PURWAKA

Awit saking kajurunging manah, MGMP Bahasa Jawa Daerah Istimewa Yogyakarta
cumanthaka ndhèrèk cawé – cawé urun rembag babagan pamarsudining basa, sastra, tuwin
aksara Jawa, kanthi ngedalaken bahan ajar bahasa Jawa.
Bahan ajar bahasa Jawa punika namung kanggé mbiyantu para siswa anggènipun
sami sinau basa Jawa, lan sapérangan bahan ajar bahasa Jawa punika kaserat mawi aksara
Jawa gagrag Sriwedarèn 1926, wondéné tata gelar panulising latin basa Jawa kajumbuhaken
kaliyan Ejaan basa Jawa aksara Latin wedalan Balai Pustaka Yogyakarta edisi revisi taun 2006.
Bok bilih ing mangké pinanggih samukawis bab taksih rinaos kirang jangkep
menggahing materi gegayutan kaliyan kurikulum ingkang lumampah, awit saking punika
panyaruwé para winasis lan para pamaos tansah kula antu – antu.
Ing wasana mugi – mugi modul punika wonten ginanipun tumrap para kadang dwija
langkung – langkung tumrap para siswa.

Tim Penyusun Bahan Ajar Bahasa Jawa

MGMP Bahasa Jawa SMA/SMK/MA D.I. Yogyakarta

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

1
 DAFTAR ISI

WULANGAN 1

Purwaka Atur 1

Daftar Isi 2

A Seni Pertunjukan 4

B Cirèn Wujuding Wanda Gagrag Sala – Ngogya 10

Gladhen 14

Gladhen 15

Gladhen 15

Kawruh Tembung 16

WULANGAN 2

A Kraton Ngayogyakarta 18

B Kalenggahan, Pangkat , Kekancingan Trah Dalem Tuwin Abdi Dalem 19

C Pura Pakualaman 25

C Pura Pakualaman 26

D Gladhen 26

Kawruh Tembung 27

WULANGAN 3

A Reportase 29

B Palapuran (Reportase ) 39

C Gladhen 36

Kawruh Tembung 37

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

2
 WULANGAN 4

A Aksara Jawa 38

B Gladhen 47

Kawruh Tembung 48

WULANGAN 5

A Tembang Macapat Sinom 49

B Gladhen 53

Kawruh Tembung 54

UJI KOMPETENSI 56

DAFTAR PUSTAKA 68

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

3
 WULANGAN

Kompetensi Dasar

3.1. Memahami seni pertunjukan tradisional

Jawa dari berbagai media. Materi Pokok: Wayang

A. Kawaosa kanthi permati!

Wayang punika salah satunggaling kabudayan ingkang dumadi saking wewayangan

ingkang sinungging, wayang wiwit wonten ing samadyaning bebrayan ageng tiyang Jawa
udakara abad kaping-1, rikala jaman Prabu Airlangga kados ingkang sinerat salebeting
kakawin Arjunawiwāha yasanipun Mpu Kanwa, pada 59 ingkang suraosipun salebeting basa
Kawi (Jawa Kina) mekaten ;

"Hanânonton ringgit manangis asekel mūda hidhepan huwus wruh towin yan walulang
inukir molah angucap hatur ning wwang tresnèng wisaya malahā tan wihikana ri tatwanyân
māyā sahananing bhāwa siluman".

Tegesipun ;
"wonten mirsani ringgit ngantos nangis, bombong sarta kingkin manahipun, sanajan
sampun wikan bilih kang dinulu namung lulang sinunggingan manungsa lan kados
saged tata jalma, ingkang mirsani wayang (ringgit) kados déné tiyang ingkang
kataman hardaning kanepson satemah kesupèn, lan boten nginten bilih sedaya
kalawau namung wewayangan ingkang maya."

