Puji syukur ke Hadirat Tuhan Yang Maha Esa atas segala rahmatNya
sehingga buku ini dapat tersusun hingga selesai. Dan harapan kami semoga buku
ini dapat menambah pengetahuan dan pengalaman bagi para pembaca. Buku yang
berjudul “MATEMATIKA PEMINATAN” dapat selesai dengan baik tanpa
halangan suatu apapun.
Besar harapan kami buku ini menjadi sarana membantu siswa/i dalam
memahami materi materi yang berhubungan dengan matematika peminatan.
Demikian apa yang bisa kami sampaikan,semoga pembaca dapat mengambil
manfaat dari buku ini.
Penyusun
i
DAFTAR ISI
Kata Pengantar.............................................................................................................................i
Daftar Isi........................................................................................................................................ii
Bab I Trigonometri.....................................................................................................................1
A. Perbandingan Trigonometri.......................................................................................1
B. Sudut Berelasi.................................................................................................................4
C. Koordinat Kartesisus dan Kutub...............................................................................8
D. Persamaan Trigonometri...........................................................................................14
1) Persamaan Trigonometri “Sin”........................................................................14
2) Persamaan Trigonometri “Cos”........................................................................20
3) Persamaan Trigonometri “Tan”........................................................................27
4) Persamaan Trigonometri “Bentuk Ax2 + Bx + C = 0”.............................53
5) Persamaan Trigonometri “Bentuk a . sin x + b . cos x = c”....................61
E. Identitas Trigonometri................................................................................................49
A. Persamaan Lingkaran.................................................................................................94
B. Rumus Penting dalam Persamaan Lingkaran......................................................99
C. Kedudukan Titik dan Baris....................................................................................109
D. Persamaan Garis Singgung Lingkaran...............................................................121
ii
BAB I
PERBANDINGAN TRIGONOMETRI
Sin ∝ = =
Cos ∝ = =
Tan ∝ = =
Cosec ∝ =
Secan ∝ =
Cotg ∝ =
1
“SUDUT ISTIMEWA”
2 2
Cos x 1 1 1 1 0
3 2
2
2 2
Tg x 0 1 1 3
∞
3
0 sin ∝
=0 =∞ ∝=
0 ∝
“KUADRAN”
r r
y y
−y −y
r r
2
=+
=+
=+
Kw. 1
=+
−
=−
=−
Sin = −
−
=−
−
=−
−
− =+
Cos = −
=−
=+
−
=−
Tan =
Kw.2
Sin =
Cos =
Tan =
Kw.3
Sin =
Cos =
Tan =
Kw.4
Sin =
Cos =
Tan =
3
SUDUT BERELASI
90°
Kw. 2 Kw.1
Sin + +
Tan + Cos +
Kw. 3 Kw. 4
270°
Kuadran 2 = 180⁰ - ∝
Kuadran 3 = 180⁰ + ∝
Kuadran 4 = 360⁰ - ∝
sin ( 90°+ ∝ ) = + cos ∝
~ cos 90°+ ∝ = − sin ∝
tg ( 90°+ ∝ ) = − ∝
tg ( 270°+ ∝ ) = − ∝
sin ( 180°+ ∝ ) = − sin ∝
cos ( 180°− ∝ ) = − cos ∝
cos ( 180°− ∝ ) = − cos ∝
4
Sin ( ∙ 90 ± ∝)
± cos ∝
n = ganjil
± sin ∝
n = genap
Cos ( ∙ 90 ± ∝)
± sin ∝
n = ganjil
± cos ∝
n = genap
Tg ( ∙ 90 ± ∝)
± cotg ∝
n = ganjil
± tg ∝
n = genap
COSO :
1)
1
sin 120⁰ = ( 90° + 30° ) = + cos30° =
3
1
= ( 180° − 60° ) = + sin 60° =
3
2)
1
cos 150⁰ = 90° + 60° = − sin 60° = −
3
1
= ( 180° − 30° ) = − cos30° = −
3
5
4) sin 300⁰ = ( 270° + 30° ) = − cos30° = − 1
1
0
= ( 360° − 60° ) = − sin 60 = − 3
LATIHAN SOAL
Jawaban:
1. sin 110o = sin (180o – 70o)
= + sin 70o
2. o = cos (180o + 35o)
cos 215
= – cos 35o
3. tg 325o = tg (360o – 35o)
= – tg 35o
4. cotg 420o = cotg (360o + 60o)
= + cotg 60o
= + 3
3
5. o = sec (180o + 70o)
sec 250
= – sec 70o
6
6. sin 150o = sin (180o – 30o)
o
+ sin 30
+½
o
7. cos 210 = cos (180o + 30o)
o
– cos 30
1
– 2 3
o
8. sec 315 = sec (360o – 45o)
o
+ sec 45
+ 2
1
+ 2 3
+ 3
o o o
cotg 765 = cotg (720 + 45 )
cotg 45o
o
12. sin 945 = sin (900o + 45o)
o
– sin 45
1
– 2 2
7
KOORDINAT KARTESIUS DAN KUTUB
90°
Kw. 2 Kw.1
X+ X+
Y− Y+
X− X+
Y+ Y−
Kw. 3 Kw. 4
270°
Kartesius →
A ( x , y ) =≫,
2 2
= +
=
1) A 1, 3 → =1, = 3 (kw.1)
= 12 + 32 = 4 = 2
= = = 3
= 60°
∴ , = (2 , 60°)
B −1, 3 → = −1 , = 3 (kw.2)
= (−1)2 + 32 = 4=2
8
3
= = −1 = − 3
, = (2 , 120°)
Kutub → , =≫ ( , ) = ∙ cos
= ∙ sin
COSO :
8 , 60° = … ? = 8 , = 60°
= ∙ cos = 8 ∙ 60°
1
=8∙ =4
2
= ∙ sin = 8 ∙ 60°
=8∙ 3 =43
2
, = (4 , 4 3)
LATIHAN SOAL
(3, 3 3 )
(–3, 4)
(1, 4)
o
(6, 135 )
o
(8, 60 )
2
(8, 3 )
Jawaban:
Kartesius kutub
(3, 3 3 ) x = 3, y = 3 3
9
r = 32 3 32 36 6
tg = y 3 3
3
x 3
o
= 60
o
∴ , = (6, 60 )
Kartesius kutub
(–3, 4) x = –3, y = 4
r = 32 42 25 5
tg = y 4 1,333
x 3
-1
= tg (–1, 333)
o
= –58,123 180 – 58,123 = 126, …
∴ , = (5 , 127°)
Kartesius kutub
(1, 4) x = 1, y = 1
r = 12 12 2
tg = y 1 1
x 1
= 45o
∴ , =( 2 , 45o)
Kutub kartesius
o o
(6, 135 ) r = 6, = 135
10
o 1
x = r cos = 6, cos 135 = 6 . – 2 2 = –3 2
o 1
y = r cos = 6, sin 135 = 6 . 2 2 = 3 2
, = (–3 2,3 2)
Kutub kartesius
o o
(8, 60 ) r = 8, = 60
o 1
x = r cos = 8 . cos 60 = 8 . 2 = 4
o 1
y = r sin = 8 . sin 60 = 8 . 2 3 = 4 3
, = (4, 4 3)
Kutub kartesius
2 2 2 o
(8, 3 ) r = 8, 3 = 180 x 3 = 120
o 1
x = r cos = 8 . cos 120 = 8 . – 2 = –4
o 1
y = r sin = 8 . sin 120 = 8 . 2 3 = 4 3
, = (–4, 4 3)
LATIHAN SOAL
(–3, 3 3 )
(1, 2)
(2, 35o)
(8, 242o)
11
Jawaban:
Kartesius kutub
(–3, 3 3 ) x = –3, y = 3 3
r = 32 3 32 36 6
tg = y 3 3 3 1,73
x 3 1
= tan-1 (–1, 73) = –59,97 , 180 – 59,97 = 120,03 = 120o
∴ , = (6, 120o)
(1,2) x = 1, y = 2 r =
12 22 5
y 2
tan = x 1 2
-1
= tan (2) = 63,43
, =( 5 , 63o)
(2, 35o)
o
r = 2, = 35
(8, 242o)
o
r = 8 , = 242
12
o o o o
= 8 cos 242 = 8 cos (270 – 242 ) = 8 . –sin 28 = –3,755
13
PERSAMAAN TRIGONOMETRI
Sin ∝ =
Sin x = sin ∝
x=∝+ . 360° = (180°−∝) + .360°
COSO : 1
2 untuk 0° ≤ ≤ 480° !
k=1
= 30° + 1.360° = 390°
k=2
= 30° + 2.360° = 750° (TM)
●x = 180° − 30° + . 360°
= 150° + . 360°
k=0
= 150° + 0.360° = 150°
k=1
= 150° + 1.360° = 510° (TM)
Hp 30°, 150°, 390°
14
Tentukan hp dari persamaan sin 2 = 0,6665 untuk 0° ≤ ≤ 360° !
