu, laloran mós bele sai boot liu.
Dala ruma ema bele haree laloran boot, maibé anin ladún maka’as.
Ne’e tanba laloran sempre halai. Anin bele huu maka’as iha fatin se-
luk, ne’ebé dook husi Timór, depois laloran sira halai nafatin too xoke
tasi-ibun Timór nian. Se laloran boot xoke tasi-ibun iha Timór, ne’e
katak anin boot huu ba tasi iha fatin seluk no hamosu laloran boot sira
ne’e.
Presiza distánsia naruk atu hamosu laloran boot. Tanba ne’e laloran iha Tasi-mane baibain boot liu fali
laloran iha Tasi-feto. Tasi-feto nia área ki’ik tanba iha ilha sira hanesan Alor, Atauro no Wetar hela
maizomenus 30km husi Timór. Ilha sira ne’e hapara laloran sira ne’ebé maihusi tasi ne’ebé norte liu. Laloran
ne’ebé xoke ba Timór nia ninin norte halai distánsia ki’ik de’it, nune’e labele sai boot. Tasi-mane boot: Aus-
trália dook husi Timór nia ninin sul, atu besik 400km. Ne’e duni, iha distánsia boot iha ne’ebé laloran bele
simu enerjia barak husi anin.
Laloran tasi nakdulas: iha movimentu ba leten/kraik no mós ba oin/kotuk. Buat ruma ne’ebé namlele iha
tasi bele hatudu movimentu ne’e: leten-oin-kraik-kotuk-leten-nsst. Bainhira laloran baku tasi ibun, funan sai
(tasi been sai nakfurin) tanba bee la kle’an, nune’e laloran labele nakdulas ona.
Bainhira ita haree tasi, bele hanoin katak laloran hotu maihusi tasi atu xoke mai tasi ibun. Maibé haree
didi’ak: laloran tasi halai iha diresaun hotu. Balu mós halai husi tasi ibun no ba fali iha diresaun tasi. Bele
haree fenómena ida-ne’e bainhira soe fatuk ba bee lihun: laloran mosu no halai ba diresaun hotu.

KOKO TOOK:
*Iha tasi ibun, Ita bele haree laloran tasi nia karakterístiku.
Laloran nia diresaun. Baibain ema haree de’it laloran tasi ne’ebé xoke mai tasi ibun. Buka mós laloran
ne’ebé ba sorin, ka halai husi tasi ibun ba fali tasi.

Laloran nakdulas. Tur iha bee laran, haree tasi


ibun, no hein laloran. Bainhira laloran mai, bele
sente bee dudu ita ba leten, depois ba oin, depois
ba kraik, depois ba kotuk. Ne’e tanba ita-nia isin
muda tuir bee ne’ebé muda iha dalan sírkulu nian.

Amplidaun. Ida-ne’e simples atu sura. Hamriik


iha bee laran no hein laloran. Haree bee kona ita-
nia isin. Marka nivel leten liu iha ne’ebé, depois
badak liu iha ne’ebé. Distánsia ida-ne’e mak am-
plidaun dala rua. (Amplidaun mak distánsia husi
leten ba zero, ka husi kraik ba zero. Haree dezeñu
iha sorin ne’e.)
Frekuénsia. Ida-ne’e mós bele sura simples. Tu ai iha bee
laran, ka haree fatin ida hanesan fatuk. Hein laloran rua ka
tolu mak mai hamutuk. Bainhira ida mai xoke ai, hahú
konta tempu (segundu [LI: sekon]), no para bainhira ida se-
luk ne’ebé tuir mai xoke ai. Númeru ne’ebé ita hetan mak
períodu T: tempu hira ba laloran ida. Frekuénsia mak
laloran hira iha tempu ruma, baibain iha segundu ida.
Nune’e, presiza buka T nia inversu: 1/T = frekuénsia. (Iha
vídeo ida-ne’e, bele haree fatuk ida no konta períodu
maizomenus 15 segundu, frekuénsia 0,07 hz.)