Wayang punika gadhah teges ingkang manéka warna. Wonten ingkang mastani bilih
wayang punika saking tembung Ayang-ayang minangka gegambaraning jalma. Ugi wonten
ingkang mastani bilih wayang punika cekakan saking tembung “WAyahé sembahYANG”
ingkang tegesipun wayanipun Sholat. Sanèsipun nyebataken bilih wayang punika cekakan
saking tembung “WAHANANÉHYANG” Tembung Wahana tegesipun panggènan, déné
tembung Hyang tegesipun Gusthi ingkang hakarya jagad.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

4
 Babon cariyos wayang punika miturut sujarahipun saking Negara India, inggih
punika saking cariyos Rāmāyaṇa saha Mahābhārata. Cariyos Rāmāyaṇa ingkang basa
Sansekretanipun Rāmāyaṇa saking tembung Rāmā lan yaṇa ingkang tegesipun Lampahing
Rama. Cariyos punika dipunanggit déning Walmiki (Valmiki) utawi Balmiki. Dénécariyos
Mahābhārata ingkang dipunanggit déning Begawan Byasa utawi Vyasa, cariyos punika
wosipun ngèngingi Pandhawa saha Kurawa ingkang rebatan Negara Astina. Ananging
cariyos Rāmāyaṇa lan Mahābhārata punika rikala ing tlatah Jawa lajeng kagubah malih
déning para winasis, pramila punika wonten bènten - bènten antawisipun cariyos Rāmāyaṇa
lan Mahābhārata ingkang saking India kaliyan ingkang wonten ing Jawa. Déné wayang
piyambak manut sumber ingkang wonten, minangka kabudayan asli Jawa ingkang sampun
wonten sadèrèngipun cariyos Rāmāyaṇa saha Mahābhārata mlebet ing Jawa.

Mula bukanipun wonten wayang ngantos dinten punika taksih kirang terwaca awit
kathahipun sarjana-sarjana mancanagri ingkang ngawontenaken panalitèn bab asal-
usulipun wayang satemah kathah pemanggih antawisipun kadosta ing ngandhap punika ;

1. Golonganipun sarjana ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asalipun saking

Hindustan, pranyatan punika dipunjalari kaliyan wontenipun tetembungan
Sansekerta Cyanatk (Chayanataka) ingkang tegesipun wewayangan ingkang
kinanthi dolanan. Pramila saking punika lajeng sarjana manca kadosta; Krom,
Pischel, Poensen lan Ras, ngendikaaken bilih wayang punika asal-usulipun saking
tanah India.
2. Golonganipun sarjana ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asalipun saking
Tiongkok, pranyatan punika dipunjalari kaliyan wontenipun tetembungan Ying-he
ingkang mengku teges wewayangan mawi dolanan, ugi wonten tetembungan malih
bilih wayang punika saking tetembungan basa Cina wayaah, basa Mandarin
woying lan basa Kanton woyong. Pramila saking punika Gosling lan Kwee Kek
Beng kagungan pamanggih bilih wayang asalipun saking Tiongkok.
3. Golonganipun sarjana manca ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asli saking
tanah Jawa, pranyatan punika dipunjalari manéka warna sebab antawisipun sejarah
kasusastran Jawa ingkang sampun sepuh yuswanipun, ugi wontenipun tatacara
tiyang Jawa kina ingkang pitados kaliyan roh arwahipun para luhur lajeng
dipunsembah kanthi ndamel wewayanganipun. Wondéné sarjana manca ingkang
kagungan pamanggih mekaten kadosta Brandes, Hazeu, Rentse, Kats lan Kruyt.
Saking pemanggih tigang perkawis ing nginggil mracihnani bilih wayang punika
boten namung dipunmangertosi lan sinaoni déning tiyang Jawa kémawon malah kepara
para sarjana manca kathah ingkang kepéncut nyinaoni bab punika. Wayang punika wiwit
saking dipunwontenaken ngantos dumugi dinten punika sampun kathah ingkang
dipunowahi. Wondéné cak-cakanipun wayang kados ing ngandhap punika;