●sin 2 = 0,6665
−1
sin 2 = (0,6665)
sin 2 = sin 41,8° →∝
2x = ∝ + . 360°
= 41,8°+ .360° 2
= 20,9° + . 180°
k=1
= 20,9° + 1.180° = 200,9°
k=2
= 20,9° + 2.180° = 380,9°
2x = 180° − 41,8° + . 360°
= 138,2°+ .360° 2
= 69,1° + . 180°
k=0
= 69,1° + 0.180° = 69,1°
k=1
= 69,1° + 1.180° = 249,1°
k=2
= 69,1° + 2.180° = 429,1° (TM)
15
Latihan Soal
Jawaban :
1) Sin x = ½ Sin x = sin 60°
3
X = + k. 360 °
K = 0 X = 60°
K=1
X = 60° + 360° X = 420°
X =(180-60) + k.360° X = 120° + k.360°
K=0 X = 120°
K=1
X = 120° + 360 ° X = 480°
HP = { 60°, 120° }
Sin x = 13
−1
Sin x = sin 0,5777
Sin x = sin 35,27°
X = + k.360°
X = 35,2° + k.360°
K= 0 X = 35,2°
16
K=1
X = 35,2° + 360° X = 395,2 °
X = (180 – 35,2) + k.360° X = 144,8° + k.360°
K=0 X = 144,8°
K=1
X = 144,8° + 360° X = 504,8°
HP= {35,2° , 144,8° }
Sin x = − 23
-1
Sin x = sin (-0,866) Sin x = sin
-59,9°
= -60°
X = + k.360°
X = -60° + k.360°
K=0 X = -60°
K=1
X = -60° + .360° X = 300°
K=2
X = -60° + 720 X = 660°
X = (180 – ) + k.360° (180 –(-60)) + k.360° 240 + k.360°
K=0 X = 240°
K=1
X = 240 + 360 X = 600°
17
HP = {240°,300°}
Sin x = -1/2 Sin x = -30°
X = + k.360°
X = -30° + k.360°
K=0 X = -30°
K=1
X = -30° + 360° X = 330°
K=2
X = -30° + 720° X = 690°
X = (180 – ) + k.360° X = (180 –(-30) + k . 360° X = 210° +
k.360°
K=0 X = 210°
Sin 2x = -1/2
2x = sin - 30°
2x = -30° + k . 360°
X = -15° + k . 180 °
K=0 X = -15°
K=1
X = -15 + 1 . 180° X = 165°
K=2
X = - 15° + 2. 180° X = 345°
18
K=3
X = -15° + 3. 180° X = 525°
2x = (180 – (30) + k.360°
K=0 X = 105°
K=1
X = 105° + 180° X = 285°
19
PERSAMAAN TRIGONOMETRI
Cos x = ∝ cos x = cos ∝
x = ∝ + . 360° = −∝ + . 360°
COSO :
Tentukan hp dari cos 3 = 12 untuk 0° ≤ ≤ 180° !
Cos 3 = 12
Cos 3 = 60° →∝
3x = 60°+ .360°
3
= 20° + . 120°
k=0
= 20° + 0.120° = 20°
k=0
= −20° + 0.120° = −20°
k=2
= −20° + 2.120° = 220°
Hp 20°, 100°,140°
20
2. Tentukan hp dari cos = −1 2 untuk 0° ≤ ≤ 360° !
−1
Cos = 2
2
x = ∝ + . 360°
= 135° + . 360°
k=1
= 135° + 1.360° = 495° (TM)
x = −∝ + . 360°
= −135° + . 360°
k=1
= −135° + 1.360° = 235°
k=2
= −135° + 2.360° = 585° (TM) Hp 135°,235°
Latihan Soal
cos x = 0,342° untuk 0° ≤ ≤ 360°
2) cos x = 4
untuk 0° ≤ ≤ 360°
5
3) cos 2x = −
1
3 untuk 0° ≤ ≤ 360°
2
6) cos x = 1
2 untuk 0° ≤ ≤ 360°
2
21
Jawaban:
Cos x = cos−1 0,342
Cos x = 70°
K = 0 X = 70°
K= 1
X = 70° + 1.360° X = 430°
K=0
X = -70°
K=1
X = -70°+ 1.360° X = 290°
K=2
X = -70° + 2.360°
X = 650°
HP={70°, 290°}
2) Cos x = 4/5
-1
Cos x = cos (0,8)
x = 36,8°
X = + k.360°
X = 36,8° + k.360°
K=0
22
= 36,8°
K=1
= 36,8° + 360°
= 396,8°
X = - + k .360°
X = -36,8° + k . 360°
K=0
= -36,8° + 360°
= 323,2°
K=1
= -36,8° + 360°
= 683,2°
K=2
= -36,8° + 720°
X = 683,2°
HP = {36,8°, 323,2° }
3) Cos 2x = -1/2 3
Cos 2x = -30°
Cos 2x = 180 – 30 = 150°
X = 150° + 360°
2
X = 75°+ 180°
- K=0
X = 75°
- K=1
X = 150° + 1.360°
2
23
= 255°
K=2
= 150° + 2.360°
2
X = 435° (TM)
X =− + k .360°
2
= -75° + k.180°
K=0
X = -75°
K=1
X = -75° + 180° X = 105°
K=2
X = -75° + 360° X = 285°
K=3
X = -75° + 3. 180°
X = 465°(TM)
HP = {75°,105°,255°,285°}
Cos x = -0,2846
Cos x = Cos-1 (0,2846) Cos x = 106,53°
X = 106,5° + k.360°
K=0
X = 106,5°
K=1
X = 106,5° + 360° X = 466,5°(TM)
X = -106,5° + k.360°
24
K=0
X = -106,5°
K=1
X = -106,5° + 360° X = 253,5°
K=2
X = -106,5° + 720° X = 613,5°(TM)
Cos 2x = 0,9397
-1
Cos 2x = Cos (0,9397) Cos 2x = 20°
2x = 20° + k.360°
= 10° + k. 180°
K=0
X = 20° / 2 X = 10°
K=1
X = 20° + 360° X = 380°/ 2
X = 190°
K=2
= 740° / 2 X = 370°
K=0
X = -10°
25
K=1
X = -10° + 180° X = 170°
K=2
K = 0 X = 45°
K=1
X = 45° + 360° X = 405°
X = - + k.360°
X = -45° + k . 360°
K=0
X = -45°
K=1
X = -45° + 360° X = 315°
K=2
X = -45° + 720° X = 675°
HP = {45°, 315°}
26
Tg =
PERSAMAAN TRIGONOMETRI
Tg = tg ∝
x = ∝ + . 180°
COSO :
Tentukan hp dari tg = 1 untuk 0° ≤ ≤ 360° ! Tg x = 1
= ∝ + . 180°
Hp 45°, 225°
1
2. Tentukan hp dari tg 2 − 30° = 3 untuk 0° ≤ ≤ 180° !
3
Tg 1
3 = 30°
k=1
= 30° + 1.90° = 120°
k=2
= 30° + 2.90° = 210° (TM)
27
Hp 30°, 120°
LATIHAN SOAL
o o o
tg x = tg 54 0 < x < 360
o
3 tg x + 3 = 0 0 < x < 2
o o
3 tg 2x = – 3 0 < x < 360
1 o o
tg (2x – 6 ) = 0 0 < x < 360
o o
tg x = 0,8391 0 < x < 360
o o
tg x = –0,5735 0 < x < 360
Jawaban:
o
tg x = tg 54
o o
x = 54 + k . 180
- k = 0
o o
54 + 0 . 180
o
54
k= 1
o o
54 + 1 . 180
o
234
k= 2
o o
54 + 2 . 180
o
414
o o
HP {54 , 234 }
3 tg x = – 3
tg x = 3
3
28
o o
(180 – 30 )
o o
150 + k . 180
k =0
o o
= 150 + 0 . 180
o
=150
k =1
o o
=150 + 1 . 180
o
=330
o
2 =360
o o
HP {150 , 330 }
3. 3 tg 2x = – 3
tg 2x = 3
3
tg 2x = 150o
tg 2x = 150o + k . 180o
tg x = 150 o k . 180 o
o o
75 + k . 90
k= 0
o o
75 + 0 . 90
o
75
29
k= 1
o o
75 + 1 . 90
o
165
k= 2
o o
75 + 2 . 90
o
255
k= 3
o o
75 + 3 . 90
o
345
o o o
HP {75 , 255 , 345 }
1
tg 2x = tg 6 2x
o
= 30
x= 30o k . 180 o
2
o o
15 + k . 90
k= 0
o o
15 + 0 . 90
o
15
k= 2
o o
15 + 2 . 90
o o
15 + 180
o
195
k= 3
30
o o
15 + 3 . 90
o o
15 + 270
o
285
o o o o
HP {15 , 105 , 195 , 285 }
-1
tg x = tg (0,8391) tg x
o
= tg 40
o o
x = 40 + k . 180
k= 0
o o
40 + 0 . 180
o
40
k= 1
o o
40 + 1 . 180
o
220
k= 2
o o
40 + 2 . 180
o
400
o o
HP {40 , 220 }
-1
tg x = tg (–0,5735) tg x
= tg – 29,8
o
x = –29,8 + k . 180
k= 0
o
–29,8 + 0 . 180
o
–29,8
k= 1
o
150,2
31
k= 2
330,2
o o
HP {150,2 , 330,2 }
LATIHAN SOAL
o o o
sin x = sin 43 , 0 < x < 360
1 o o o
cos 2 x = cos 15 , –180 < x < 180
x o o o
tan ( 3 ) = tan 35 , 0 < x < 360
o o o
sin (–2x) = sin 183 , –180 < x < 270
o o o
cos (–3x) = cos 27 , –180 < x < 360
Jawaban:
o
a. sin x = sin 43
o
x= 43 + k . 360
- k = 0
o o
43 + 0 . 360
o
43
- k = 1
o o
43 + 1 . 360
o
403
32
o o o
x = (180 – 43 ) + k . 360
o o
137 + k . 360
- k = 0
o o
137 + 0 . 360
o
497
- k = 1
o o
137 + 1 . 360
o
497
o o
HP {43 , 137 } b.
