KAPITULU I

INTRODUSAUN

Introdusaun Moral no Relijiaun

Moral refere ba konjuntu hanesan regra, padraun no norma sira ne’ebé mak
orienta komportamentu humanu iha sosiedade ida nia laran ne’ebé liu husi nia
kultura, edukasaun, kotidianu no kostume ne’ebé iha ambitu sosial no familiar. No
nu’une liafuan moral la realiza ho kompletu, liafuan grega original. Saida maka
etika iha karákter espésial, ba ema gregu, iha sentidus komplementar maka:
primeiro derivada ba êthos no ki’ik, iha liafuan ne’e interioridade husi aktu umanu,
ne’ebe signifika buat ne’ebé hamosu asaun ida ne’ebe tesi lia nian ne’ebé hahu iha
sujeitu móral, ka bele dehan, êthos haruka mai ami hodi atua, ba intensaun. Móral
ne’ebé hetan husi konjuntu regra sira ne’ebé iha nia iha kampu aplikasaun ne’ebe
boot liu fali kampu direitu nian. Maibé laos regra morá maka regra juridika,
julgamentu barak kona ba direitu ne’e tenke lao ho moral.
Relijiaun ne’e fiar no devosaun ba buat ne’ebé konsideradu nu’udar santu,
relijiaun hotu-hotu iha ninia base no fundasaun, hetan suporta husi korentes
filojofika oin-oin ne’ebé tenta esplika ema sé maka iha no ida ne’ebé maka tama ba
mundu.

Objetivu

Objetivu husi moral atu eduka ema ka hatudu dalan ne’ebé mak los atu ita liu,
no koalia ba ema nia attitude ka komportamentu, sai hanesan mos motivasaun ba
ema atu ema hadia ema nia komportamentu no hahalok atu nune’e halo buat ne’ebé
mak diak iha nia moris, Fortifika no hasa’e kostume di’ak no atetude ida ne’ebé
lakontra valór morál. Konxiénte no komprende lo-loos norma no valór orijen
sosiedade nu’udar ema. Forma hanoin ne’ebé rasionál bazeia ba prinsípiu morál

Grupu IV 1
sira. Fó kauza-konsekuénsia bazeia ba sasukat morál no halo desizaun uza sasukat
morál ne’ebé bazeia ba prinsípiu morál sira nu’udar manuál iha kostume moris
loron-loron nian.

Objetivu relijiaun nian atu eduka ema atu tuir dalan ba maromak, no atu hari
sentimentu moris nian.

Objetivu moral no relijiaun hanesan parte ida ne’ebé sai popular atu ita uza hanesan
mata dalan ida ne’ebé maka iha moral. Ho abordajem (pendekatan) ida ne’e
konsege assume katak ema ida bele hatene, ka pelu menus imajina lolos, hodi halo
saida deit iha kualker situasaun.

Moral no relijiaum mós sai hanesan papel inportante ne’ebé bele fó importansia
ba ema hotu iha mundu, tuir idak-idak nia relijiaun. Objektivu moral no relijiaun
iha atu hametin liu tan ema idak-idak nia fiar buka hodi halo tuir regras sira ne’bé
maka iha, nu’une mos muda ema nia hanoin, hahalok liu husi buat ne’ebé maka
ladaik no buat ne’ebé maka diak.

Grupu IV 2
 KAPITULU II

MORAL NO RELIJIAUN

Definisaun moral no relijiaun

Moral

Moral mai hosi liafuan Latina “Morales” siknifika relativu ho kostume. Moral
nia sentidu atu hanesan ho etika koalia konaba kultura ema nian husi parte hirak
husi konvensoens sira hanesan metodu hatais ema nian disiplina etikete nst. Moral
hanesan konesimentu ba maneira sira konaba civilizasaun ita ema
nian.Moralizasaun signifika atu enumera ka halo deskrisaun, ba ensinamentu sira
neebe mak ita hare konaba aktus no hahalok ka komportamentu neebe mak diak.
Desmoralizasaun signifika moral ida neebe mak ladiak. Moral mos hanorin ema
hodi sai hanesan oinsa ema tenki moris no halo asaun atu nune’e nia bele iha
kosensia no sai ema ne’ebe maka diak.