1. Jaman Mataram kina (Medhang), Kadiri, wandanipun wayang taksih arupi

gambar ingkang sinungging ing lulang, wondéné cariyosipun mendhet cariyos
saking lampahan-lampahan para pepundhèn lan leluhur tiyang Jawa.
2. Jaman Majapahit, wandanipun wayang taksih sami kaliyan jaman Mataram Kina
punapadéné Kadiri namung sampun langkung pepak gegambaranipun,
cariyosipun kathah mendhet saking lampahan Panji Inu Kertapati lan Galuh
Candra Kirana.
3. Jaman Demak, wandanipun wayang sampun dipunukir kadosdéné wayang-
wayang jaman sapunika. Ingkang dipunwiwiti déning para wali.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

5
 4. Jaman Mataram Islam, Kartasura, Surakarta lan Ngayogyakarta, wandanipun
wayang sampun pepak kados ingkang saged dipunpirsani ngantos dumugi
sapunika.

 Salajengipun jinising wayang lan lampahan ingkang ginelar wonten pagelaran wayang ;

1. Wayang Bèbèr, wujudipun lulang ingkang sinungging tanpa tinatah, mendhet

lampahan cariyos Panji.
2. Wayang Purwa, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran, mendhet
lampahan cariyos Mahābhārata lan Rāmāyaṇa.
3. Wayang Madya, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran, mendhet
lampahan cariyos Jaman Jayabaya, Gendrayana, Yudhayana.
4. Wayang Golèk, wujudipun saking kajeng ingkang inukiran, mendhet lampahan
cariyos ménak menawi ing Jawa lan Mahābhārata menawi ing tanah Pasundan.
5. Wayang Klithik, wayang ingkang nyariosaken babad tanah Jawa lan Pasundan,
wujudipun kadamel saking kajeng nanging saèmper wayang kulit.
6. Wayang Gedhog, wandanipun saèmper wayang kulit purwa namung
bèntenipun boten mawi gelung supit urang, cariyosipun mendhet lampahan
saking cariyos Panji.
7. Wayang Kancil, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran mawi
gegambaran sato kewan. Mendhet lampahan cariyos para kewan.
8. Wayang Wong, wayang ingkang paraganipun tiyang lan mendhet lampahan
Mahābhārata lan Rāmāyaṇa.

Saking jinising wayang ingkang sinebat ing nginggil kalawau namung wayang
purwa ingkang kathah dipungandrungi dening tiyang Jawa, wayang punika mendhet
lampahan saking babon Mahābhārata lan Rāmāyana ingkang sampun rinonce dening para
Pujangga Jawa satemah wonten bentenipun kaliyan babon aslinipun ingkang saking India.
Awit wayang punika rumiyin minangka salah satunggaling sarana dakwah para wali,
pramila sarining cariyos India ingkang taksih mambet kaliyan Hindu dipunkirangi sakedhik
mbaka sakedhik ngantos boten katingal Hindunipun. Babon aslinipun ingkang saking India
punika winastan kitab Mahābhārata lan Rāmāyaṇa, Mahābhārata punika salah satunggaling
kitab suci tumrap tiyang Hindu India ingkang isinipun nyariosaken gumelaring jagad
wangsa Bhārata ingkang dipunwastani pandava lan kaurava ugi nyariosaken gumelaring
perang ageng Bhārata Yuddha (utawi perangipun darah Bhārata) wonten ing cariyos punika
kawontenanipun perang boten namung dipunjalari rebatan negari namung ugi minangka
pralambang tedhakipun avatar Wisnu minangka Krishna ingkang nedya nggulung
kamurkan saha kliliping jagad lumantar Arjuna lan para Pandawa, Mahābhārata punika ugi
sinebut Asthadaça parva awit wujudipun wonten wolulas bab, saking wolulas bab punika
namung wolung parwa ingkang ngantos wekdal punika pinanggih sinungging mawi sastra
Jawa kina antawisipun wolung parwa punika;