1 o
cos 2 x = cos 15
1 o o
2 x = 15 + k . 360
o o
= 30 + k . 720
k= 0
o o
30 + 0 . 720
o
30
k= 1
o o
30 + 1 . 720
o
750
o o
x =–30 + k . 720
k= 0
o o
–30 + 0 . 720
o
–30
k= 1
33
o o
–30 + 1 . 720
o
690
o o
HP {–30 , 30 } c.
x o
tan 3 = tan 35
x o o
3 = 35 + k . 180
o o
= 105 + k . 180
k= 0
o o
105 + 0 . 180
o
105
k= 1
o o
105 + 1 . 180
o
285
o o
HP {105 , 285 }
o
sin (–2x) = sin 183
–2x = o
183 + k . 360
o
–x = 183o k . 360 o
2
x = o
–91,5 + k . –180
o
- k = 0
= o
–91,5 + 0 . –180
o
= –91,5
o
34
- k = 1
o o
–91,5 + 1 . –180
o
–271,5
o o o
–2x = (180 – 183 ) + k . 360
o o
=1,5 + k . –180
k= 0
o o
1,5 + 0 . –180
o
1,5
k= 1
o o
1,5 + 1 . –180
o
–178,5
k= 2
o o
1,5 + 2 . –180
o
–358,5
27 o k . 360 o
–x =
3
o o
=–9 + k . –120
k= 0
o o
–9 + 0 . –120
35
o
–9
k= 1
o o
–9 + 1 . –120
o
–129
o o
x =9 + k . –120
k= 0
o o
9 + 0 . –120
o
9
k= 1
o o
9 + 1 . –120
o
–191
k= 2
o o
9 + 2 . –120
o o
9 – 240
o
–231
o o o
HP {–129 , –9 , 9 }
Tentukan
1
penyelesaian dari setiap permasalahan trigonometri berikut!
tan 2 = tan 6 , 0 ≤ ≤ 2
sin 13 = sin 9 , 0 ≤ ≤ 2
cos2 = cos 25 , 0 ≤ ≤ 2
36
Tentukanlah himpunan penyelesaian masing – masing persamaan
trigonometri berikut.
tan(3 + 45)° = tan 93°, 0° ≤ ≤ 180°
cos( 12 − 34 ) = cos 4 , 0 ≤ ≤
sin( 13 + 13 ) = sin 2 , 0 ≤ ≤ 2
Jawaban
1
:
a. tan 2 = tan 6
1
2 =6
1
2 = 6 × 180°
1
2 = 30°
1
2 = 30° + . 180°
= 60° + . 360°
=0
60° + 0 . 360°
60°
=1
37
60° + 1 . 360°
420° ( )
38
120° + 1.1080°
1200°
39
=2
−36° + 2.180°
324°
36°,144°, 216°, 324°
3. a.sin − 30° = sin 15°
− 30° = 15°
= 45°
1 = 45° + . 360°
=0
45° + 0.360°
45°
=1
45° + 1. 360°
405°
2 = 180° − 45° + . 360°
2 = 135° + . 360°
=0
135° + 0.360°
135°
=1
= 135° + 1. 360°
40
= 495°( )
(45°,135°)
b. cos 180° − = cos 53°
180° − = 53°
− = 53° − 180°
= 127°
1 = 127° + . 360°
=0
127° + 0.360°
127°
=1
127° + 1.360°
487°
2 = −127° + . 360°
=0
−127° + 0.360°
−127°( )
=1
−127° + 1. 360°
233°
(127°,233°)
41
c. tan + 23° = tan 135°
= 135° − 23°
= 112° + . 180°
=0
112° + 0.180°
112°
=1
112° + 1.180°
292°( )
∴ (112°)
= 48° + . 180° 3
= 16° + . 60°
=0
16° + 0.60°
16°
=1
= 16° + 1.60°
42
= 76°
=2
16° + 2.60°
136°
=3
16° + 3.60°
196°
(16°,76°, 136°)
1 3
b.cos( 2 − 4 ) = cos 4
3
cos 2 = cos 4 + 4
1
cos 2 = 180°
1 = 360° + . 720°
=0
360° + 0. 720°
360°( )
2 = −360° + . 720°
=0
−360° + 0. 720°
−360°
=1
43
−360° + 1. 720°
360°
( ) c. sin( 13 + 13 ) = sin 2
1
=2−3
1
3 = 90° − 60°
1
3 = 30°
1 = 90° + . 1080°
=0
90° + 0. 1080°
90°
2 = 180° − 90° + . 1080°
= 90° + . 1080°
=0
90° + 0. 1080°
90°
90°
a.tan 2 − 6 = tan 3
2 =3+6
44
2 = 90°
= 90° + . 180° 2
= 45° + . 90°
=0
45° + 0. 90°
45°
=1
45° + 1. 90°
135°
=2
45° + 180°
225°
=3
45° + 270°
315°
=4
45° + 360°
405°
45°,135°, 225°,315°
b.cos2 + 3 = cos 5
45
2 =5−3
2 = 36° − 60°
−24° + . 360°
1= 2
1 = −12° + 120°
=0
−12° + 0. 180°
−12°
=1
−12° + 1. 180°
168°
=2
−12° + 2. 180°
348°
2 = − −12° + . 180°
2 = 12° + . 180°
=0
12° + 0. 180°
12°
=1
= 12° + 1. 180°
46
= 192°
=2
12° + . 2. 180°
372°
sin 3 = sin − 5 − 3
3 = −36° − 60°
−96° + . 360°
1= 3
1 = −32° + . 120°
=0
−32° + 0. 120°
−32°( )
=1
−32° + 1. 120°
88°
=2
−32° + 2. 120°
208°
=3
47
−32° + 3. 120°
328°
2 = (180° − −32° + . 120°
2 = 212° + . 120°
=0
212° + 0. 120°
212°
=1
212° + 1. 120°
332°
(88°, 208°,212°, 328°,332°)
48
IDENTITAS TRIGONOMETRI
- 1
= ∝
- 1
= ∝
- 1
= ∝
∝
- cos ∝
=∝
∝
=≫ 2
=
2
+
2
-sin ∝ = = = . ∝
r y
-cos ∝ = = = . ∝
∝ -tg ∝ =
2 2 2
=≫ = +
2 2 2
- = ( .∝) + ( . ∝)
- 2 = 2. 2
∝ + 2. 2
∝
2 2 2 2
- = + ∝+ ∝
-2= 2
∝+ ∝
2
49
2 2
= ∝+ ∝
=≫ - 2
2
∝= 1 − 2
2
∝
- ∝= 1 − ∝
2 2
1= ∝+ ∝ 2
∶ ∝
2
=≫
1 ∝
=1+
2 2
∝ ∝
- 2
∝= 1 + 2
∝
- 2
∝= 2
∝ −1
2 2 2
= ∝+ ∝: ∝
- 2
∝= 2
∝ +1
- 2
∝= 2
∝ −1
2 2
+ + = +2 +
=≫ 2 2
− − = +2 +
− + = 2− 2
COSO :
2 2 = 1!
1. Buktikan 1 − ∝ 1+ ∝
2 2
( ∝)( ∝) = 1
1 2
∝ =1
2
∝
1=1
50
2 2
Buktikan (sin − cos ) + (sin + cos ) = 2!
2 2 2 2
( − 2 sin . + )+ + 2 sin cos + )=2
2 2 2 2 =2
+ + +
1+1=2
2 =2
LATIHAN SOAL
1 . sin = cos
1. 2 . sin = cos
1
. sin = cos
cos
. sin = cos
sin
2.
2
=1+
1−
2
1−
=1+
1−
(1− )(1+)
=1+
1−
1 += 1 +
3.
