Alende komponente hirak iha leten ,hetan mos desenvolvimentu husi parte
rai laran hodi hasae prestizu dalen tetun nian hanesan :
1. Tetun nu`udar dalen lokal
2. Tetun nu`udar dalenfranka (dalen negosiu/komersiu)
3. Tetun nu`udar dalen nasional
4. Tetun nu`udar dalen ofisial
Atu ita bele konese diak no hatene klean liu tan kona parte hirak nee mai ita haleh
at hamutuk parte ida – idak tuir mai nee:
Funsaun :
Tetun nudar dalen local nia valor hanesan mos dalen lokal sira seluk nudar
dalen materna : dalen fataluku ,dalen bekais ,dalen lolein no seluk- seluk tan
iha rai timor laran. Tetun hanesan dialetu lokal sira seluk mak ita hetan no
ema uza iha rai (Suia, Alas (Manufahi), Soibada (Manatutu) Balibo No IhaVikeke
Vila.
Tetun nudar dalen lokal :meiu ida hodi halo komunikasaun entre povu iha
rai neba nian (Suai,Alas,Soibada,Vikeke no Balibo).
Halo komersiu lokal entre etniku hosi sosiedade nia laran
Hodi habelar kultura rai hirak ne’e ba nian.
ORTOGRAFIA PADRONIZADA
Siknifika halao aktividade estudu konaba desenvolvimentu dalen tetun tuir
kriteria sientifika linguistika nia hosi sitema tolu (3) :
A. Sistema Uniforme
Sistema uniforme katak hakerek liafuan hot-hotu ho oin ida deit sistema
ida nee fo Hanoin ba ita atu labele hakerek tuir ema ida-idak nia gostu,
maibe tuir banati ida.
B. Sistema Lasala
Sistema lasala katak fo ba liafuan ida –idak hakerek ida ne’e ba haleno
liafuan ne’e nia son. Sistema ne’e esplika mai ita katak letra sira ne’ebe
mak hakerek iha dalen tetun nia laran simbolu ida haleno deit son ida.
C. Sistema Fonemiku
Sistema fonemiku katak sinal ou simbolu idak-idak iha son rasik. Liu husi
sistema ne’e ita bele hetan esplikasaun klaru katak dalen hotu-hotu iha
mundu rai klaran inklui dalen tetun mos iha estrutura n’ebe nakfahe ba fon
emiku ka son basiku oi-oin.
SERVISU IHA UMA
HUSI :
PAUL DA COSTA
15.06.02.0042
VII/B
FACULDADE ENGENHARIA
DEPARTAMENTU PETROLEUM
UNIVERSIDADE DILI
“UNDIL”
2018