KAPITULU I

I. INTRODUSAUN
Edukasaun nuudar fator importante ba dezenvolvimentu
nasaun ida nee nian atu eduka no forma ema sai ema
liuhusi prosesu aprende, atu muda ema nia
mentalidade iha familia, eskola no mos ba formasaun
sira, atu kapasita hasae ema nia kualidade iha futuru,
tanba ne presiza hadia diak liu tan edukasaun iha
nasaun demokratiku ida, presiza ema hotu-hotu nia
kontribuisaun no kolaborasaun atu nune`e seitor
edukasaun bele dezenvolve diak liu tan ba futuru foin
sa``e sira nian. katak Edukasaun maka papel
importante ida ne`ebè atu bele valoriza ita nia aan
rasik. Edukasaun mòs sai nuudar papel importante mai
ita ema.Tanba edukasaun mak bele fò rezultadu mai ita
iha futuru., edukasaun nu’udar hahalok ema iha nia
esforsu-an fó formasaun ba ema seluk,influènsia,
protesaun, no ajudasaun ba ema hotu-hotu.
Edukasaun mak sai baze diak ba dezenvolvimentu
no konstrusaun estadu direitu demokràtiku liu husi
edukasaun hamosu kreatividade inovasaun ho obra
akademiku diak, seluk hodi lori povu timor-leste sai
husi kiak, mukit ba moris diak,dignu ho
kompetetividade aas no iha identidade mesak nuudar
timor oan,edukasaun hanesan mos prosesu fasilitator
ida ba aprendizajen atu haklean liutan konesementu
abilidade (skill),valor, fiar no tuir normas edukasaun
halo diskusaun, hanorin, fo formasaun no halo peskiza
neebe orientada,edukasaun mos hanesan bloku
konstrusaun ida neebe importante ba progresu
dezenvolvimentu ba nasaun.
Edukasaun mak sai save ba dalan dezenvolvimentu
futuru nasaun nian, no sai hanesan naroman ba nasaun
nia futuru lao tuir dalan neebe legal tuir edukasaun
formal nian
Edukasau mak hanesan save/ dalan atu
dezenvolve nasaun ida. Ho nune’e ita hare wainhira
hala`o evaluasaun tinan- tinan ba graduadu sira husi
eskola publiku Sira ka eskola hotu, atu servisu ba
nasaun ida hodi timor sai hanesan sentru ba escelencia
maibè seidauk atinji tanba haree mòs ba kampu traballu
ba timor oan sira.
No dala barak mos lakon mòs jovem barak nia futuru
tinan-tinan, tanba de`it ho sira nia vontade rasik mak
lakohi atu eskola,dala ruma mòs inan aman rasik mak
la haruka sira ba eskola, ho ida ne’e mak sai kestaun
boot tanba joven barak lakon sira nia oporttunidade
lakohi aproveita ba sira ninia futuru. Ho nune’e atu
dezenlvolve ba ema idak-idak nia an tenki mehi mos atu
partisipa iha dezenvolvimentu ba sira nia an rasik ba
familia no mos ba nasaun. Edukasaun nia sentidu iha
oin-oin tuir ema ida-idak nia presepsaun, maske dala
barak ema matenek hakarak atu tau iha limitasaun ida