“Moral” katak siensia konaba prinsipiu lisan ka hahalok ema nian. Moral signifika
katak hahalok bai-bain .neebe mak koalia konaba etica liu-liu iha kontekstu
ilmiah, signifikasaun barak mak hanesan ; Fatin hela ba, cultura, hahalok
sentimentu, no metodu hanoin.

Moral katak cultutra moris nian. Husi termos ikus ne’e sai hanesan
fundamentu hodi hamosu termo “Etica” husi Filsuf Aristoteles uza ona hodi halo
hatete konaba Filosofia Moral. Tan ne’e, ita labele limita a’an konaba lalaok lian
ne’e, katak “Moral” hanesan siensias konaba saida mak ita labele hala’o ka
siensias cultura ema nian.

Moral Hare’e husi parte etimologia katak moral koalia konaba cultura ema
nian husi parte hirak husi konvensoens sira hanesan metodo hatais ema nian,
Disciplina, etiquette nst.

Moral refere ba iha prinsipiu hahalok ema nian ne’ebe halo diferensa entre saida
mak diak no saida mak la diak, los no la los .

Manejer sira uza moral hanesan baze wainhira sira toma ka foti desisaun ne’ebe
nia influensia ba iha funsionarios, sira nia kliente ka costumer sira no parte

Grupu IV 3
interesante sira seluk . moral significa katak disiciplina ne’ebe liga ho saida mak
diak no saida mak la diak ka ho saida mak los no saida mak la los ou ho deveres
moral. Iha mos signifikasaun husi disiciplina tuir Mondy katak : “Disicipline” :
kondisaun domina an rasik no hahalok funcionariu ne’ebe disiciplina . bele defini
husi parte legalistiku/formalistiku hanesan kode etiku, ka iha kategoria dinamika
/lala’ok hanesan dezevolve-an no democatizasaun moris organizasional.moral
ne’e liga ho saida mak los no saida mak sala iha lala’ok/hahalok ema nian.

Relijiaun

Relijiaun katak fiar devosaun segredu ba ema hotu no lori ema atu besik liu tan
ba maromak no husi relijiaun ita bele hato’o ita nia difikuldade ba maromak no ita
hakbesik an ba relijiaun ho diak hakarak atu aprende ho diak maka ita sei hetan
dalan ba lalehan.

Relijiaun ne’e fiar no devosaun ba buat ne’ebe konsidera nu’udar

santu.Relijiaun ne’e diferente konstituidas husi prinsipiiu lubuk ida,fiar no pratika
konaba kestaun tipu existensial,moral no sobre natural,bainbain sira iha testu ho
karater santu,unindo nia membru sira iha komunidde moral nian relijiaun sira mos
bele klasifika tuir kriteriu ne’ebe diferente,hanesan ninia orijen,tipu kreabilidade
rum aka konsensaun teólojika.

Liafuan relijiaun, husi sorin seluk, ne'e bele uza iha sentidu figuradu signifika katak
nia iha atividade ida ka obrigasaun ne'ebé laʼo tuir nia rigorozamente(ho kontente)
etimolojikamente, liafuan relijiaun mai husi lian latin Religare(religar) ne’ebe
siknifika dalan ida atu halo ligasaun ente ita ema ho maromak.

Grupu IV 4
Diferensia Entre Moral no Relijiaun

Moral no relijiaun iha ligasaun metin, sira iha diferensia iha realidade hanesan iha
moral ita pratika ba iha ema nia atetude komportamentu ema nia hanoin rasional no
iha relijiaun ita hare’e fali ba ema nia fiar

Morál mak liafuan ne’ebé iha sentidu besik ho étika, tanba morál mai hosi liafuan
morales (Latina) ne’ebé signifika katak relativu ho kostume, no étika mai hosi liafuan
ethos (Gregu) ne’ebé ho sentidu ou siknifikadu hanesan ho morál mak kostume, abitu, ka
kultura. Tamba ne’e, morál bele dehan morales, ne’ebé mak hato’o potensialidade ka
inkapasidade atetude ruma ne’ebé mak bele simu husi ema sira iha moris sosiedade nia
laran. Bele aseita ka rezeita atetude ruma, hatudu katak iha valór ruma bele uza hodi tetu.
Hodi ne’e, valór sira bele simu no hetan rekoñesementu públiku, hodi maneija métodu atu
hamosu iha ema nia leet relasaun ba malu iha ne’ebé sai kostume ida ka abitu ida iha
sosiedade nia laran. Iha parte seluk morál mak étika ida ne’ebé bele sai nu’udar siensia
ne’ebe fó dalan krítiku liu husi pergunta kona-ba hahalok iha norma sira-nia laran ne’ebé
presiza atu responsabiliza.