2
1−
2 2
= −
1+ 2
2
1−
2
2 2
= −
2 2
−
2 2
= 2
− 2
1
2 2
−
2 2 2
= −
2
51
2 2 2 2
− = −
(
4. 2 )2 − (
4
−
2 )2 = 1 − 2
4
=1−2 2
2
2 2 2 2 2
+ − =1−2
2 2 2 2
1 + − =1−2
1 2 2
1−2 =1−2
2 2
1−2 =1−2
sin cos
+ = 2 sin cos
1 1
cos sin
sin cos
+ = sec . sec 90° −
cos
sin
2 2
+
= sec . sec 90° −
cos −sin
1
= sec . sec 90° −
cos −sin
1 1
. = sec . sec 90° −
cos sin
52
PERSAMAAN TRIGONOMETRI
Bentuk+ + =
COSO :
Tentukan Hp dari persamaan 52 + 3 − 2 = 00° ≤ ≤
360°
Jawab : 2
5 +3 −2=0
2
5 +3−2=0
5 −2 +1 =0
(5 cos − 2)( − 1) = 0
5 −2 +1 =0
5 1 =2 2 = −1
2
cos = = 0° = 180 − 0° = 180°
1 5 2
−1 2
= = 180°
1 5 2
1 = 66,42°
1 =∝ + . 360
2 = − ∝ + . 360
● 1 = 66,42 ● 2 = 180
2
= −66,42 + . 360° 4
= −180 + . 360
53
∗ =0 ∗ =1
1 = 66,42 1 =
2 = −66,42 2 = −239,58
3 3
= 180 =
4
= −180 4
= −180
= {66,42,180,239,58}
2+ 1 −1=1
2 sec = −1 =1
1 1
sec = − =1
2
-
1 1
=− =1
2
- 2=− °=0
−2 =
TM
1 = 0° + . 360°
2 = −0° + . 360°
54
=0
1 =0
2 = −0
=1
1 = 360
2 = 360°
LATIHAN SOAL
Cos x =
2
x = 60°
K=0
X1 = 60° X2 = −60°
K=1
X1 = TM X2 =
300°
Hp = {60°, 300°}
55
2. Cos2 x + cos x – 2 = 0 →0° ≤ ≤ 360°
x = 0°
K = 0 X1 = 0° X2
= −0°
K=1
X1 = 360°
3. 3 tg x – sec2 x – 5 = 0 → 0° ≤
2
≤ 360°
2 2
tg x – (1+tg x) – 5 = 0
2 2
tg x – 1- tg x – 5 = 0
2 2
tg x – tg x – 6 = 0
tg2 x – 6 = 0
tg2 x = 6 Tg2
x = 3 Tg x =
3
x = 60°
K=0
X1 = 60° X2 = −60°
K=1
X1 = 240° X2 = 120°
56
K=2
X1 = TM X2 =
300°
Hp = {60°, 120°,240°, 300°}
0° ≤ ≤ 360°
4. Cos2 x – 2 sin2 x = 0 →
Cos2 x – 2 (1-cos2x) = 0
Cos2 x – 2 + 2 cos2 x = 0
3 cos2 x + 2 = 0
cos2 x = -2 Cos 2 x = −
2
3
2
Cos x = + −
3
Cos x = 0,816
-1
x = cos (0,816)
x = 35,26
X1 = 35,26 + k.360° X2 = -35,26 + k.360°
K=0
X1 = 35,26
X2 = -35,26
K=1
X1 = TM
X2 = 324,74
Hp = {35,26 , 324,74}
57
LATIHAN SOAL
Sin x – 2 sin2 X = 0 → 0 ≤ x ≤ 2π
(sin x) (-2 sin x + 1)
sin x = 0 -2sin x = -1
x=0 sin x = ½
0
x = 30
● Θ1 = 0
● 2 = 30°
X1 = 0+k.360 3
= 30° + . 360
X2 = (180 – 0) + k .360 4
= 150° + . 360
*K=0
* K= 1
0 O
X1 = 0 X1 = 360
X2 = 1800 X2 = TM
X3 = 30 0 X3 = TM
X4 = 1500 X4 = TM
HP = {0, 30 , 150, 180, 360}
2cos2 x – 5 . cos x + 2 = 0 → 0 ≤ x ≤ 2π
(2cos x – 1) (cos x -2)
2cos x = 1 cos x = 2
Cos x = ½ (TM)
x = 600
● ϑ = 60 0
x1 = 60 + k.360
x2 = -60 + k.360
*k=0 *k=1
x1 = 60 x1 = TM
x2 = -60 x2 = 300
HP = { 60,300}
58
2tg x -1 = cotg x -> 0 ≤ x ≤ 2π 2tg x -1 = 1 1
. tg x
2
2tg x – tg x – 1 = 0
(2 tg x + 1) (tg x – 1)
2 tg x = -1 tg x = 1
tg x = -1/2 x = 45
x = 153,4
x1 = 153,4 + k.180
x2 = 45 + k .180
k=0
x1 = 153,4
x2 = 45
k=1
x1 = TM
x2 = TM
4. 6 sin x + 1/sin x = 5
6 sin x + 1/sin x -5 = 0 . sin x
2
6 sin x – 5 sin x + 1 = 0
(3 sin x – 1) (2sin x -1)
3sin x = 1 2 sin x = 1
sin x = 1/3 sin x = ½
ϑ1 = 19,47 ϑ2 = 30
x1 = 19,47 +k.360
x2 = 160,5 +k.360
x3 = 30 + k.360
x4 = 150 + k.360
59
k = 0 x1 =
19,47 x2 =
160,5 x3=
30
x4 = 150
k = 1 x1
= TM X2
= TM X3
= TM X4
= TM
60
PERSAMAAN TRIGONOMETRI
∙+ ∙=
. sin +
2
.2cos = . cos( −∝)
= +
−1
∝=
# . cos
2
+ .
2
= . cos −∝
= +
∝= −1
Catatan :
+ += .1
− += .2
− −= .3
+ −= .4
COSO :
1. Tentukan Hp darI sin − 3 = 2 0° ≤ ≤ 360°!
Jawab :
sin − 3 = 2
= 1 = −3
2 2 2 2
∗ = + = 1 + (− 3)
∝= = −1 3 = −30° = 360 − 30 = 330°
. cos −∝
2 cos − 330 = 2
61
2 1
cos − 330 = 2 = 2 2
− 330 = 45° = ∝
1 = 45° + 330 + . 360
1 = 375° + . 360°
2 = −45 + 360 + . 360
2 = 285 + . 360
=0
1 = 375° = 360 − 375 = 15°
2= 285
=1
1 =
2=
= {15,285}
62
BAB II
RUMUS TRIGONOMETRI
2. Sin (A-B)
3. Cos (A+B)
4. Cos (A-B)
5. Tg (A+B)
= +
1− .
Tg (A-B)
−
1+.
COSO:
Sin 15° =
(45° − 30°)
45°. 30° − 45°. 30°
1 1 1 1
2 2 .2 3 −2 2 . 2
63
1
4 6
105° =
(60°. 45° − 60°. 45°
(60° + 45°))
1 1 1 1
2.2 2 −2 3.2 2
1
4 2 −416
1
4( 2− 6)
1 3
Jika diketahui Tg x = 2 dan sin y = 5 maka nilai Tg (X-Y) = Jawab :
Tg x : 12
Sin y : 35 →
Tg y : → 34
Tg (x - y) =
−
1+
1 3
.
2− 4
1+21 34
2−3
4
= 3
1+ 8
1
−
11
8
1 8
− 4 × 11
2
− 11
64
LATIHAN SOAL
Sin 750 =
= Sin ( 45 + 30 )
= 12 2 . 12 3 + 12 2. ½
1
4 6 + 14 2
= 1
6+2
4
65
20/65 + 36/65
56/65
b . sin β = 3/5
cosβ = 4/5
sin (α-β)
sin α . cos β – cos α . sinβ
5/13 . 4/5 – 12/13 . 3/5
20/65 – 36 /65
-16/65
b. sin y = 4/5
cos y = -3/5
sin (x-y)
sin x cos y – cos x. Sin y
=5/13 . -3/5 -12/13. 4/5
-15/65 – 48/65
-63/65
66
LATIHAN SOAL
g) cos
1
−0 . cos
1
+0 − sin
1
−0 . sin(
1
+ 0)
4 4 4
7. 3 1
Diketahui sin+ = sin − = . Hitunglah sin . cos !
4 2
8. 3 1
Diketahui cos = sin = 2. Tentukan :
5 2
cos +
cos( − )
1 1
Jika cos += 2sin sin = 5, Tentukan nilai tan tan !
Pada ∆ diketahui sin = 35sin = 1517, Tentuka nilai cos !
JAWABAN :
a) sin 270 − °
sin 270°. cos − cos270°. sin
−1. cos − 0. sin
− cos
sin 42°. cos 12° − cos 42°. sin 12°
sin 42° − 12°
sin 30°
67
1
= 2
3
cos 4
cos 34 × 180°
= 135° = − 2
2
7
cos 6
cos 76 × 180°
cos 210°
=− 12 3
=0
cos + cos + 120° + cos( + 240°)
cos + (cos . cos 120° − sin . sin 120°) + (cos . cos 240° − sin . sin 240°)
1 1 1 1
2 2 2 2
1 1 1 1
2 2 2
cos − cos
1 1 1 1
g) cos −0 . cos +0 − sin −0 . sin( + 0)
4
4 4 4
1 1
= cos −0+ +0
4 4
cos 24
cos 90°
68
3 1
sin . cos +cos . sin = 4 sin . cos − cos . sin = 2
+
2 sin cos = 54
sin cos = 54 × 12
sin cos = 58
a) cos( + )
3 1
= cos(
+ 2)
5 2
3 1 4 1
= cos
. cos 2 − sin . sin 2
5 2 5 2
= 3 4
2− 2
10
10
1
=− 2
10
cos −
cos(35 − 12 2)
3 1 3 1
= cos . cos 2 + sin . sin 2
5 2 5 2
= 3 4
2+ 2
10 10
= 7
10
69
9.cos . cos − sin . sin =
1
2
+ sin . sin = 15
+
1
cos . cos = 2 + 5
7
= cos
cos
= 10
sin
sin
= tan
tan
= cos
cos
1 5
7
2
= tan
tan
=7
10. + + = 180°
= 180° − ( + )
cos = cos 180° − cos( + )
cos( + )
cos . cos − sin . sin
=
4 8 . −
3 15 .