Laloran naruk λ. Haree distánsia entre laloran rua ne’ebé


tuir malu. Dala ruma boot, dala ruma ki’ik. Ema na’in rua
bele foti tali, tama tasi no koko sukat, maibé susar tanba
laloran nunka para!

Velosidade. Bele haree de’it se laloran la’o lailais ka neineik. Atu


sura velosidade, bele uza fórmula rua: v=s/t ka v=λf. Se hetan ona λ
no f, bele tama kedas iha fórmula. Bele mós tama tasi no sukat distán-
sia ruma s, no tempu t. Uza tali atu sukat distánsia ruma, purezem-
plu 20m. Ema na’in rua lori tali tama tasi, hamriik iha ninia rohan rua
tuir diresaun laloran, no estika metin tali. Depois hein laloran. Bain-
hira laloran ida mai to’o rohan ida, hahú konta tempu (segundu [LI:
sekon]), no para bainhira nia to’o rohan seluk. Rezultadu mak t. De-
pois uza fórmula v=s/t.
Tasi nia Masin
Bele koko tasi been lori masin hira.

DESKRISAUN:
• Foti kopu rua, ida ho tasi been, ida ho bee moos. Halo idrómetru hodi halo
komparasaun entre bee oin rua ne’e.

• Foti xupadór ida.


• Silu iha rohan kraik no kesi ho borraxa, hanesan foto iha sorin ne’e.
• Silu fali no kesi tan.
• Hatama pregu ki’ikoan ida ba ida, to’o xupadór namlele di’ak iha bee laran
no la hali’is. Ida-ne’e mak idrómetru.

• Halo nia namlele iha tasi been no


halo marka ba xupadór ho lapiz ka lapizeira.

• Tau fali iha bee moos no


buka marka. Baibain marka
iha bee nia okos.

• Aumenta masin kanuru ida


ba bee moos, kedok di’ak, no
koko fali ho idrómetru.
• Se idrómetru seidauk namlele iha nivel hanesan iha tasi been, au-
menta masin kanuru ida tan, kedok no koko fali.
• Aumenta masin ba bee moos too idrómetru namlele iha nivel
ne’ebé hanesan nia namlele iha tasi been.

• Ikus liu bele foti konkluzaun katak masin iha tasi been mak kuan-
tidade maizomenus hanesan masin ne’ebé ita foin aumenta iha bee
moos.

Se labele hetan tasi been, bele mós halo esperimentu ho bee oin rua
ne’ebé mestre mak prepara: Ida ho masin barak, ida moos. Depois
estudante sira bele buka took ho esperimentu ida-ne’e: iha masin hira
iha bee masin ne’e nia laran?

TEORIA BÁZIKA:
Naran been (líkidu [LI: cair]) nia karakterístiku ida mak ninia densidade [LI: massa jenis]. Densidade mak
buat ruma nia masa fahe (divididu) por ninia volume. Se buat ruma nia densidade ki’ik liu fali been ruma nia
densidade, buat ruma ne’e bele namlele iha been ne’e nia leten. Iha esperimentu ida-ne’e, xupadór idrómetru
mak iha densidade ki’ik liu fali bee, nune’e nia namlele iha bee leten no la tun ba okos.
Mós, ema bele haree nia namlele to’o nivel hira. Se nia namlele aas, ne’e katak ninia densidade ki’ik liu
fali been nian. Se nia namlele uitoan de’it, ne’e katak ninia densidade atu besik hanesan been ne’e nian. Tasi
been iha masin barak ne’ebé halo ninia densidade boot liu fali bee moos nian. Nune’e, idrómetru xupadór
namlele aas iha tasi been, no tun liu iha bee moos.
Masin baibain ne’ebé ema uza mak elementu rua hamutuk iha kompostu kímiku: NaCl (Lia-Portugés:
Cloreto de sódio [LI: Natrium Klorida]). Ema nia isin presiza masin, hanesan de’it balada maioria mós pre-
siza. Bele hetan masin husi tasi, bee masin seluk, no mós direitamente husi fatuk. Tasi nia masin maihusi
fatuk. Bainhira udan monu iha rai ne’ebé iha fatuk masin, bee lori masin balu suli tama tasi. Depois, tuir
Siklu Bee, bee sai husi tasi ho prosesu evaporasaun maibé masin hela de’it. Tanba ne’e tasi been nia masin
barak.
Tuir loloos, tasi been lori masin oin barak, la’os de’it NaCl. Ma-
sin sira-ne’e hotu tama iha solusaun ho bee, nune’e, masin sira-ne’e
hotu bele halo bee nia densidade aumenta no halo buat ruma namlele
aas uitoan.