nia laran, edukasaun mak sai hanesan dalan ne`ebè atu
lori ema beik sai matenek, atu transforma no muda ema
pesoal ida-idak nia talentu atu kapasita ita nia-aan no
mòs hasa`e kualidade kapasidade ema ida nia tuir
dalan loos atu lori ita ba entende kona-ba lala`ok hosi
edukasaun, atu respeita no forma ema sai ema.
edukasaun iha save ne’ebé ko’alia  kona-ba eduka.
Simplesmente bele fó sentidu ba edukasaun hanesan
esforsu ida hosi ema atu eduka ninia personalidade tuir
valór  sira ne’ebé mosu iha sosiedade no kultura. Tuir
dezenvolvimentu ne’ebé akontese iha mundu
globalizasaun hatudu katak edukasaun ka paedagogie
ne’ebé fó signifika akompaña no ajuda hosi ema ne’ebé
maduru atu halo ema seluk sai maduru intelektualmente
no mentalidade. Edukasaun nu’udar fenómena ema
ne’ebé fundamentál, ne’ebé mós iha lisan ka
karakterístika konstruktivu iha ema nia moris. Tanba
ne’e, ita hetan hanorin di’ak (true guide) atu bele halo
reflesaun akadémia kona-ba edukasaun ne’e rasik,
nu’udar responsabiliza ba hahalok ne’ebé halo, ne’e
mak eduka no hetan edukasaun (fó no simu edukasaun).
Iha kontekstu ne’e, ita labele halo misturasaun entre
signifikadu edukasaun nu’udar hahalok ema iha nia
esforsu-an fó formasaun ba ema seluk, ho sentidu
siénsia edukasaun nu’udar siénsia koñesementu. Tanba
haree hosi óklu istória, edukasaun idade liu duké siénsia
ka koñesementu edukasaun, razaun katak edukasaun
eziste ona durante ema eziste. Maibé siénsia edukasaun
foin mak moris iha sékulu 19. Molok ema hahú estuda
edukasaun, ema halo ona asaun eduka ne’ebé bazeia ba
esperiésia, intuisaun no matenek/sabedouria, lisan teória
nune’e mós ho lisan prátika (esperimentu), siénsia
edukasaun ko’alia mós kona-ba problema sira ne’ebé
inklui ho aspeitu hala’o (pelaksanaan), ba iha tantu
teória sira, indikadór sira no prinsipiu kona-ba hala’o
edukasaun. Nia mós iha diresaun ba métodu atu foti
asaun (hanorin/eduka), movimenta iha situasaun
edukasaun, ne’ebé ho diresaun ba hala’o realizasaun
hakarak ideál ne’ebé lista ona ho sistemátiku iha
edukasaun teoritika. Hanorin hatudu katak iha prosesu
edukasaun eziste edukadór ne’ebé funsionál nu’udar
treinadór, fasilitadór, hatene ‘fahe’ ka ‘fó’ ka ‘hatutan’
eransa ba jerasaun foun. Nune’e mós iha matéria no
materiál (bahan) ne’ebé atu uza hodi treina,dezenvolve,
no hatutan koñesementu, jeitu, hanoin, ka karakter
ne’ebé nu’udar matéria atu hanorin, no iha
estudante ne’ebé atu simu treinamentu, dezenvolviment
u, simu no hatutan eransa koñesementu, jeitu, hanoin no
karakter.

