Bonar Siahaan
HUHUASI
Pinatupa do sada sitombuk Surik songon ruji-ruji ni ari-ari ni habatahaon napinangke ni angka Ompunta
naparjolo i. Alai dang na laho manogihon panjaha mangulahon natarsurat di Sitombuk Surik on, holan nanaeng
pataridahon hapantason dohot habisuhon ni angka Ompu naparjolo i do dipanulingkition tu na adong ditano on
dohot di hajang-hajang, na laho paturehon parngoluon marhite panurirangon dohot partingkian.
Nang pe dang tarulahon be angka napinaandar di Sitombuk Surik on, godang do na ampit botoonta laho
mangulahon ulaonta be. Jala sude na adong di tano on dohot dihajang-hajang marharoroan sian Debata do i, alai
dohot do roha dibasabasahon Ibana tu hita jolma asa boi hita mangarajai napinasahatna i tu hita.
Surat on niuhal sian pustaha sinurathon ni Amanta Jos Pohan Siahaan na manggoarhon Guru Sinaingan.
Molo tung adong sian panjaha naeng manulingkiti dohot maniroi Ugari ni Habatahon hombar tu Sitombuk Surik
on rade do hami manjalo asa lam tamba bohal laho patotahon Sitombuk Surik on tu ari nanaeng ro. Godang dope
nahurang angkup naung tarsurat di Sitombuk Surik on, alai rade dope hami tu joloan ni ari laho paturehonsa,
songon nidok ni natuatua :
BONAR SIAHAAN
Asa tek-tek mula ni gondang, serser mula ni tortor siup mula ni tabas, panguhiron manjadi panggorgaon,
parholiton (hapideon) mula ni hamoraon, Panggalangon mula ni harajaon hasingalon mula ni hatangkangon, paung
ni irik-irik na so jadi pautangon tomu manomu-nomu na so jadi bajoon, ugasan lume na so jadi doboon.
Napinollunghon asa polung, napinodahon asa poda, naginuruhon asa parbinotoan.
Ia lapatan ni sitombuksurik, ima ruji-ruji namasitendehan dibagasan namarhahomion diari-ari ni habatahon dohot
di ugarina. Marmula do i sian sisia-sia ni hata Batak dohot panjujuran ni ari (parhalaan) sahat tu poda ni hadatuon
habeguon (hasingalon), hatungkangon, mangula tano dohot ruhut ni harajaon.
Ala datu ari do dasor ni hadatuon sahat tu haguruon di habatahon, jumolo ma sian i nimulaan sitombuk surik on,
jumolo ma jolo pinaandap goar-goar ni hadatuon dohot haguruon dihabatahon.
Datu Ari
Datu Panusur
Datu Parsili
Datu Pandudu
Guru Sinaingan
Guru Parpansaginjang
Guru Bisara
Parmesa na sampuludua
Panggaroda naualu
Gorda na onom
Mamis na lima
Pehu na opat
Panjorotan na dua
Ia lapatan ni ari rojang natolupulu, ima tolupulu jujur ni ari dibagasan sada bulan. Diparhalaan, di anak mangoli di
boru muli di anak tubu dohot di boru sorang di angka ulaon sahat tu jomuk-jomuk ni ari.
2. Parmesa na sampuludua.
Parmesana sampuludua, ima bulan na sampuludua manang panggilingan na sampuludua manilik ari si
parhorjahononhon mangihuthon sipaha ni bulan (parmesa).
Morhumba (Li )
Mena (Hurung )
3. Panggaroda naualu
1. Purba (Timur )
2. Anggoni ( Tenggara)
3. Dangsina (Selatan )
5. Pastima (Barat)
7. Utara (Utara )
Jotjot do i dipangke datu manilik ari diugasan mago, alatan ni sahit, manjaha manuk diampang dohot angka ulaon
namardomu tusi.
Marsoba (lampu-lampu )
Jotjot do i dipangke datu manilik ari laho tu partongtangan dohot na mardomu tusi.
5. Mamis na lima
A.
Dipangke jahajahaan, dipartubu ni jolma, mangatiha ugasan mago, boa-boa ni sorimatandang songon panggilingan
ni parhalaan, ari ni sahit dohot gora (parmusuon) dohot angka na asing.
6. Pehu na opat
Ia pehu naopat, ima tiang ni desa na ualu (ina ni desa, purba, dangsina, pastima, utara), didok ma i tiang ni desa
manang tiang ni tano. Masuk tu torsa-torsa do hata na mandok martiang do tano on, tujuanna dang boi holan gogo
ni hata manang torop ni partubu. Adong do sitiop tampuk ni tanoon, ima raja ni huta, horja, dohot raja ni Bius .