5 17 5 17
=
32 −
45
85 85
=−
13
85
70
Rumus Sudut Rangkap
Sin 2A
Sin 2A = Sin (A+A)
Sin A Cos A + Cos A Sin A
Sin 2A = 2 Sin A . Cos A
2 2
Sin 4A = Sin (2A+2A) Sin 4A = 2 A A
1 1
2 Sin 2 . 2
Cos 2A
Cos 2A = Cos (A+A)
2 2
Cos A Cos A – Sin A Sin A Cos 2A = −
2 2
Cos 2A = 1 − −
2
Cos 2A = 1 − 2
Cos 2A = 2
−(1 −
2
)
Cos 2A = 2
−1+ 2
Cos 2A = 2 2
−1
Tg 2A
Tg 2A = Tg (A+A)
+
1− .
2
Tg 2A =
1− 2
COSO :
Diketahui Sin A = 45, Untuk A sudut lancip, tentukan :
a. Sin 2A b. Cos 2A c. Tg 2A
71
Jawab :
atau
3 2 4 2
Cos2 A – Sin2 A =( 5) − ( 5)
9
25 − 1625
− 257
2
c. Tg 2A =
1− 2
=
4
2 .34
1 .(3
8
3
= 16
1− 9
8
3
− 7
9
8
3 . −97
24
− 7
atau 24
2
=−
25 7
25
72
24 25
25 . − 7
24
− 7
LATIHAN SOAL
Jika cos = 178 , maka tentukan :
sin 2
cos2
tan 2
Jika tan = 158 pada kw.1,maka :
sin 2
cos 2
Apabila sin − cos = , tentukan2 !
1
Jika sin = 3, tentukan sin 3 !
Diketahui 2
− 2
= 45. Untuk A sudut lancip tentukan sin !
JAWABAN :
a. sin 2
sin +
sin . cos + cos . sin
2 sin . cos
8
2 sin 17 . cos 17
8
2. 17 . 17
120
= 2 . 289
=
240
289
73
cos +
cos . cos − sin . sin
2
− 2
(178)2 − (1517)2
225
−
289 289
161
=−
289
c. tan 2
=
sin 2
cos2
289
240
161
289
=−
240
161
2. a.sin 2
= sin ( + )
= sin . cos + cos . sin
15 8 8 15
= . + .
17 17 17 17
8
2 .
17 17
240
289
cos2
2 2
−
15
( 17)
2
− (178)2 225 64
−
289 289
161
289
74
2 2
(sin − cos ) =
2
− 2 sin . cos + 2
2
+ 2 − 2 sin . cos
1 − 2 sin cos = 2
−2 sin cos = 2 − 1
2 sin cos = − 2 + 1
2
=1− 2
sin 3sin(2 + )
sin 2 . cos + cos 2 . sin
2 1 7 1
= 8. 3+ .
9 3 9 9
7
+
27 27
23
27
2 2 4
1− − = 5
2 4
1−2 = 5
−2 2 = 45 − 1
−2 2 = − 15
− 2 = − 101
2
= 101
1
= sin =
10
75
1 × 10
10 10
1
10
M= 2
2 + (1 – p)2
M= 4 2 + 1 − 2p2+ p4
M= 2 2+ p4 + 1
M= ( 2+ 1 )2
= p2 + 1
2 2
Dik = cos A – sin A = 24/25, untuk A sudut lancip nilai sinA =
1 – 2 sin2A = 24/25
Sin2A = 1/50
Sin A = 1/50
Sin A = x =
1 5 2 52
5 2 5 2 20
2
10
1
10 2
Sin A =
Sin A =
76
2
8. Jika tan 2A = 1 − 2 , maka cos 2A?
Tan 2A =
=2
=1− 2
Mi = 2
2
+ (1 – m2)2
2 2 4
Mi = 2 +(1 – m +m )
4
Mi = 1+
Mi = 1 + m2
½ A = p/1 = v/x
Y=p
X=1
R= ( 2 + 12) = r2 = p2 + 1
Cos A = cos ( ½ A + ½ A)
2 2
− 12 − 2
1− 2
1−2
= =
+
2 2
1+ 2
Nilai dari (sin 15° + cos 15° ) (sin 15° - cos 15° ) (sin 15° + cos 15° ) ( sin 15° - cos 15° )
77
- cos 2 (15)
- cos 30°
-1/2 3
78
C. Rumus Perkalian Sinus dan Kosinus
COSO :
Jawab :
79
2 cos 75° cos 15°
cos (75°+15°) + cos (75°-15°)
cos 90° + cos 60°
0 + 12
1
2
Sin (38 ) sin (8)
− 12 [ cos (38 + 8) – cos (38 - 8) ]
− 12 [ cos (48 ) – cos (28 ) ]
− 12 [ cos 90°- cos 45° ]
=−
1
[0- 1
2
]
2 2
1
0+ 4 2
1
42
LATIHAN SOAL
2 cos 2x cos y
4 sin 8 sin 16
4 cos 7 cos 5
6 sin 3x sin x
2 sin 20° cos 55°
2 cos 18° sin 71°
4 sin 3A cos 2A
Cos 5A sin 3A
JAWABAN :
a) 2 cos 72° cos 8°
cos (72° + 8° ) + cos (72° - 8° ) = cos 80° + cos 64°
80
sin 73° sin 13°
cos( 73° + 13° ) + cos( 73° - 13° )
cos 86° + cos 60°
cos 86° + ½
2 cos 2x cos y
Cos 2x + y + cos 2x – y
d) 4 sin 8 sin 16
2 – (cos 8 + 16 ) – cos( 8 − 16)
3
2 (- cos 16 ) + cos (16)
2 cos 16 − cos 316
e) 4 cos 7 cos 5
2 cos ( + ) + cos (
7
- )
5 7 5
2 cos ( )
12 2
) + cos ( -
35
35
2 cos + cos -
12 2
35
35
f) 6 sin 3x sin x
6 – (cos 3x + x) + cos ( 3x – x)
81
g) 2 sin 20° cos 55°
sin ( 20° + 55° ) + sin ( 20° - 55°)
sin 75° + sin - 35°
h) 2 cos 18° sin 71°
sin (18° + 71° ) – sin (18° - 71°)
sin( 89°) – sin (- 53° )
sin 89° + sin 53°
4 sin 3A cos 2A
2 ( sin 5A + sin A)
sin 7A – sin 3A
cos 7x cos 2x
3 1
4 cos 2 A cos 2 A
82
o o
2 cos (45 + ) cos (45 – )
2 cos ( 2 + ) sin ( 2 – )
JAWABAN :
=½ cos 9x + ½ cos 5x
3 3
2 [cos ( 2 A + ½A) + cos ( 2 A – ½A)]
4 2
=2 [cos 2 A + cos 2 A]
=2 cos 2A + 2 cos A
o o o o o o
sin (a + b + c ) sin (a – b + c )
o o o o o o o o o o
½ [–[cos (a + b + c ) + (a – b + c ) – cos (a + b + c ) – (a
o o
– b + c )]]
83
o o
2 sin 37½ cos 7½
o o
sin (37½ + 7½ ) + sin (37½ – 7½)
o o
sin 45 + sin 30
½ 2+½
o o
2 cos 82½ sin 37½
o o o o
sin (82½ + 37½ ) – sin (82½ – 37½ )
o o
sin 120 – sin 45
–½ 3 – ½ 2
o o
2 sin 105 cos 75
o o o o
sin (105 + 75 ) + sin (105 – 75 )
o o
sin 180 + sin 30
0+½=½
o o
2 cos 105 sin 75
o o o o
sin (105 + 75 ) – sin (105 – 75 )
o o
sin 180 – sin 30
0 – ½ = –1/2
o o
2 cos (45 + ) cos (45 – )
o o o o o
cos (45 + ) + (45 – ) + cos (45 + ) – (45 – )
o
cos 90 + cos 2
0 + cos 2 = cos 2
84
2 cos ( 2 + ) sin ( 2 – )
o o
cos (90 + ) sin (90 – )
o o o o
sin (90 + ) + (90 – ) – sin (90 + ) – (90 – )
o
sin 180 – sin 2
0 – sin 2 = – sin 2
85
D. Rumus Jumlah dan Selisih Sinus dan Kosinus
A+B = X
A-B = Y -
2B = X-Y −
= 2
B = 12 (X-Y)
Sin (A+B) – Sin (A-B) = 2 Sin A Cos B Sin x – Sin y = 2 Cos 12 (x+y) Sin 12 (x-y)
Cos (A+B) + Cos (A-B) = 2 Cos A Cos B Cos x + Cos y = 2 Cos 12 (x+y) Cos 12 (x-y)
Cos (A+B) – Cos (A-B) = -2 Sin A Sin B Cos x – Cos y = -2 Sin 12 (x+y) Sin 12 (x-y)
COSO :
Sederhanakanlah! a.