Hanesan entre moral no Relijiaun

Moral no Relijiaun hanorin hotu ema kona ba buat diak no eduka ema atu
sai ema ne’ebe mak iha hanoin justu no dignu, moral no relijiaun mos atu proteje
ita labele sai ema ne’ebe mak at hanesan la respeitu ema no estraga ema nia sasan
laiha responsabilidade, moral no rilijiaun mos atu hatudu mai ita ne’ebe mak diak
no ladiak

Hahalok morál loloos ne'e hahalok ne ' ebé fundamentu. buat naran deʼit
neʼebé rezultadu benefisiu nian ida bele, hahalok sira-ne'e rasik la bele sai
konsidera morál loloos motivu ka intensaun mak la fundamental morál.
Komunidade relijioza iha iha komún prátika ba morál, iha ne ' ebé mak nia
membru sira iha fatin konduta no buka lezadu la halo buat ne'ebé mak hetan

Grupu IV 5
kondenasaun ba religiaun. salvasaun ba ema ida-idak ne'e depende ba lei divinas.
hanesan pontu ne'ebé bele halo morál relijioza nu'udar fatór determinante iha
kontrolu individual no sosiedade.

Karakteristika

Moral mós iha karaktér espésial ema nian no aksaun ema nian ne’ebé
relasiona ho hahalok ne’ebe aat no diak, nu’une moral liga ba kultura hodi hatudu
valor moral ne’ebé konaba diak no aat ne’ebé mai husi kada individu no kultura
nian laran.

Doutrina relijiaun sira hanorin mai ita atu moris iha lia-los no domin maske iha
limitasaun umanidade sira. Relijiaun sai hanesan instituisaun ida ne’ebé hanorin
maromak nia liafuan ka fo dalan mai ita atu konese liu tan maromak liu husi ita nia
fiar.

Tipu Fundamental moral

1. Atu kestiona norma ne’ebe vigora ona. Buka tuir saida mak baze ba Norma ida
nian no

2. baze saida mak fo lolos tuir-ukun ne’e ejiji husi norma konaba norma ne’ebe
vigora.

3. Moral foti kuestaun konaba legistimasaun, signifika katak norma ne’e labele
defende a’an husi kestaun kritiku ho nune’e bele lakon direitu ne’e.

4. Moral kestiona mos konaba direitu kada instituisaun hanesan; inan no aman,
iskola, nasaun ka religião atu fo instrusaun ka ukun bandu ne’ebe tenki halo
tuir.

5. Moral fo fundu mai ita atu foti ka toma medida ne’ebe racional konaba norma
hotu.

Grupu IV 6
6. Moral hanesan mos intrumentu hanoin ne’ebe racional no responsabilidades
husi peritus sira no ema sira ne’ebe ho prinsipiu metin husi normas ne’ebe
iha.

Tipu fundamental relijiaun

1. Hafasil ita atu komprende liu tan Relijiuan ho nia crenca no ho prinsipiu
rasik,ne’ebe maka konsideradu los ou klaru.

2. Atu orienta ita ema, tuir ida idak nia dalan moris liu husi dalan ida ne’e atu
hanorin ema no kumpri regra ne’ebé mak iha.

3. Atu orienta ita ema, sai ema individu ne’ebe maka iha potensialidade iha
hanoin ne’ebé di’ak no bele hetan felisidade iha ita nia moris.