Aleinde neʼe juventude mak sai hanesan fatòr

determinante ba edukasaun, katak liu husi edukasaun
mak joven ida atu hatene nia aan loloos no define nia
aan.
Tanba neʺe joven ida atu kapsita ninia kapasidade liu
husi edukasaun,ho edukasaun mak bele atu eduka ema
sai ema maduru. No atu hatene kona-ba edukasaun mak
iha edukasaun fahe ba tipu tolu (3) neʺebe ita presiza
atu hatene ho ida neʺe mak mai ita define tipu
edukasaun ida-idak:
Eduksaun Informal: tipu edukasaun ida neʺe
eziste kada familia ida idak nia uma laran no atu bele
hatene loloos saida mak diak no saida mak aat. Aleinde
ne``e edukasaun Informal sai huun ba edukasaun hotu-
hotu ne``ebè eziste iha familia ida –idak. No edukasaun
sai husi uma laran mak ba li``ur.
Tanba ne``e edukasaun informàl sai baze fundamentu
ba eduksaun hotu-hotu liu husi edukasaun informàl mak
sai ba formàl.
Nuune`e mòs edukasaun informàl mai husi inan, aman
no familia tanba edukasaun informal mak sai baze
fundamentu ba ema ida iha ninia familia laran neebe
mak fo hanorin ita kona-ba etika e moral, personalidade
no konsiensia atu hodi kompleta ita ba edukasaun
formal.Edukasaun informal mos sai hanesan dalan ida
ba edukasaun formal nian tanba molok ita atu ba
edukasaun formal ita sempre hetan uluk edukasaun
informal.Edukasaun informal mos sai hanesan faktor
ida neebe importante tebes ba dezenvolvimentu tanba
liu-husi edukasaun informal mak ita bele atu hadiak iha
edukasaun formal nian.
 Edukasaun Formal : mak tipu edukaaasaun
neʺebe atu haree liu ba aspetu juventude nia moris iha
ensinu aprendizajen neʺebe sira simu husi edukador
sira.Edukasaun formal hanesan edukasaun ida neebe
forma ita atu hetan sucesu tanba edukasaun formal ita
hetan husi eskola no hahu husi pre- primaria, ensinu
baziku, sekundariu too universidade. Edukasaun formal
hanesan edukasaun ida neebe ajudan ema hotu ba moris
diak iha futuru,liu-husi edukasaun formal neebe ita
hetan iha eskola sai hanesan osan mean ida ba ita atu
luta hodi hetan no alkansa ita nia mehi neebe mak ita
mehi ona iha ita nia moris.
Edukasaun formal sempre forma husi eskola,
professores no estudante, iha buat tolu ne mak sei forma
ita sai matenek no kontribusi ba dezenvolvimentu
nasaun nian iha futuru.
Edukasaun non-formal: tipu edukasaun ida neʺe mosu
atu haree liu ba juventude sira nia estudu iha sentru
formasaun sira. Edukasaun non formal hanesan
edukasaun ida neebe mai husi grupu, ONG no
instituisaun sira hodi fo seminariu, treinamentu ou
kursu ba ema hotu hodi hasae kualidade edukasaun
formal nian. Edukasaun non formal mos hamosu husi
grupu nia laran oinsa iha grupu nia laran bele koinese
malu ho diak. •     
Edukasaun Formál, Non Formál no Informál hotu-hotu
iha objetivu atu dezenvolve sosiedade nia moris ho
dignidade umanu.
•      Hasa’e kapasidade pesoál ka grupu ne’ebé sistema
edukasaun implementa ba sosiedade ida, nafatin bazeia
ba situasaun reál ne’ebé sosiedade ida presiza.

Juventude mak periodu moris baibain husi ki`ik ba

boot, atu haree ba ajensia nasoes unidas haree ba
juventude mak periodu ida ne`ebè ho nia idade entre
tinan 15 to`o 25 aleinde juventude mak ema hirak
ne`ebè mak transforma nia aan hodi ema ne`ebè maduru
no hatene ninia objetivu rasik.
II. OBJETIVO
 Oinsa atu hatene klean kona-ba lalaok
edukasaun iha timor-leste.
 Oinsa atu hatene klean kona –ba partisipasaun
juventude iha area edukasaun.
 Oinsa ita atu hatene kona-ba prosesu edukador
ho estudante.
 Oisa atu fó kbiit ba labarik liuhosi
dezenvolvimentu ba nia abilidade no kapasidade
atu aprende no kapasidade sira seluk, dignidade
umana, fiar-an no laran-metin.
III. FORMULASAUN PROBLEMA
Saida mak edukasaun informal, formal non-
formal
Tanba saida mak edukasaun sai hanesan fator
determinante ba juventude
Oinsa mak ita atu hatene kona-ba lalaok
juventude nian iha area edukasaun
IV. BENEFISIU
 Husi trabalhu ida nee atu kapasita ka haklean ami
grupu nia pensamentu kona-ba topiku, juventude
edukasaun.
Liu husi trabalhu ida nee mak aumenta tan ami
nia konesementu hodi buka referensia.
Husi trabalhu nee mak sei sai hanesan matadalan
mai ami oinsa atu lori mai ami susesu ba iha
futuru.
Relasiona tebes husi trabalhu juventude
edukasaun nee mak sei motiva ita atu aprende
aprende diak liutan iha futuru .
V. REZUMO
Ami grupu foti rezumu deit katak nuudar umanu sei
la ses an hosi edukasaun, sei kesi metin nafatin ho
edukasaun hanesan fen ho laen sei la husik malu too
rohan laiha, edukasaun mak sai hanesan bee matan
boot ida, neebe mak ema hotu sei hambrook hodi buka
nia.Laiha bee mak ema hotu sei moras no ikus mai sei
mate.
CAPITULO II