Sin 6x + Sin 2x
86
Cos 105° - Cos 15°
Cos 195° + Cos 105°
Sin 34° + Sin 26°
Cos 6 – Cos 2
sin 6x + sin 2x
2 sin 12 (x+y) cos 12 (x-y)
2 sin 12 (6x+2x) cos 12 (6x-2x)
2 sin 12 (8x) cos 12 (4x)
2 sin 4x cos 2x
cos 105° - cos 15°
-2 sin 12 (x+y) sin 12 (x-y)
-2 sin 12 (105+15) sin 12 (105-15)
-2 sin 12 (120) sin 12 (90)
-2 sin 60° sin 45°
-2 (12 3) (12 2)
-2 (14 6
− 12 6
cos 195° + cos 105°
2 cos 12 (195+105) cos 12 (195-105)
2 cos 12 (300) cos12 (90)
2 cos 150° cos 45°
= 2 (−
1 )
6
87
1
− 2 6
sin 34°+ sin 26°
2 sin 12 (34+26) cos 12 (34-26)
2 sin 12 (60) cos 12 (8)
2 sin 30 cos 4
1
2 ( 2) cos 4
cos 4
cos 6 – cos 2
-2 sin 12 (6 +2 ) sin 12 (6 -2 )
-2 sin 12 (8 ) sin 12 (4 )
-2 sin 4 sin 2
LATIHAN SOAL
o o
sin 160 + sin 40
cos 2x + cos 8x
sin 4x – sin 6x
o o
cos 54 – cos 12
o o
cos 105 + cos 15
o o
sin 105 – sin 15
cos 195o cos 105o
sin 105o sin 15o
88
JAWABAN :
o o
sin 160 + sin 40
o o o o
2 sin ½ (160 + 40 ) cos ½ (160 – 40 )
o o
2 sin ½ (200 ) cos ½ (120 )
o o
2 sin 100 cos 60
o o
2 sin 100 . ½ = sin 100
cos 2x + cos 8x
2 cos ½ (2x + 8x) cos ½ (2x – 8x)
2 cos 5x cos – 3x
2 cos 5x cos 3x
–2 cos 5x sin x d.
o o
cos 54 – cos 12
o o o o
–2 sin ½ (54 + 12 ) sin ½ (54 – 12 )
o o
–2 sin ½ (66 ) sin ½ (42 )
o o
–2 sin 33 sin 21
89
e. cos 105o + cos 15o
= o o o o
2 cos ½ (105 + 15 ) cos ½ (105 – 15 )
= o
2 cos ½ (120 ) cos ½ (90 )
o
= o
2 cos 60 cos 45
o
= 2.½.½ 2
= ½ 2
f. o
sin 105 – sin 15
o
= o o o
2 cos ½ (105 + 15 ) sin ½ (105 – 15 )
o
= o
2 cos ½ (120 ) sin ½ (90 )
o
= o
2 cos 60 sin 45
o
= 2.½.½ 2
= ½ 2
2 2
2 sin 1 (300 ) sin 1 (90 )
o o
= 2 2
1 1
2 cos (120 ) sin (90o )
o
2 2
90
1 1
2( . 2)
= 2 2
1 1
2( 2 . 2 2 )
1
2( 2)
4
=
1
2( 4 2 )
2
= –1
2
1
3
2
= = 3
1
2
LATIHAN SOAL
cos 6x + cos 2x
2 cos ½ (6x + 2x) . cos ½ (6x – 2x)
2 cos 4x . cos 2x
91
o o
cos 160 + cos 80
o o o o
2 cos ½ (160 + 80 ) . cos ½ (160 – 80 )
o o
2 cos ½ (240 ) . cos ½ (80 )
o o
2 cos 120 . cos 40
o o
2 . –½ . cos 40 = – cos 40
sin 4x – sin 6x
2 cos ½ (4x + 6x) x sin ½ (4x – 6x)
2 cos 5x . sin –x
o o
sin 155 – sin 25
o o o o
2 cos ½ (155 + 25 ) . sin ½ (155 – 25 )
o o
2 cos ½ (180 ) sin ½ 130
o o
2 cos 90 sin 65
o
2 . 0 . sin 65 = 0
= 2 2
2 cos 1 (69o 171o ) . sin 1 (69o 171o )
2 2
o
2 sin 1 102 . cos 1 60 o
= 2 2
2 cos 1 240o . sin 1 102o
2 2
92
= 2 sin 51o . cos 30o
2 cos 120o . sin 51o
2 sin 51o . 1
3
= 2
2 1 . sin 51o
2
o
1
= 2 sin 51 . 2 3
sin 51o
= 1.½ 3 = 3
93
BAB III
LINGKARAN
Persamaan Lingkaran
Pusat (0,0)
P(0,0)
2 2 2
= + =
Misalnya: diketahui
2 2
2
+ 2
= 16 tentukan jari-jarinya!
+ = 16
2 2
+ =
2
= 16
=4
Pusat (a,b)
b ● P(a,b)
2 2 2
L=( − ) +( − ) = a
Bentuk2 Persamaan
2
Lingkaran
L= + ++ + = 0
= −
2
,−
2
, =
2
−
94
Contoh Soal:
4 −8
= − ,− → = ,
2 2 2 2
2, −4
2 2
= 2 + −4 — (−5) = 4 + 16 + 5 = 25 = 5
− 2 2 + + 3 2 = 42 − 2 2 + + 3 2 = 16
P −1,2 melalui 4,5 !
2 2 2
− + + =
2 2
4 − −1 +5−2=
2
25 + 9 =
2
−34 =
95
2 2 2
= − + − =
2 2
= +1 + − = 34
Latihan Soal !
96
Tentukan Pusat dan jari – jari dari :
(x-1)2 + (y+2)2 = 9 (x-
a)2 + (y-b)2 = r2 p
(a,b) = p (1,-2) r2
=9
r=3
x2 + y2 = 36
x2 + y2 = r2
r2 = 36
r2 = 6
(x+2)2 + (y+7)2 = 17
(x-a)2 + (y-b)2 = r2
p (a,b) 2 = p (-2,-7)
r2 = 25
r=5
2 2
(x+3) + (y-2) = 17
2 2 2
(x-a) + (y-2) = r
2 2
P(a,b) = p (-3,2) r
= 173.
97
= (x-a)2 + (y-b)2 = r2
(x-1) + (y-6) = 18
P (-3,-5) melalui (-1,-5)
2 2 2
(-1-(-3)) + (-5-(-5)) = r
2 2 2
2 +0 =r
4 = r2
2 2 2
L = (x-a) + (y-b) = r =
2 2
(x+3) + (y+5) = 4
P (-6,8) melalui (0,0)
(0 – (-6)) + (0-8)2 =
2 2 2 2
r 6 + (-8) = r
100 = r2
10 = r
2 2 2
= (x-a) + (y-b) = r
2 2
(x+6) + (y-8) = 10
P (-2,0) melalui (1,4) (1-
2 2 2
(-2)) + (4-0) = r
32 + 42 = r2
25 = r2
5=r
2 2 2
= (x-a) + (y-b) = r
(x+2)2 + (y-b)2 = 25
(x+2)2 + (y-b)2 = 5
P (0,0) melalui (-4,1)
(-4-0)2 + (1-0)2 =
r2 42 + 12 = r2
2
17 = r
2 2 2
= (x-a) + (y-b) = r
2 2
(x-0) + (y-0) = 17
98
Rumus Penting dalam Persamaan Lingkaran
A T B
x y x y
( 1 , 1) ( 2 , 2)
= ( 1+2 2 + 1+2 2)
Misal: ● ● T?
A(2,6) B(4,8)
2+4 6+3
=( 2 , 2 ) = 3,7
Misal: ● ● d?
A (3,5) B (2,-1)
2 2
= 2 − 3 + −1 − 5 = 1 + 36 = 37
ax + by + c = 0
99
= 2
1+ 1+ +
2
Misal: ● (3,1)
3x + 4y - 2 = 0
= 3 3 + 1 4 −2 = 9+4+2 = 11
32+42255
=
b ● (a,b) (2,3)
=3
b
● (a,b) (3,2)
r
=3
100
Contoh Soal:
Persamaan yang ujung – ujungnya melalui titik (5,4) dan titik (-3,6) adalah...
L=?
r=?
r = 12
1+ 2 1+ 2 5+ −3 4+6
= 2 , 2 = 2 , 2 = 1,5
2 2
d=2= −3 − 5 + 6 − 4 = 64 + 4 = 68 = 2 17
= 17
2 2 2
∴ = − + + = 2
= −12+ +52= 17
2 2
− 1 + + 5 = 17
Suatu dengan pusat A(3,2) dan disinggung oleh garis 3 + 4 − 27 = 0 adalah ...
(3,2)
3x + 4y - 27 = 0
= 1+ 1+
=
+2
2
2 2
3 +4
=2
101
2 2
∴ = − + − =2
2 2 2
−3 + +4 =2
2 2
−3 + +4 =4
Latihan Soal !