7. Panjorotan na dua
Ia panjorotan na dua ima mata ni ari dohot bulan na manondangi tano on. Jala dipangke do i manjaha partaonan
dohot nanaeng masa.
Ia hatiha pung- pung sisada sada na martujuan tu pusok ni tano on manang pusok ni desa naualu.
1. Hala sadari .
Diorai do marhorja di papangan ni Hala sadari, nang pe ari nauli diparhalaan jala sunggu bajik dipanggilingan.
2. Hala Sungsang.
Diorai do marhorja di ari papangan ni hala sungsang nang pe ari nadenggan diparhalaan, jala sunggu bajik
dipanggilingan.
3. Si Tiga Bulan
Ia di sipaha sada, sipaha dua, sipaha tolu, di singkora (ni poltak), anggara ni holom, boraspati ni holom, singkora
duduk mangan si tigabulan.
Ia di sipaha opat, sipaha lima, sipaha onom di singkora (ni poltak ), boraspati ni holom, suma ni mate mangan si
tigabulan
Ia di sipaha pitu, sipaha ualu, sipaha sia, di artia, suma, muda, muda ni mangadop, samisara maraturun dohot
anggara nabegu mangan si tigabulan di ari inon
Ia di sipaha sampulu, Li,Hurung, di muda (ni poltak ) samisara purasa dohot di anggara na begu, mangan si
tigabulan di ari inon.
Unang hita pipot di ari, lindung hita di bulan, dang jadi parhorjahonon ari ni si tigabulan, nang uli diparhalaan
sunggu bajik dipanggilingan, marhinaon do asa mauli.
4. Sibanggua ni ari
Molo marhorja halak dipasiding ma pompang ni sipanganon i, asa horas halak namangansa sian horja i. Ia so
tarpasiding do ari i, bolonghon ma jolo saotik sipanganon i tagan so adong dope na mandai asa siharhar ni ladang
jumolo mandai. Ai manang ise jumolo mandai, tusi do hapilingon ni pompang i. Siharhar ni ladang do sisopsop
naigar sisobur na asom.
5. Sibanggua ni ugasan.
Artia: Sibanggua ni jolma, unang pangoli anak manang pamuli boru, manang mamandahon natua-tua di ari inon.
Muda: Sibanggua ni horbo, unang manjalo manang mangalehon horbo di ari inon
Boraspati: Sibanggua ni mas, unang mangalehon manang manjalo mas di ari inon, manggadis manang manuhor
unang di ari inon
Singkora: Sibanggua ni bosi, unang manjalo manang manglehon bosi di ari inon, manuhor manang manggadis
unang di ari inon
Samisara: Sibanggua ni eme, unang manggadis manang manuhor eme di ari inon, marsali manang pasalihon
unang di ari inon
Antian ni aek: Sibanggua ni tano, unang mangongkal manang manghali tano di ari inon, mandondon manang
padodonhon tano unang di ari inon
Suma ni mangadop: Sibanggua ni ulos, unang manglehon manang manjalo ulos di ari inon, manuhor manang
manggadis ulos pe unang di ari inon
Tolu hali sabulan pajumpang goar ni ari inon asing di tula, sipasidingon ma tolu ari di sada bulan banggua ni ari.
Gari ugasan mago unang ma di ari inon.
PANE NA BOLON
Ia Pane Nabolon ima namanghangkam tolu desa, astuanna; Molo di Purba uluna di Utara ma ihurna (ihur ni pane i).
Somal do didok halak ihur ni pane, ima na sai marsillam satongkin dung bot ari. Jala sai di pangholom ni bulan ma
i najumotjot tarida. Songon pangurupi do i di halak namardalan borngin, ai marhite sian panghirdop ni ihur ni pane i
gabe dapot do tarida lima dopa tu namardalan dinaholom.
Opat hali do munsat pane nabolon dibagasan sada taon. Di bulan sipaha sada, dua dohot sipaha tolu di purba. Di
bulan sipaha opat lima dohot sipaha onom di dangsina. Di bulan sipaha pitu ualu dohot sipaha sia di pastima. Di
bulan sipaha sampulu, bulan Li (Lihu) bulan hurung di utara.
Mangihuthon pandok ni angka datu, ganup munsat pane nabolon, sai manjaga do na jumujung hunik, lumobi molo
tarida langit marrara. Jala molo humolo-holo sada ina, pintor disungkun sibaso do naumbotosa manang didia
pane. Molo soadong na umbotosa ditingki i, manuk namodomhon ma dibereng. Ai dang olo ninna manuk na
modomhon mandopakhon pane, ingkon dihambirangna do manang di siamunna.