I. METODOLOGIA QUALITATIVA
Ami grupu uza metodologia kualitativu mak
estudu biblioteka, ho razaun katak ami la ba
peskiza ho razaun katak amin ia grupu uza
metodolojia kualitativu liu husi estudu
biblioteka.
II. ENKUADRAMENTU TEORIA

1.    Tuir Prof. Dr. N. Driyakara hateten katak “siénsia

edukasaun mak hanoin akadémika kona-ba realidade
ne’ebé ita hanaran edukasaun (eduka no simu
edukasaun). Hanoin akadémika ho lisan krítiku,
metódiku, no sistemátiku” (Driyakara, 1980, p. 66).
2.    Tuir Prof. M. J. Langaveld hateten katak
“paedagogi ka siénsia eduka mak siénsia ida ne’ebé
la’ós deit atu konkista ninia objetu atu hatene kondisaun
objetu ne’ebé loos, maibé estuda mós kona-ba oinsá
asaun atu halo. Objetu siénsia edukasaun mak prosesu
ka situasaun edukasaun” (Langeveld, 1971, kapítlu 1).
3.    Tuir Dr. Sutari Imam Barnadib deklara katak
“siénsia edukasaun mak estuda kona-ba ambiente no
prosesu edukasaun” (Barnadib, 1986, p.17).

Tan ne’e, razaun sira ne’e hotu hatudu variedade

limitasaun kona-ba signifikadu siénsia edukasaun hosi
ema matenek nain sira, ne’ebé fundamentalmente
konvensionál katak sentidu siénsia edukasaun mak
koñesementu ne’ebé ko’alia kona-ba problema hotu
ne’ebé mosu no nia relasaun ho edukasaun.

Tanba ne’e, nu’udar siénsia koñesementu hanesan mós

ho estudu sira seluk, siénsia edukasaun dezenvolve
problema sira ne’ebé ho lisan siénsia (matéria atu
hatene/koñese), lisan teória nune’e mós ho lisan prátika
(esperimentu), siénsia edukasaun ko’alia mós kona-ba
problema sira ne’ebé inklui ho aspeitu hala’o
(pelaksanaan), ba iha tantu teória sira, indikadór sira no
prinsipiu kona-ba hala’o edukasaun. Nia mós iha
diresaun ba métodu atu foti asaun (hanorin/eduka)
, movimenta iha situasaun edukasaun, ne’ebé ho
diresaun ba hala’o realizasaun hakarak ideál ne’ebé lista
ona ho sistemátiku iha edukasaun teoritika.
 Nune’e, nu’udar siénsia edukasaun teoritika, entaun
siénsia edukasaun refere ba forma/dezeñu
(penyusunan) problema ka pergunta no koñesementu
iha área edukasaun akademikamente, movimenta hosi
prátiku forma/dezeñu teória no dezeñu sistema
edukasaun.

.    John Dewey

Edukasaun mak prosesu formasaun jeitu sira ne’ebé
fundamentál intelektualmente no emosionalmente ba
diresaun natureza no ema.
III. ESTUDU BIBLIOTEKA

IV. REZULTADU PESKIZA

 KAPÌTULU III
I. KONKLUZAUN
Iha sosiedade ida-idak, iha nia sistema edukasaun
rasik. Maski dala ruma foti sosiedade seluk nia sistema
edukasaun, maibé ne’e atu fortifika de’it (referénsia).
•      Sistema edukasaun la hanesan tanba sosiedade mos
la-hanesan maski iha relasaun ba malu.
Harii eskola iha komunidade nia le’et atu fó
influensia ba sosiedade hodi prienxe oportunidade ba
sira no konvida sira bele moris ho direitu tomak nu’udar
povu no nasaun. Tan ne’e eskola hakesi funsionamentu
morál no intelektuál ba dezenvolvimentu sosiál. Tanba
edukasaun presiza “reasaun reflektivu” hosi sosiedade
rasik no sistema edukasaun iha sosiedade ida nia laran
nafatin

II. REKOMENDASAUN

III. REFERENSIA
1