Tentukan persamaan ⊙ jika :
( − 3)2 + ( − 4)2 = 9
( − 5)2 + ( − 7)2 = 49
2
2
−2 + 4 9+3
= ,
2 2
= 1,6
= ( 2 − 1)2 + ( 2 − 1)2
2= (4 − −2 )2 + (3 − 9)2
2= 72
2=62→ =32
= ( − )2 + ( − )2 = 2
2 2 2 2
+ 4 +(−3)
102
2 2 2
=( − ) +( − ) =
( − 4)2 + ( − (−3)2 = 22
( − 4)2 + ( + 3)2 = 4
Pusat (1,6) menyinggung garis − − 1 = 0
. +. +2 2
→= 1 1 +
= 1.1 + −1 . 6 − 1 2 2
= −6 = −6 × 2
2 2 2
= −3 2
=32
= ( − )2 + ( − )2 = 2
∴
= ( − 1) + ( − 6) = 3 2 2 = ( − 1)2 + ( − 6)2 = 18
2 2
= 2.4 + 1.2 − 4 22 + 12
8+2 −4 6
= =
5 5
6 5 6 5
= × =
5
5 5
Persamaan ⊙!
= = − )2 + ( − )2 = 2
6 5
= ( − 2)2 + ( − 1)2 =
5
103
2 2 180
( − 2) + ( − 1) = 25
( − 2)2 + ( − 1)2 = 365
2=2
→ −1= 2 −1
1
−2=2 −4 ×2
2 −4= −4
eliminasi
−2 =0 ×2
2 + =4 (× 1)
2 −4 =0
-
2 + =4
−5 = −4
4
= 5
−2 =0
4
−2 =0
5
8
− =0
5
8
=
5
8 4
∴= ,
5 5
104
Tentukan Persamaan lingkaran jika diketahui unsur-unsur berikut ini.
P(1,2) melalui titik (3,-1)
P(3,1) melalui titik (-1,-2)
P(0,4) menyinggung sumbu x
P(3,-4) menyinggung sumbu y
P(-5,6) menyinggung sumbu x
P(-2,5) menyinggung garis x = 7
P(5,5) menyinggung garis kedua sumbu koordinat
P(-3,-5) menyinggung garis 12x+ 5y – 4 = 0
P(1,4) menyinggung garis 3x – 4y – 2 = 0
Melalu ititik koordinat (4,-6), (7,-3) dan (4,0)
Jawaban
(x – a)2 + ( y – b)2 = r2 (3
2 2 2
– 1) + (-1-2) = r 4
+ 9 = r2
2
13 = r
2 2 2
L = (x – a) + (y – b) = r
2 2
L= (x – 1) + (y – 2) = 13
r=4
2 2 2
L = ( x – a) + ( y – b) = r L
2 2 2
= ( x – 0 ) + ( y – 4) = 4 L
2 2
= (X – 0) + ( y – 4) = 16
105
r =3
2 2 2
L = ( x – a) + ( y – b) = r
2 2 2
L = ( x – 3 ) + ( y + 4) = 3
2 2
L = (X – 3) + ( y+ 4) = 9
e) r=I6I
L = ( x – a)2 + ( y – b)2 = r2
(-5,6)
B (a,b) 2 2
L = ( x – (-5 ) + ( y – 6) = 6
2
L = (X + 5)2 + ( y – 6)2 = 36
P(-2,5) , x = 7
(x,y) = (7,0) , a = 1, b = 0, c = 7
ax + b + c
= 1 1
2
+ 2
R= 1 −2 + 0 5 + 7
2 2
1 +0
R=
−2 + 0 + (7)
R= −5
R = 51 = 1
L = (x + 2)2 + (y – 5)2 = (5)2
2 2
L = ( x + 2) + ( y – 5) = 25
g)
5 (5,5) R=5
2 2
L =(X – 5) + (Y – 5)
106
h) R = ax 1+ b 1+ c
2 2
+
R= −65
169
R= 65
13
R=5
L = (x – a)2 + (y – b)2 = r2
2 2 2
= (x – 12) + ( y – 5) = 5 L
2 2
= (x – 12) + ( y – 5) = 25
ax + b + c
R= 1 1
+
2 2
R=
3 1 + −4 4 +(−2)
2 2
3 + (−4)
3 +(−16) + (−2)
R=
9+16
−15
R=
25
R= 15 =3
5
L = (x – a)2 + (y – b)2 = r2
2 2 2
L = (x – 3) + ( y + 4) = 3
2 2
L = ( x – 3) + ( y + 4) = 9
107
( 4 – a)2 + ( -6 – b)2 = r2 ( 7
– a)2 + ( -3 – b)2 = r2 ( 4
– a)2 + ( 0 – b)2 = r2 ( 4
– a)2 + ( -6 – b)2 = r2 ( 4
– a)2 + ( 0 – b)2 = r2 ( -6
– b)2 - ( 0 – b)2 = 0 36 +
12b + b2 – b2 = 0 36 =
-12b
-3 = b
2 2 2
( 7 – a) +( 4 – a) = r
2 2
49 – 14a + a – (16 + 8a + a ) – 9 =
0 24 – 6A = 0
24 = 6a
a=4
L = (x – a)2 + (y – b)2 = r2
L = (4 – 4)2 + (-6 + 3)2 =
r2 9 = r 2
2 2 2
L = (x – a) + (y – b) = r
2 2
L = (x – 4) + (y + 3) = 9
108
Kedudukan Titik dan Baris
● A (x,y)
2 2
+ + + + <0
2 2 2
( − ) +( − ) <
# Titik A pada
● A (x,y)
2 2
+ + + + =0
2 2 2
( − ) +( − ) =
# Titik A diluar
● A (x,y)
2 2
+ + + + >0
2 2 2
( − ) +( − ) >
Contoh Soal:
Jawab:
109
2 2
(1,2) + + 4 + 5 + 10 = 0
2 2
1 + 2 – 4(1) + 5(2) – 10 =
0 5 – 4 + 10 – 10 = 0
1>0
(diluar lingkaran)
2 2
(2,-3) ( − 3) + ( + 2) = 10
# Menyinggung Lingkaran
D=0
<0
110
Contoh Soal:
Jawab:
2 2
1. y = 2x+3 x + y -2x + 3y + 5 = 0
2 2
x + (2x+3) -2x + 3 (2x+3) + 5 = 0
2 2
x + 4x + 12x + 9 – 2x + 6x + 9 + 5 = 0
2
5x + 16x + 23 = 0
2
0 = b – 4ac
2
16 – 4.5.23
256 – 460
- 204
2. x +y = 2 x2 + y2 + 2x – 5y + 4 = 0
y = 2-x x2 + (2-x)2 + 2x – 5 (2-x) + 4 = 0
x2 + 4 – 4x + x2 + 2x -10 + 5x + 4 = 0
2x2 + 3x -2 = 0
2
0 = b – 4ac
2
3 - 4.2.(-2)
9 + 16
25
D > 0 (memotong lingkaran)
111
→ Menentukan Koordinat Titik Potong
2
2x + 3x – 2 = 0
(2x-1) (x+2) = 0
2x = 1 x2 = -2
x1= 1
2
x+y= x+y=2
1
2
y=2−
1 y = 2 – (-2)
2
y= 3 y=4
2
1 3
∴A = ( , ) ∴B = (-2,4)
2
A(
1
, ) 3
, B (-2,4)
2
y
●- - - - - - - - 4●
3●
2●
- - -●
3
-2 -1 0 1 1 2
2
)
1 3
−2 +4 3 11
=( )
,
2 2
= (− ,
2
2 4 4
112
Latihan Soal !