Relijiaun hotu hotu hanorin moral

Relijiaun hotu hotu hanorin moral,maibé iha fiar ne’ebé la hanesan iha ida-idak
nia relijiaun. Relijiaun sira ne’e mak:

1. Relijiaun Katolisizmu
2. Relijiaun Ortodoxa
3. Relijiaun Protestantismu
4. Relijiaun Judaismu
5. Relijiaun Islâm
6. Relijiaun Budizmu

Grupu IV 7
1. Katolisizmu : ne’e hanaran relijiaun kristaun sira ne’ebé moris ho Igreja
katolika Romana no rekoñese autoridade suprema Papa.

2. Ortodoxa katolisizmu:doutrina relijoza ortodoxa orijen kristaun

ne’ebé moris ho igreja Katolika iha igreja katolika Osidental no
ortodoxa igreja katolika husi Oriente iha tinan 1054.

3. Protestantizmu : mak konhesidu nu’udar ramu Cristianismu nian,

ne’ebé mosu husi movimentu reforma Igreja katólika nian,ne’ebe lidera
husi Martin Luther, iha tinan 1517.

4. Judaismu: ne’e mak relijiaun monoteistas antigu liu hotu iha

mundu.tamba ne’e nia haklaken maromak nia ezistensia Úniku
ida,hatutan universe nian.

5. Islâm : ne’e nu’udar relijiaun abraamica monoteista,no

Muhammad,moris iha Meca insendiu iha tinan 570, iha parte Arabia
ne’ebé mak nia profeta dahikus ne’e.

6. Budizmu : ne’e relijiaun la teista, dezenvolve tiha ona hahu

ensinamentu ne’ebé nia fundador Siddarta Gautama,konaba sekulo V.C
ne’e iha India Nordeste

Grupu IV 8
 RELIJIAUN HOTU-HOTU KO’ALIA KONABA MAROMAK
NIA UKUN FUAN

Universalmente relijiaun hotu-hotu hanorin ita buat ne’ebe maka di’ak no

ko’alia konaba maromak nia ukun fuan,liu husi ukun fuan hirak ne’e sai hanesan
lei maromak nian hodi bandu ema atu labele buat ne’ebe maka ladiak hodi estraga
ema.Tamba maromak nia ukun fuan maka regula ema iha kada relijiaun ou kada
ema idak idak nia fiar,hodi hatudu sira nia fiar husi dalan moral.Ne’e duni iha
relijiaun maka mosu moral sno iha relijiaun hotu hotu ko’alia konaba moral.Ko’alia
konaba relijiaun laos deit iha igreja,maibe bele mos koalia iha eskola, iha
uma,grupo nst,tamba bele muda ou hadia ita husi dalan moral

DOUTRINA MORAL IHA RELIJIUAN LARAN

IMPORTANTE

Doutrina moral iha relijiaun laran importante,tambá doutrina mai husi maromak
no ko’alia tuir ,maromak nia hakarak.Relijiaun ne’e,hanesan koñesimentu ida
ne’ebé iha istoria doutrina bai-bain iha relasaun istoria ne’ebé ema bele halo ba
benefisiu rasik ka simu destaka no konta ba nia realizasaun.Iha kualker relijiaun
,hanesan mos iha koñesimentu ,iha padraun lubuk ida no regra sira ne’ebé
relativamente ema hotu hotu resulta deklarasaun ne’ebé iha.

Relasaun Fundamental
Buat neʼebé fundamental ho sistema morál ka bazeia ba fiar religiaun, ne'e
katak ida-neʼebé mak hanetik hodi hetan dezenvolvimentu ne’ebé loloos, morál
mós ba ita-nia aan, no prevene ita bele adapta ba kestaun morál hanesan normal.
Moral katak lia lo'os ka falsidade ne’ebé depende ba eskluzivamente husi
sentimentu ema ida-idak nian. Morál ne'e bele determina planu ideolójiku (polítiku,
ekonomiku no relijiozu) ka kontrola mós nu'udar delimitasaun desensia iha
filtrajem tinan ne'ebé proklama. Bele mós iha relasaun ho tipu sosiál, ka bele dehan,
iha tempu ekstratu sosiál ba morál ne'e determina linguajen orál. Tabu mak
diretamente iha ligasaun ho morál, basá bele hakerek iha sosiedade ida nia

Grupu IV 9
laran.Morál ne'e hetan konjuntu regra sira iha ona, nia kampu aplikasaun ne'e boot
liu fali kampu direitu nian. Maibé laos regra morál mak regra jurídika. Kampu ba
morál ne'ebé diák liu hamutuk. julgamentu barak liu ba direitu ne'e tenke ho morál.