Hira munsat pane i, ingkon jolo di dalani do anak ni desa hinangkamna di sipaha natolu i, tarida do i sian parhusor
ni manuk namodomhon. Naung dompak habinsaran hian manuk i olo do i gabe dompak angkola (dangsina). Disi
ma diboto siradoti ari naung munsat pane, asa diboto padomuhon tu adop ni pane nabolon molo adong
namanungkun ari tu ibana. Ai dang jadi dompakkonon ni parumaen ro pane, nang mangompoi bagas pe ingkon jolo
munsat do pane asa mompo. Songon i nang tutuaek molo tongon dompak pane adop ni jabuna. Jala molo adong
parumaen na baru ro, jala tongon dompak pane adop ni jabuna, manginjam jabu nama nampuna parumaen i,
manang tu jabu na asing nama jolo di bahen paima sae robo-roboanna, sipata dipungka laba-laba sian lambung
asa unang martaha tu pane.
Adong do dua Bagian tondung na marpangguruan sian panggorda na onom, ima, tolu gotap do bonang manalu
dilompit dua, gabe onom ma punsuna. Dipapungu ma punsuna naonom i, jala dipulos-pulos ma punsuna i. Molo
sirang do bonang i, ima naung manjorot, molo tung partontangan do monang ma nabinorhatan i. Molo tondung tu
partiga-tigaon do mangomo ma nabinorhatan i. Molo tandang pinadatu do dapotan ma hita laho tandang.
Alai molo hea domu dua tu hambirang punsuna sada tu siamun, jagaon do parmaraan disi. Molo martontang do,
nunga olo hona disi parbingkas. Molo tu siamun do domu dua, ingkon jolo sulangan ma ulubalang parjolo-jolo asa
borhat. Dang sombu dope roha ni napinaborhat i disipanganon. Molo martolu suhi do bonang i di hambirang di
saimun dipamangan ganup masisangkingan be, nunga talu napinaborhat i. Songon i ma jaha-jahaanna nang tu
partiga-tigaon, nang laho tandang pinadatu.
Tonggo-tonggona :
Humiak, hubaja, huhasap hudaupa, namamiak mambaja, mangasap mandaupa di badia ni guru, guru pinangguruan,
guru parjolo guru parpudi. Tondi ni guru namangolu, badia ni guru namate. Hupio hutonggo hamu ale badia ni guru,
dang na tumonggo mangan tumonggo minum, asa mangajari manuturi do hamu di tondung rambu naonom
simonang–monang on. Sitatap na mandao sitailihon na mandonok on, gari taripar laut tinonggor ni simalolongna
tolpus dolok tinailihon ni matana, sipaboa tondi mago sipaboa tondi mamora on.
Datik margait halak ompung todung rambu na onom, tongka ho margait, datik margapgap halak da ompung tongka
ho margapgap, datik manangko halak tongka ho manangko.
Ndada nahutedektedek on da ompung songon timbaho di onan hupangido-ido songon gambir di dalan. Natangkas
huguruhon do sian badia ni guru sian sahala ni guru, di indahan sipailohot, lohot ma poda di ahu, di dengke
tinuturan, tutur poda di ahu. Patiur ma songon ari parondang songon bulan. Ro sampuran na suksuk sampuran tu
mandol batu. Haroaon ma di suhut parhangkungon ma di datu.
Domu tu hata na di ginjang i do torsa na mandok: napinodahon asa poda napinollunghon asa pollung, naginuruhon
asa parbinotoan, lapatanna, dang boi holan na binege-bege poda ingkon na tangkas ginuruhon do. Songon i do
dohot pollung, dang boi asal baraksi dohonon, ingkon tangkas botoon hata Batak dohot lapatan ni hata Batak i,
unang lipe natinujuna. sotung pultak tu suhulna, gabe datu mangan saputna (diallang binotona datu) ditaha
pollungna raja .
Di Anak Tubu.
Ia disitualang ari na di ina ni tangan panogotina (mamisna ), molo baoa do na tubu i jala anak ni raja, banta
(bangko), naboru do i, jala pasuruthon sian amana dohot ompungna, sibutuha meneng-eneng do i jala laga
mangallang lasiak. Olo do i mangonjar amana manang ompungna, manang hahana, manang tinodohonna.
Gumirgir do i sisada sabutuha. Ima nigoarna sisoluk halang ulu molo baoa. Molo naborua do i olo do i mangonjar
tu inana, natalam bohina, jala na jojat butuhana. Molo boru gonggoman do manang napogos nampuna ari i, upaon
ni parboru ma boruna.