x+y=2
x–y=5
y = 3x + 10
Jawaban :
1. A. (2, 5) 2 + (y + 5)2 = 40
(x – 2)
(2 – 2)2 + (5 + 5)2 = 40
0 + 100 = 40
100 > 40
(2, 5)
diluar ⊙
B. (–4, –3) (x – 2)2 + (y + 5)2 = 40
(–4 –2)2 + (–3 + 5)2 = 40
36 + 4 = 40
40 = 40
(–4, –3) dipinggir ⊙
113
2 2
(0, –4) (x – 2) + (y + 5) = 40 (0 –
2 2
2) + (–4 + 5) = 40
4 + 1 = 40
(0, –4) di 5 < 40 dalam ⊙
2 2
(8, –7) (x – 2) + (y + 5) = 40 (8 –
2 2
2) + (–7 + 5) = 40
36 + 4 = 40
40 = 40
(8, –7) dipinggir ⊙
E. (–1,
2) (x – 2)2 + (y + 5)2 = 40
2 2
(–1 – 2) + (2 + 5) = 40
9 + 49 = 40
58 > 40
(–1,
2) dluar ⊙
2 2
(6, –2) (x – 2) + (y + 5) = 40 (6 –
2 2
2) + (–2 + 5) = 40
16 + 9 = 40
25 < 40
(6, –2) di dalam ⊙
114
115
a. x + y = 2 y =
2–x
x2 + y2 = 10
x2 + (2 – x)2 = 10
x2 + 4 – 4x + x2 = 10
x2 – 4x – 6 = 0 : 2 2
x – 2x – 3 = 0
2
D = b – 4ac
= (–2)2 – 4(1)(–3) D
= 4 + 12
D = 16 16 > 0
Memotong
Mencari tipot
2
x – 2x – 3
(x – 3) (x + 1)
x=3 x = –1
x+y=2 x+y=2
y=2–3 y=2+1
y = –1 y=3
116
x–y=5y=–
2
5+xx +
y2 = 10
2 2
x + (–5 + x) = 10
x2 + 25 – 10x + x2 =
10 2x2 – 10x + 15 = 0
Tidak memotong/menyinggung
2
D = (–10) + 4(2)(15)
2
y = 3x + 10 x +
2
y = 10
2 2
x + (3x + 10) = 10
x2 + 6x + 10 = 1
x2 + 6x + 9 = 0
= b2 – 4ac
2
D = 6 – 4(1)(9)
36 – 36
0 menyinggung 0 = 0
117
Mencari tipot
2
x + 6x + 9
(x + 3) (x + 3)
x = –3 x = –3
y = 3x + 10 y = 3x + 10
y = 3(–3)+10 y = 3(–3) + 10
y=1 y=1
(–3, 1)
118
Jarak titik A(x1,y1) ⊙ terhadap yang berpusat di P(a,b) yang berjari-jari R
Jarak titik A pada ⊙
P(a,b) A(x1,y1)
Jarak = ⊙
Jarak titik A didalam ⊙
C P(a,b) A(x1,y1) B
P(a,b) B A(x1,y1)
119
Jarak Terdekat Jarak Terjauh
= −
AC = 2
−2
= ( − )2 + ( − )2
2 1 2 1
Contoh Soal 2 2
Diketahui titik A ( 6,8) dan ⊙ + = 49, Tentukan :
Kedudukan titik
Jarak terdekat
Jarak terjauh
JAWABAN
a)2 + 2 = 49 → 0,0 , = 7 6,8 → 2 + 2 = 49 62 + 82 = 49
100 > 49 → ⊙
= −
=
(0 − 6)2 + (0 − 8)2 − 7
= 100
–7
∴ =3
2 2
= −
= 100 − 49
∴ = 51
120
Persamaan Garis Singgung ⊙
A. PGS jika diketahui titik singgungnya
2 2 2
+ =
P(0,0)
(x1,y1)
→PGS = ....?
= 1 +1
2 2 2
( − ) +( − ) =
P(a,b)
(x1,y1)
→PGS = ....?
= − − + −− =
2
1 1
121
2 2
+ + + + =0
(x1,y1)
→PGS =.....?
= 1 +1 +2(1 +2 1 + =0
Contoh Soal 2 2
Carilah PGS dari ⊙ + = 13 dititik (2,3)!
Carilah PGS dari ⊙ ( − 2)2 + ( + 3)2 = 17 dititik (3,1)!
Carilah PGS dari ⊙ 2 + 2 + 4 − 6 + 3 = 0 dititik (1,2)!
JAWABAN
2
1 +1 =
2 + 3 = 13 →
2.−− + −− =
2
1 1
2
=3−2 −2+1+3 +3=
1 − 2 + 4 + 3 = 17
− 2 + 4 + 12 = 17
+4 =7
122
1 +1 +2(1 +2 1 + =0
4 6
= +2 + 1+ +− 2+ +3=0
2 2
= + 2 + 2 1 + + −3 2 + + 3 = 0 = + 2 + 2 + 2 − 6 − 3 + 3 = 0
3 − =1
Latihan Soal !
2 2
x + y = 10 menyinggung titik (1,3)
2 2
(x – 2) + (y + 4) = 5 menyinggung titik (3,-2)
2 2
x + y - 2x + 4y - 5 = 0 menyinggung titik (2,1)
2 2
x + y = 25 menyinggung titik (-3,4)
2 2
x + y = 169 menyinggung titik (5,-12)
2 2
(x – 2) + (y + 1) = 25 menyinggung titik (-2,-4)
2 2
x + y – 8x + 12y + 27 = 0 menyinggung titik (7,-2)
2 2
x + y + 4x + 8y – 21 = 0 menyinggung titik (2,1)
2 2
x + y + 5x -2y = 13 menyinggung titik (2,1)
2 2
(x – 2) + (y + 4) = 81 menyinggung titik (4,3)
Jawaban
2 2
x + y = 10 (1,3) X1 x
2
+ y1y = r
+ 3y = 10
123
2 2
(x – 2) + (y + 4) = 5 (3,-2)
2
(x1 – a) (x – a) + (y1 + b) (y + b) = r (
3 – 2) (x – 2) + (-2 + 4) ( y + 4) = 5
(x – 2) + 2 (y + 4) = 5
– 2 + 2y +8 = 5
+ 2y + 6 = 5
+ 2y = -1
2 2
x + y - 2x + 4y - 5 = 0 (2,1)
− 2 4
x1 x + y1 y + 2( x1 + x) + 2 (y1 y) + c = 0 2x + y + 2 ( 2 + x) + 2 (1
+ y) + (-5) = 0 2x + y - 2 - x + 2 + 2y – 5 = 0
+ 3y – 5 = 0
+ 3y = 5
2 2
x + y = 169 (-3,4)
2
X1 x + y1y = r
-3x + 4y = 25 PGS
2 2
5) x + y = 169 (5,-12)
2
X 1 x + y1 y = r
5x – 12y = 169 PGS
2 2
6) (x – 2) + (y + 1) = 25 (-2,-4)
2
(x1 – a) (x – a) + (y1 – b) (y – b) = r
( -2 – 2) (x – 2) + (-4 + 1) ( y + 1) = 25
-4 (x – 2) + -3 ( y + 1) = 25
-4x + 8 -3y -3 = 25
124
-4x – 3y + 5 = 25
-4x – 3y = 20 PGS
2 2
x + y – 8x + 12y + 27 = 0 (7,-2)
X1 x + y1 y + 2( x1 + x) + 2 (y1 y) + c = 0
− 8 12
X1 x + y1 y + 2 ( x1 + x) + 2 (y1 y) + 27 = 0
7x + (-2y) + (-4) (7 + x) + 6 (-2 + y) + 27 = 0 7x
– 2y – 28 – 4x – 12 + 6y + 27 = 0
3x + 4y – 13 = 0
3x + 4y = 13 PGS
2 2
8) X + Y + 4X + 8y – 21 = 0 (2,1)
x1 x + y1 y + 2( x1 + x) + 2 (y1 y) + c = 0
4 8
2x + y + 2( 2 + x) + 2 (1 + y) + (-21) = 0
2x + y + 4 + 2x + 4 + 4y – 21 = 0
4x + 5y -13 = 0
4x – 5y = 13 PGS
2 2 2
x + y + 5x – 2y = 13 (2,1) X
2
+ y + 5x – 2y – 13 = 0
x1 x + y1 y + 2( x1 + x) + 2 (y1 y) + c = 0
2x + y + 52 ( 2 + x) + (−22) (1 + y) + (-13)= 0
125
5
2x + y + 5 + 2x – 1 – y – 13 = 0
9/2 x – 9 = 0
X2
9x = 18
X=2
2 2
10) (x – 2) + ( y + 4) = 81 (4,3)
2
(x1 – a)( x – a) + ( y1 – b)( y – b) = r
( 4 – 2) ( x – 2) + ( 3 + 4) ( y + 4) = 81
2 ( x – 2) + 7 ( y + 4) = 81
2x – 4 + 7y + 28 = 81
2x + 7y + 24 = 81
2x + 7y = 81 – 24
2x + 7y = 57 PGS
PGS Jika Diketahui Gradien yang Sesungguhnya
2 2 2
x +y =r
PGS
m
P(0,0)
m
2
= ± +1
126
2 2 2
(x – a) + (y – b) = r
PGS
m
2
− = − ± +1
Contoh Soal :
Tentukan PGS jika diketahui :
2 2 2
Persamaan x + y = 5 dan gradien m = 2 x +
y2 = 5
= 5, =2
2
= ± +1
= 2 ± 5 ( 22 + 1)
=2 ± 5 ( 5)
=2 ±5
∴= 2 + 5 / = 2 − 5
2 2
Persamaan (x – 2) + (y + 1) + 10
= 10 , = −3, (2, −1)
2
− = − ± +1
+ 1 = −3 −2± 10 ( −3 2 + 1)
+ 1 = −3 + 6 ± 10 ( 10)
+ 1 = −3 + 6 ± 10
= −3 + 6 − 1 ± 10 = −3 + 5 ± 10
∴ = −3 + 5 + 10
= −3 + 15
= −3 + 5 − 10 = −3 − 5
2 2
Persamaan x + y +4x - 6y + 8 = 0
2, −1 , = −2
= −22 + 32 − 8 = 4+9−8= 5
2
− = − ± +1
127
2
− 3 = −2 +2± 5( −2 + 1)
− 3 = −2 − 4 ± 5 ( 5)
− 3 = −2 − 4 ± 5 = −2 + 4 + 3 ± 5 = −2 − 1 ± 5
∴ = −2 − 1 + 5 = −2 ± 1 − 5
= −2 + 4 = −2 − 6
128