KOKO TOOK:
* Bele te’in masin husi tasi been. Tau de’it iha sanan ki’ik ka kalén
no halo bee nakali to’o maran. Masin sei mosu iha sanan ka kalén la-
ran. Haree tópiku “Te’in Masin husi Rai-masin.”

*Bele husik tasi been ka naran


bee masin sai maran neineik
liu husi prosesu evaporasaun,
ka te’in hodi halo maran
lailais, no haree kristál masin
ne’ebé mosu. Di’ak liu
hatama hena ka ai-kesak hodi
masin nia kristál bele halai ba
leten no sai kapás.

*Se iha dasin balansu ka dasin mola ki’ikoan, bele mós buka tasi nia molaridade. Halo tiha esperimentu iha
leten, foti kuantidade masin hanesan ho buat ne’ebé ita foin aumenta iha bee laran. Depois tetu ninia masa.
Purezemplu, se ita tau masin kanuru tolu, buka kanuru tolu nia masa ho dasin. Depois buka mós bee ne’e nia
volume. Depois hatama iha fórmula ba molaridade: M=mol/litru:
Na nia masa molekulár = 23g/mol
Cl nia masa molekulár = 35g/mol
Nune’e, NaCl nia masa molekulár = 58 g/mol
Ami nia grupu iha UNTL tau masin kanuru rua atu halo bee moos nia
densidade sai boot hanesan ho tasi been nian. Depois ami hetan masin
kanuru rua nia masa 22 grama, no ami uza bee 500ml=0,5l. Ami nia
kalkulasaun hanesan tuirmai ne’e:

Livru referensia dehan tasi been nia molaridade média nian mak
maizomenus 0,6 mol/litru.
Te’in Masin husi Rai-masin
Bainhira tasi tama beibeik ba rai, tasi been husik hela masin barak no
ema bele hasai hodi fa’an ka han.

DESKRISAUN:
Iha Likisá, suku Ulmera, tasi been tama ba rai tetuk ne’ebé besik tasi-
ibun dala ruma de’it, bainhira
tasi nakonu liu. Buat ne’e
mosu maizomenus fulan ida
dala rua. Tasi been tama no
depois suli tun fali ba tasi.
Prosesu ne’e halo bokon rai hotu iha fatin ne’e, no aumenta masin ba-
rak. Ema bele aproveita masin barak iha rai ne’e no hasai atu uza.
Prosesu ne’ebé sira uza mak hanesan tuirmai ne’e:
• Tempu bailoro (bainhira
udan la iha) bainhira tasi ma-
ran, sukit rai ne’ebé masin.

• Habai rai-masin ne’ebé sukit tiha durante loron rua.

• Suru fali no fakar hamu-


tuk.

• Budu hela to’o maran.

• Kuru tasi been maizomenus au isin rua.

• Uza tasi been ne’e hodi fase “seri” (ta’es fatin) no hadak.
• Tau saku iha seri nia laran.
• Fakar rai-henek ka ahu kadesan iha seri laran.
• Suru rai ne’ebé budu tiha ona, fakar ba seri laran sukat tuir ninia
luan. Iha foto ne’e, sira fakar bote 25 to’o 30.

• Kuru tasi been iha oron


no fakar fali ba seri.

• Kuru tasi been au isin


tolu tan.

• Ta’es moos tasi been


ne’ebé tau hamutuk ho rai atu
tun ba oron.