Molo di situalang arina, jala tongon di anggara lumobi di anggara nabegu, disitumudu panogotina, ima ari ni anak
nabegu jala raja. Tu aek so ra mengge ma i tu ari so ra mabiltak. Sipultakhon barita ma i, jala dang sialang-alang
baritana. Jala molo tung naung ditinggalhon habeguon dohot harajaon hian halak inon, horbo manurun ma inon
mulak tu barana, tangke marung-rung ma i mulak tu songkirna, molo disijagoat panogotina (mamisna), ari raja ma i
jala parhata tingkos, dang olo i manolon-nolon dang olo i margabus-gabus. Sitingkos ni ari do disi sijujur ni
ninggor.
Baoa manang borua pe i, dang jadi pasidingon i molo adong sipahataon molo dipapudi halak i hinorhon ni sogo ni
roha, lao paleahon sangkap na, lam maribak ma parhata on i, jala molo dipapulik dongan tubuna halak sisongoni,
lam tu lunsut na horjai, ai jolma namarsahala do napinapudina i. Ai tung so diboto halak ari partubu ni jolma si
songon i, pintor diboto halak narihim di ari do na tubu di songon ni halak i. Molo dipapudi halak si songoni di sada
lunggu manang horja, jala adong tongon narihim di ari di lunggu i, pintor di pinsang si boto ari do halak na
papudihon i.
Ai tung tuloja na do halak na papudi jolma sisongon i partubuna. Jot-jot do dipapudi halak jolma si songon i
partubuna, alana dang olo halak si songon i partubuna martahi-tahi, ai jolma na burju do halak sisongoni jala
namanat, naso olo pajolo-jolo dirina.
Molo situalang do panogotina, ima, ari ni najungkat jala siallang gana, sibondut tutu. Sai holan na mandaho do
ulaonna jala ampot limut do hata ni halak sisongon i. Molo di anak ni tangan do panogotina, jolma siloja-loja do
halak inon, parbarita so sungkunon do i, jala sai tubu do barita bahenon ni i sian dugul ni patna. Jala molo
dipadomu tu ari, artia, artia ni aek, artianni anggara, ari paruma-uma (parburju-burju) ima naboti.
Suma, suma ni mangadop, suma ni holom, ari ni simanggo-anggo jala si tullang-tullang hata naso mahap di
tambena.
Molo di anggara do, anggara sampulu, anggara na begu, tarlumobi molo anggara na begu huhut martomu tu
panogotina, ari ni anak na begu ma i.
Muda, muda ni mangadop, muda ni holom, parlambok manghatai jala bantana banta na boru. Ulaonna pe dang
mulak ulaonna ulaonni naboru.
Boraspati, boraspati ni tangkup, boraspati ni holom, sidua dua gondang na. Olo doi sipanggalang olo sipapangan
mago, sitimbangan ma tu parmamis na lima.
Singkora, singkora purasa, singkora maraturun. Golang-golang so tuk (sundat-sundat) tahina, olo doi parholit, olo
doi maduma, alai dang ibana mangallang ni ulana (pinungkana). Molo naboru i, panggatti do mangallang pinungka
ni i.
Samisara, samisara purasa, samisara bulan mate jala toho di panogotina (mamisna) ari ni pareme jala parmas,
napide (mamungka jala parbuas mangalehon).
Tula. Molo tubu di tula jolma, somalna sisada sabutuha ma ibana, ai tula somarangkup do i, alai sai adong do
hinorhon ni saem didok. Ndang siduaan hata ni halak sisongoni, parhata sada doi jala natanda diadian. Sapala
mamora, tung dipasuksuk do hamoraon ni halak sisongon i. Molo sapala raja i tung tandi do i sian donganna raja.
Alai molo sapala runsur i tung songon parnangkokna i do parrunsurna.
Alai sudena i, ingkon sitimbangon diari na tu panogotina (mamisna), alana sipata do maralo ari na tu panogotina.
Jala dumenggan do partubu ni jolma dung salpu tula, jala laos adong do ari i ari ni jolma na raja, adong ari ni anak
hinomit, adong ari ni boru gomgoman. Molo di hunti na so tandukna disarat na so ihurna, ima jolma na so umboto
tambena. Angka ima sipatomu-tomu on ni sijaha ari.
Ugasan mago
Molo di sijagoa (na so margoar) ari ni ugasan mago, tu ina ni tangan panogotina nungnga taripar handang
ugasan i, na manangko siallang gana, maol jumpang panangko i alai jumpang do muse ugasan i nang pe naung
taripar handang. Mas pe manang ugasan pangkean. Molo ringgit do (hepeng ) nang so jumpang pintor adong do
hatop ganti ni i.
Molo di anak ni tangan do ugasan mago di ina ni tangan panogotina jumpang do ugasan i.
