I.
II.
Wainhira Portugal hahu haklaken nia misaun kolonialismo iha skulu XVI, rai nee nia
administra ho naran [Ilha de Ataro], enquanto komersiante melayu sira hanaran nia
[Pulau Kambing]=[Rai bibi] bas fatin nee sai nudar porto transitoriu wainhira sira
balabu tun buka nesesidades abastesimentu b-hemu neb utiliza bibi leut too ba b
matan. Hypteze balun husi lianfuan melayu nee mos konklui katak, habitantes
tempu neba dedika moris ho kriasaun bibi dominante.
Hare husi etimolgica [lia husi lian] ba liafuan Ataro kontein indikasaun linear
korrelante ho naran ema ka uma lisan Hataur hanesan embriaun naran aktual.
Tabela 1. Lista Uma lisan Suco Maquili.
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
III.
Aktual Uma
Lisan
Luli
Mausera
Soluan
Hatudalas
Mautuda
Tutun
Tulai
Tetoha
Hnelak
Hnua Leen
Mau Leek
Hataur
Hypteze naran
origem
Luli
Mesera
So-lua
Hatudalas
Metudan
Tutun
Tualain
Tetoha
Hnelak
Hnuan Leen
Meleek
Hatu Aur
Significa
Lulik, sagrado
Luku/nani/son
Hasaek-halua
Fatuk-tatuk / lapis
Tuuk/badak-oan
Tutun /leten/as
Tua dalan
Badaen besi
Leet/entre
Knuan laran
Soran
Fatuk Ahu
Hypteze liafuan Hataur evolui no transforma an husi dialetu Makili neb kompostu husi
liafuan rua; Hatu aur [Fatuk ahu]. Husi kontextual etimologica bele intrepreta Liafuan nee
tuir kondisaun rua; 1) Karakteristika tipikal ilha nebe forma husi rai ho fatuk ahu ruin nebe
dominante ou 2) Objetu organika [Upatai] nebe kompostu husi hatumera noro aur [fatuk
mean & ahu] alm de ai-tepang arahn etc, be aswain lisan sira uza nudar kakaluk mgiku
atu proteje an iha batalha, bas normalmente konflitu entre suco vizinhos sempre akontese
ho motivu expansaun rai ladik nomos movimentu ema melayu sira nebe iha intensaun atu
naok sasan rai nian. Hanesan aswaiin lisan, Hataur sai hanesan lider famozu karismtiku
nebe konhesidu ho naran Asupain Tek-po Hrai-po, Tek-Klulun, Harai-Klulun [kombatente
duru no korajozu], kontra ameasas iha leten, durante molok no depois de domnio
kolonialista espalha iha territorio Timor Leste. Hanesan mos fatin kolnia barak iha rai Timor,
Portugus sira administra fatin barak ho naran nebe la tuir origem inkluindu Ataro. Pergunta
ljika nebe mosu maka, hanesan diferensas entre Makilinse><Portugus nebe haksumin
hasei liafuan [H] ho [o] [Hataur><Atauro] tamba pronnsia.
IV.
Letra [H] husi fraze [Hataur] iha Portgus; konsidera letra consoante nebe la
funsiona atu representa nein qualquer song iha incio liafuan ida (p.e.) hakerek
[Haver, horrio, hora, horta, hoje] pronnsia/l [aver, orriu, ora, orta, oje]
2.
V.
[o] nebe esprime antes de fraze ida tuir Portugus p.e. [o barco] l/
pronnsia [u barco] tamba funsiona hanesan art. def. antecede substantivu
no hanesan preposisaun hodi refere ba naran sasan ka ema;
Nunee mos letra [o] nebe esprime termina fraze p.e. [barco] hakerek ho [o]
maibe pronnsia [u] tamba funsiona hanesan letra vogal posterior fexada ka
maktakan.
VI.
Tuir mai eskema transformasaun liafuan tuir evolusaun no figura nebe refleta
asuntu diskusaun:
Hatu aur
Hataur
Ataur
Ataro
Atauru
Hatumera=fatuk mean
Aur= ahu