• Kuru tasi been ne’ebé


ta’es tiha ona iha oron no tau
ba bidón kalén ne’ebé halo
kuadradu hodi te’in masin.
(naran “pidar.”)

• Tau ahi iha kraik. Uza ai


tukan boot hodi halo manas
tasi been to’o nakali.

• Bainhira bee sai menus


iha pidar nia laran, soran fali
ho bee husi oron.
• Hein to’o bee maran no
masin isin.

• Suru tau ba bote.


• Rai iha ahu-kadesan ma-
nas nia leten to’o masin ma-
ran.

Informasaun tan:
• Rai ne’ebé fakar ba seri bele uza tasi been ta’es dala rua.
Depois dala rua, rai mihis ona no la lori masin barak. Tenke
ke’e sai tiha, tau foun fali.
• Masin ne’ebé te’in primeiru hetan bote rua ho balun. Masin ne’ebé te’in segundu hetan bote ida ka
ida ho balun.
• Rai ne’ebé udan kona labele uza te’in masin tanba udan fase masin ne’ebé iha. Tasi been ne’ebé
udan kona mós labele uza tanba nia mihis ona, katak ninia konsentrasaun masin ladún boot.
• Loron ida bele te’in dala rua hodi hetan bote haat.
• Bote ida bele hetan $1,50 iha merkadu Likisá ka Gleno, ka iha dalan de’it.
• Ema husi Angola hanorin ba ema iha suku Ulmera oinsa te’in masin iha tempu Segundu Funu
Mundiál, no sira halo nafatin to’o agora. Avó hanorin ba labarik.
• Fatin seluk te’in de’it tasi been, maibé labele hetan masin barak.
• Tuir ami nia esperimentu, bee husi prosesu ta’es ida nee lori masin nia kuantidade boot dala tolu fali
tasi been nia masin.

TEORIA BÁZIKA:
Prosesu ida-ne’e aproveita fenómena rua ne’ebé importante:
#1 Bainhira bee masin sai maran (evapora), sei husik hela masin iha nia fatin. Fenómena ne’e mosu dala rua,
ida iha rai ho loro manas, ida fali iha pidar ho ahi.
#2 Bainhira bee kona masin, masin tama ba bee nudar solusaun [LI: larutan]. Ho liafuan husi kímika, bele
dehan katak bee mak “solvente” [LI: pelarut] no masin mak “solutu.” [LI: terlarut] Ita hotu haree tiha ona
prosesu ne’e: bainhira tau masin midar iha kafé ka xa, nia disolve [LI: melarut] no labele haree ona. Nune’e,
tasi been aumenta ninia masin bainhira nia liuhusi rai-masin iha seri laran, tanba rai-masin nia masin desolve
iha tasi been nia laran.

KOKO TOOK:
* Se Ita la hatene, husu took ita-nia masin maihusi ne’ebé. Husu mós kona-ba prosesu ne’ebé ema uza atu
prepara masin ne’e hodi fa’an.

*Se ita hela besik fatin ne’ebé ema te’in masin, foti bee uitoan ne’ebé
sira ta’es tiha ona no koko nia ho métodu ne’ebé hakerek iha tópiku
“Tasi nia Masin.” Ami hetan bee-masin ne’ebé halo ho prosesu
ne’ebé hanesan iha leten nia kuantidade masin boot liu dala tolu fali
tasi been nian.

*Te’in took masin. Bele hahú ho buat tolu: #1Rai-masin, #2Tasi been, ka #3Bee moos.
#1.Uza rai-masin se bele hetan. Se lae, bele mós halo rai-masin: Foti rai-metan uitoan no kahur ho masin.
Depois halo tuir prosesu iha leten.
#2.Simples liu mak hahú ho tasi been de’it. Tau iha sanan ki’ik ka kalén no halo nia nakali too maran.
#3.Se labele hetan tasi been, bele mós aumenta masin iha bee moos. Depois te’in atu halo ketak fali.

Anda mungkin juga menyukai