Molo di ina ni tangan arina di situmudu panogotina, ingkon jolo dipele do pangulubalang. Olo do i dapot olo so
dapot sihuduson do mangalului i jala parbaba oga-oga situhason.
Molo disitualang panogotina, mulak do ugasan i hatop. Ai halak na raja do namambuat, olo do nang paruma-
uma, alai dang olo i manolon gana.
Molo disijagoa panogotina, dang mulak be ugasani, nunga siallang gana namambuat. Unang maloja hu be
mangalului.
Molo di anak ni tangan do ugasan mago, olo do dang dapot olo dapot. Dapot panangko dang dapot ugasan. Ai
ugasan ni namanangko dang adong sibuaton abulna. Molo pinahan do namago i, di sijagoa dohot di anak ni
tangan do sihabiaran, lumobi molo mangaliat arina tu panogotina, nunga taripar handang. Alai molo di anak ni
tangan panogotina jala dang pola mangliat, olo do tarhapit pinahan i manang magulang. Jadi dapot dope
bangkena.
Songon i ma hatorangan ni poda ni jomuk-jomuk, jala boi dope tamba i tuparbinotoan ni sipahan ari marhite sian
naung tinuluthonna.
Jaha di sahit
Padomuon ma mamis nalima tu pangaroda naualu, alai dang boi holan patik-patikna i pangguruanna, dohot do
marhite nabinerengna dohot nabinegena uju dialapi laho borhat dohot mandapothon huta ni namarsahit. Ianggo
parmamis nalima marpangguruan ma sian ari ni jolma tubu dohot ugasan mago. Alai diajari badia ni guru do datu
laho manjaha sahit dohot mangubati (dang holan patik-patiknai be).
Molo dompak purba do datu hundul manang jong-jong ,ro namangalapi ibana, mangolu do namarsahit i, alai
godang saemna. Maroing ma datu i pamahirhon namangalapi i, pintor di raksa do disi hajolmaon ni namarsahit
(nampuna gelleng i). Hata ni datu: a. Balganai sala binahen ni amana manang ompung na tu raja ni hula-hulana.
Hatop sulangi hamu hula-hula muna. b. Nunga ditandingkon hamu baha ni ompumuna, ido namanginsombut dohot
na manginona, jala pajong-jong hamu baha ni amamuna manang ompumuna asa malum namarsahit. c. Naeng ma
jolo apusonmuna hoda (debata jinujung).
Jaha disahit dompak anggoni. Hata ni datu:Homitan ni huta namanahiti jala naung somal dipapele-pele hamu.
Jaha dompak dangsina. Hata ni datu: Nunga adong salam tu raja nisombaon. Ai alopan ni i, manuk nabontar
paluaon tu parsombaonan i, sagu-sagu, pisang, ansimun, rondang,itak gur-gur. Ima di hatahon tu parsombaonan i.
Jaha dompak nariti. Hata ni datu:Begu ni namate mangangkat (na mate haholongan) mangido, jala namarsahit i
nungnga gumodang tu hamatean.
Jaha dompak pastima. Hata ni datu: Nunga adong na mate dilanglang sian hasuhuton i. Jala adong hirim
nabalga na so dipasahat tu namarsahit i. Begu (simangot ni ompuna pe naeng ma elehonna)
Jaha dompak manabia. Hata ni datu:Nunga adong namate maup sian hasuhuton i. Sapata ni anak nauli pe
nunga adong sian ompu ni hasuhuton i. Palao sipaimbar ma halak inon jala papurpur sapata ni anak nauli,
upaonna ma tondina dohot manuk namarhandang.
Jaha dompak utara. Hata ni datu:Datu bolon jala datu nahadohan goar sian ompu ni hasuhuton namanahiti. Jadi
naeng ma jolo lehononna alopan ni i, lehononna ma dengke sampur diampang manang biang na martagan jala
sunggam balanga molo naung magodang do na marsahit i. Alai molo dakdanak do, dengke sanjongkal manang
tinutur-tutur pe boi do, sae do uma so binaboan, malum sahit so niubatan asal dipasahat hamu i, jala manjalo
parhangkungon ma tu datu.
Jaha dompak irisanna. Hata ni datu:Nunga dompak desa namate, manang sadia godang pe saem dang tarambat
be. Alai dang pola dipaboa datu inon i, haluaan ni hata do dibahen didokma: sae do uma so binaboan malum sahit
so niubatan.