Relijiaun eksprime hahalok ne'ebé la'os de'it kona-ba oinsá dezenvolve

kultura, maibé mós fó ba vida sosiál orientasaun balun (konstituisaun ida ne'ebé
morál). Relijiaun oin-oin kona-ba asaun umana, prátika tradisionál sira ne'ebé mak
akontese no bandu ne'e signifika katak, iha termu istóriku, koabitasaun entre morál
no religiaun hanesan faktu indesmentível. Relijiaun ne'e, ida ne'ebé iha sira nia
abut maka'as iha psiquismu umanu. esperiénsia ida ne’e fundamentál tebes kona-ba
ema ne'ebé mak sensação husi insegurança no nesesidade atu proteje. relijiaun mosu
nu'udar mekanizmu defeza ba ameasa sira ba natureza no dureza relasaun sosiál.
Relijiaun koresponde ba estádiu infantil umanidade nian ba beibeik iha nesesidade
hó aman ida ne'ebé iha relasaun hodi mosu sentimentu ambivalente (katak domin
no tauk).

Grupu IV 10
 KAPITULU III

LIA MAKTAKA

Konkluzaun
Moral mak nesesidade moris tomak. Kada ema ida-idak presiza moral. To’o
bainhira no iha ne’ebé ema eziste. moral nia sentidu importante liu, tanba lahodi
moral ema sei difisil dezenvolve no sei ba kotuk liu tan (premitivu). Hodi ida ne’e,
moral tenke diriji lo-loos atu rezulta ema ne’ebé kualifikadu no bele halo
kompetisaun, nune’e mós iha hanoin be aas no iha morál. Tanba ne’e, haree husi
pontu devista Katólika, objetivu morál ne’ebé ita hein mak halo matenek moris
nasaun no dezenvolve povu integralmente, ne’e mak ema ne’ebé iha fiar ba
Maromak no iha kultura ne’ebé nafatin forte no neon ne’ebé nakloke ba sentidu
filozófia moris atu relembra beala sira nia moris ne’ebé fó moris no fundu knua ba
nia jerasaun nia di’ak, iha koñesementu no jeitu, saudável isin no klamar,
personalidade be furak, independente no responsabilidade ba nia sosiedade no
nasaun. Edukasaun moral mak bele prepara nia sidadaun atu bele ativu iha kampu
moris hotu, matenek, ativu, kreativu, onestu, disiplina, no iha morál aas,
demokrátiku, no toleránsia hodi haree liu ba unidade nasaun no la’ós hafahe.

Rekomendasaun

Iha buat barak ne’ebé ami grupu IV aprende no halo durante ami halo
konsultasaun teória, iha baze , ho razaun no prinsipiu ida katak labele he’in de’it

Grupu IV 11
mestre sira, maibe ita rasik bele buka atu ita hatene oinsa, ka saida mak ita sei
resolve rasik

Sugestaun

Ba ami grupu IV nia hakerek traballu ida ne’e hanoin katak ladun lo’os, no
hanoin katak ami grupu IV hanesan estudante foin sa’e ida, karik iha ami nia
traballu ida ne’e presiza hadi’a no aumenta tan, ami hanesan estudante ne’ebé
iha kapasidade ne’ebé sei minimu.
Ho hakerek traballu ida ne’e ami grupu IV, karik buat ruma ne’ebé la
perfeitu, ho razaun hirak ne’e ami grupu IV ho haraik-an husu ba kolega sira ka
professor/a atu fó kolaborasaun .
Atu bele hato’o ita boot nia sujestaun, ne’ebé ami grupu IV mensiona no esplika
tiha ona ,karik iha difikuldade ami sei hadi’a atu nune’e bele sai diak liu tan.
Ba professor/a no maluk sira nia kontribuisaun no kolaborasaun di’ak ba
atensaun tomak ami lahaluha hato’o obrigado wain.

Grupu IV 12