Dua Bagian tinuju ni hata on, sada hata natoho, sada haluaan ni hata.Ulpuhonna ma muse suhut i parpurpur sapata
ni boru. Marmula sian i ma hata namandok, ”dang disaem ho hosam ninna” molo masalpuhu pangalahona tu hula-
hula na. Molo datu naung marsahala boi do diraksahon sude namasa di hasuhuton i. Alai adong do bolat ni
hasorangan ni hadatuon tu nasiar-siaran. Molo nasiarsiaran (namarjinujung) najinujungnai do marhata-hata. Alai
molo marhite sian mamis na lima dohot panggaroda naualu do ibana manjaha diangkupi alatan todik lang-lang
manang boa-boa ni sori matandang, ima niangkupan ni niidana dohot nabinegena jala diangkupi badia ni guru (na
haguruan).
PANGGURUAN NI HADATUON
Manang ise nanaeng mangguru hadatuon, tung so boi do i mangguru tu halak naleban ia sojolo tangkas ibana di
ari, di bulan, di taon, di mesa dohot dilapatanna. Ia adong pe ditanda halak datu pangulpuk dang tangkas ibana
patorang ari, bulan, taon, angka parjinujung do i, manang namarhasandaran. Astuannna, adong nasiar tu halak i.
Ianggo namargoar datu, ingkon diboto do jujur ni ari, bulan, taon, desa (mandesai) dohot manjaha bintang. Alana
sian i do pangguruan ni “manuk diampang, panduduon dohot mangalahat horbo santi.
Dung tangkas diboto jujur ni sitombuk surik, ipe asa boi ibana manandanghon ari tumandangi ari, tumandangi
bulan manandanghon bulan, tumandangi taon manandanghon taon, tumandangi bisa manandanghon bisa,
tumandangi taoar manandanghon taoar. Lapatanna: ingkon adong Batahan ni hadatuon di ibana asa boi ibana
marguru tu halak na leban mangambai na di ibana i. Ai molo so adong hian di ibana, olo ma ibana hona pogo
manang hona rasun. Jadi ingkon tangkas do diantusi undang “undang ni hadatuon asa boi ibana marguru tu halak
naleban. Ima torsa namandok “na garam di panggaraman nagurum dipangguruman, natangkas dihata-hata
nasungkun diundang-undang”.
Ia namargoar datu ari, holan ari dope naboi sungkunon tu ibana (jomuk-jomuk ni ari), molo adong pe diboto ibana
jaha-jahaan ni manuk dohot panduduon manang angka na asing, namartalian tu ari do i. Ai sai adong do
pardomuan ni ari tu angka parbinotoan i sude. Datu ari namargoar datu parsiajar, ima sihabiaran ni datu tandang,
ai ido na olo manulluk taha-taha.
Umpamana: Molo manilik manuk gantung datu (manuk si toho-toho), adong ma di ida tanda ditaha-taha ni manuk i
nasubang paboaon ni datu, manang na hona tu datu tandang i jaha-jahaan ditaha-taha ni manuk i, ima naolo
mandok aha nanidok nion datu, gabe olo ma tarsonggot datu i dibahen halak sisongon i, ai dang managam hian
datu i diboto nadilambungna i jaha-jahaan ni i. Ido umbahen sai lapik hata ni datu tandang natangkas marguru tu
angka nahundul dilambungna. Marbona sian i do hata namandok: “situlluk taha-taha”. Ima naolo manulluk ulaon ni
dongan nahurang denggan (naroa), naolo paurak jolma di hatoropan.
Hombar tu pangalaho dohot parbinotoan ni sada halak do diampehonhon tu ibana goar tohonan harajaon,
hadatuon, haguruon dohot hatuanon.
1. Datu Panusur.
Ia naginoaranna Datu Panusur ima, datu na patontuhon parhutaan. Ima parpeak ni jabu, unang disipak dolok, jala
manontuhon harbangan dohot bahal ni huta. Datu Panusur do patariashon tu jolma na di huta i, unang gabe tu
anak ni desa adop i jabuna (ima ginoarna mandesai jabu, huta dihot parikna).
Sadalan do pagar tu taoar. Molo di boto pauli pagar nungnga diboto i pauli taoar jala nungnga diboto i manjaha
manuk sitohotoho (hontas). Adong do deba sian datu pagar naboi maniop manuk gantung, ima manuk ni gora
(parmusuan ). Indang sumbarang sitiop manuk gantung, marangkop habeguon do i dohot hasingalon, ai jolma
sihosoman ni bariba musu do i. Jala molo margoar datu pagar ibana dang olo be i anggo tung tangkas paurak
donganna datu. Sian sorta ni pandohanna do ibana ditanda datu tandang naung sahat ibana tu datu pagar (taoar).
Ima torsa-torsa ni hata namandok “Dang jadi ajian napinagaran”, lapatanna, dang jadi paoto-otoon naniubatan jala
nungnga godang diboto i pompang ni pangalaho .
3. Datu Parsili
Ia datu parsili, boi do i hurang dipagar hurang ditaoar alai pande manggana parsili jala pande dohot manurungi
parsili i. Sadalan do parsili tu sipaimbar, jala molo didok datu pagar dang hataoaran be, ingkon manggana parsili
do jala palaho sipaimbar, alapan ma datu parsili.
Ala ni i do umbahen nang hatop dialusi jolma najolo molo adong najou-jou sian ladang, ai dihabiari sotung adong
napalaho sipaimbar. Ai manang ise mangalusi pintor tusi do bali sahit ni halak napalaho sipaimbar i, Jala mansai
maol do malum sahit molo na hona sipaimbar. Lapatanna, molo sahit rintik do sahit ni napalaho sipaimbar i olo do
sai adong na rintik sahat tu pomparan ni namangalusi i. Ai nunga dijalo tondina sahit i
4. Datu Pandudu
Ia datu pandudu ima, naung tangkas umboto ende-ende ni tunggal panaluan, raksa ni desa naualu namanjadi bindu
matoga tung so boi do datu pandudu ia so tangkas di ibana tonggo-tonggo, ende-ende, gonsi-gonsi dohot pardalan
ni bindu matoga i.
Ai adong do subang ni i tu datu laho manggorga bindu matogai, ai ndang jadi lilitan ni rambu na ibana jala ingkon
boi do ibana puas sian pintu ni bindu matoga i.
Nang pe naung hea ibana mangalompas panduduon, sipata do dililit rambu na ibana, ima na nidokna bosi mangan
sopuna, datu mangan saputna.
5. Datu Parmanuk
Molo margoar datu parmanuk, ima naung boi manjaha manuk diampang. Godang do datu naung boi manjaha
manuk di ampang, alai sai adong do namarsisurungi hadatuon ni jolma manjaha manuk. Ai adong do deba parrobo
ni manuk diampang i na asing sian na tarsurat dipustaha i. Nadeba ndang holan manuk i dijaha, dijaha do deba
namasa ditingki parmanuhon i, pardalan ni jolma, soara binegena dohot pulung-pulungan pinaumbukna. Sipata do
ro rumbung pulung-pulunganna sipata dang rumbung jala marbona sian i ma hata na mandok pamulung do oloan,
astuanna nang hurang pulungan i, molo gok di dok pamulung i, naung gok do i di datu. Molo manuk ni na hol do
songon i, sai gok didok pamulung nang hurang pulungan i marhangkung do datu ingkon tubu anak ni na hol inon.
6. Guru Bisara
Ia namargoar Guru Bisara ima naung tangkas umboto mangalahat horbo santi guru bisara nama pusat ni
namargoar hadatuon. Molo laho mangalahat horbo santi guru bisara, hundul dope nunga mulai ibana marende-
ende dohot pargonsi. Jala pargonsi pe dang sumbarang pargonsi be molo pola tu horbo santi. Ai sude ende-ende
dohot raksa ni datu i, ingkon boi buaton ni pargonsi i, ai molo so boi ditangkup pargonsi pandohan ni datu, pintor
hona asup do pargonsi dibahen, suhut hona ulpuk dibahen datu. Ima alana umbahen sai serep pargonsi ni datu.
Umpamana molo mandok datu: “Diboto ho do gondang nion”, molo ninna datu. “Huboto”, molo nina pargonsi
nunga hona ulpuk pargonsi i. Mangupir ma datu, jala marende ma datu i laos diulpuk ma pargonsi i. Alai olo do
nang datu diuji pargonsi nang pe hira soadong datu talu dibahen pargonsi. Songon on ma dibahen pargonsi
manguji datu: Molo didok datu bahen ma jolo gondang ni on, hape dialusi pargonsi. “Nang so didok ho bahenonhu
do”. “Bahen parsarune”, ninna datu i muse. “Dang mangkuling dope taganing”, ninna parsarune. “Bahen pandoali”,
ninna datu. “Dang mangkuling dope taganing ai guru di partaganing do hami”.
Molo so malo datu palua dirina, olo ma ngongong datu i. Alai molo naung tangkas marguru do ibana, pintor didok
do tu suhut, “lehon jolo pangarintaran”. Dang tarjua pargonsi i be sopaluonna ai nunga ro peleanna.
Marpardomuan do torsa-torsa namandok: “Molo ro gondangna, ingkon ro tortorna”. Lapatanna, maol do ditortori
halak gondang (gonci) na so domu do tu rohana, jala maol do diula halak ulaon na so domu tu rohana (dang ro
subutan ni rohana). Ido umbahen sai dipanggar datu suhut tu pargonsi unang sega do ulaon ni datu i.
Ai molo dipasuhar partaganing i palu-paluna i, olo do pipot datu i, songon i parsarune molo dipahorus-horus piltik
ni sarunena i olo do pipot datu. Ido alana umbahen sai tardidok datu ende-endena tingki mandudu dohot
mangalahat horbo santi songonon tingki hundul dope ibana .
Didia lumban mu
Dilumban batu lumban nami
Mananti ma hamu
Marhua lumbanmu
Bahen ma jolo amang batara guru humundul partarias namalo, nang so pola hudok boi do dibotoho
Situmbur ni bulu
Sidangka ni hopo-hopo
Sidongan-dongan mangomo
Au do mangaraksa
Gumodang do diho
Binuat silinjuang
Ampe di pangubari
Jagar do simanjujung
Bahenon tali-tali
Nunga dibahen ho amang bataraguru humundal partarias namalo, parindahan na suksuk, parlompan na tabo,
bahen ma jolo gondang ni sampe-sampeon,
Uli do silinjuang
Najagar do angkula
Umbahen mandok datu parindahan nasuk-suk parlompan natabo, didimpu do indahan dohot lompan tu pargonsi.
Molo so didimpu indahan dohot lompan tu pargonsi nunga murak suhut i, jala mabiar ma suhut i ala hata ni datu i
Jadi dang sumbarang na boi mandok parindahan nasuksuk parlompan na tabo tu pargonsi holan datu do dohot
parsinabul.
Dung sidung parhobasan di datu i, borhat ma ibana manggombar bindu matoga i, alai laho mangalangka datu i
dang jadi dompakonnonna pane ingkon mangaransang do pane tu bindu matoga i. Ninna ma: Bahen ma jolo
gondang ni bindu matoga on asa toga-togu amanta na marsanti rea bolonon.
Turturan ni sunggapa
Pianaruning-uningan
Ima ni minaksihon ni Tuan Sori Mangaraja huhut digorga ma bindu matoga i, alai dang jadi lilitan ni rambuna
ibana. Ingkon sian pintu ibana bongot, sian pintu ibana ruar. Dung sidung di gorga datu i bindu matoga i
diraksahon ma dohot angka ula-ula na pinangkenai, ima: tangke, piso, tuhil, saoan, napuran, renteng ni manuk
dohot na asing sahat tu tunggal panaluan (taringot tu ende-ende na di pudi pe pinatorang)
7. Guru Sinaingan
Ia namargoar guru Sinaingan nunga padonok parbinotoan na dohot guru BISARA, alai gumodang ibana manjaha
parlangtian dohot manangkal aji-ajian. Ndang pola dipasomal dirina manandanghon Hadatuon ai ditandangina ma
ibana (TINANDANGAN).
8. Guru Parpansaginjang
Sarupa do parbinotoan ni guru parpansaginjang dohot guru bisara, alai guru parpansa-ginjang dang olo tandang
be. Gumodangnama ibana manurati angka pustaha dohot pature parbiusan, jala molo adong guru parpansaginjang
di bius i dang apala olo guru bisara manandangi (mangalahat horbo) di bius ni parpansaginjang anggo dang guru
parpansaginjang i namangido.
Umbahen digoari guru siopat pusoran, nunga di ibana haguruon, hamoraon, habeguon dohot harajaon. Alai dang
apala olo manandanghon hadatuonna dohot habeguonna tu luat ni halak, holan luatna do gumodang dipature.
10. Tuan
Mansai godang do pandok ni halak taringot tu tuan adong na mandok lapatan ni tuan ala sai tu-an tu-an manang
dang sonang di luatna.
Mangihuthon hata ni guru Bisara Baliga Simanjuntak sian batu nabolon pohan julu dohot hata ni guru Sinaor
Tambunan sian Lumban Pea Tambunan tu Jos Pohan songon ondo: molo dung digoari ibana tuan naung hea do
ibana marguru tu luat hara banua holing jala nunga adong parbinotoanna na so adong dope di luatna hinan.
Natumangkas pataridahon ima tuan sori mangaraja, jala molo so diboto dope Hasingalonna barita ni Tuan Sori
Mangaraja (habeguonna, hasaktionna, hamoraonna dohot harajaonna) dang digoari i naung haguruan (guru) di
habatahon. Sude do guru bisara mamboto barita ni Tuan Sori Mangaraja ala ditingki ni Tuan Sori Mangaraja do
mula ni parbiuson dohot horbo santi sahat tu parjambaranna.
Laos marhite on ma pinagido tu angka dongan na ringgas manurat ugari ni habatahon asa gabe tangkas diantusi
lapatan ni tektek mula ni gondang serser mula ni tortor siup mula ni tabas dohot angka namardomu tusi, asa horas
tondi madingin pir to matogu