1. Ādiparwa, nyariosaken yajna sarpa (ngurbanaken sekabehing naga salumahing

jagad) déning Raja Janamejaya putranipun Prabu Parikesit, wayahipun radèn
Abimanyu, utawi buyutipun Arjuna. lan asal usulipun Pandhawa – Kurawa
ngantos dumugi dhaupipun Arjuna kaliyan Sembadra.
2. Wirātaparwa, nyariosaken lelampahanipun para Pandhawa ing nagri Wirata
3. Udyogaparwa, nyariosaken lampahan kresna duta.
4. Bhiçmaparwa, nyariosaken jumenengipun resi Bhisma minangka senapati
perang Kurawa lan Bhagawad Gita sarta perang ageng Bhārata Yuddha.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

6
 5. Āśramawāsaparwa, nyariosaken lampahan sasampunipun perang Bhārata
Yuddha.
6. Mosalaparwa, nyariosaken lampahan sirnaning bangsa Yadu kawulanipun
prabu Kresna.
7. Prasthanikāparwa, nyariosaken jumenenganipun Parikesit minangka ratu ing
nagri Astina.
8. Swargarohanaparwa, nyariosaken sédanipun para Pandhawa lan
kawontenanipun ing Jaman kelanggengan

Mekaten ugi Rāmāyaṇa, menawi salebeting Mahābhārata Wisnu tedhak ing ngalam
donya minangka Krishṇa salebeting Rāmāyana Wisnu tedhak ing donya minangka Rāmā
ingkang kagungan jejibahan nggulung angkara murkanipun Rahwana ratu ing Alengka.
Kitab Rāmāyana wonten pitung kanda (bab) antawisipun;

1. Balakānda, nyariosaken lelampahanipun prabu Dasarata.

2. Ayodhyakānda, nyariosaken lelampahan alitipun Rāmā ngantos sayembara Sinta
lan dhaupipun Rāmā kaliyan Sinta.
3. Aranyakānda, nyariosaken lelampahan Rāmā, Sita, lan Lakshmana ing
madyaning wana, lan cariyos Rahwana ndusta Sita.
4. Kiskhindhyakānda, nyariosaken lelampahanipun Subali lan Sugriwa.
5. Sundarakānda, nyariosaken lampahan Rāmā tambak lan cariyos Anoman obong.
6. Yuddhakānda, nyariosaken lampahan perang antawisipun Rāmā lan Rahwana
(Dasamuka).
7. Uttarakānda, nyariosaken lampahan sasampunipun perang lan cariyos Sita
obong.

Punika warnanipun kitab kalih ingkang dados babon lampahan ringgit ing
pagelaran wayang purwa Jawa, nanging sinaosa babonipun punika cariyos saking kitab
kekalih sampun dipun éntha lan roncé miturut raos Jawa ingkang sampun salin rasuk
agama rasul inggih punika Islam ingkang dinakwah déning para wali sanga saking
kasultanan Demak Bintara.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

7
 Wondéné urut-urutanipun cariyos punika ngantos dados pakem ing pagelaran
wayang purwa;

MAHĀBHĀRATA RĀMĀYAŅA

8 parwa ingkang sinebut ing Kakawin Bhārata Yuddha Kakawin Rāmāyaṇa

nginggil

Serat Rama Jarwa

Serat Bratayudha Serat Pustaka Raja Purwa

PAKEM PEDHALANGAN
RINGGIT PURWA

Ubarampé salebeting pagelaran wayang purwa punika wigatos sanget awit lumantar
punika wayang utawi ringgit saged dipunbabar lan tingali, wondéné ubarampènipun
antawisipun;
 Layar/Geber
Kelir kadamel saking bahan tekstil warni pethak pinalipit warni abrit utawi cemeng.
panjangipun 12 mèter.
wiyaripun 1.5 – 2 mèter.
 Blèncong
Suluh (cara kinanipun) deles kapuk lenga patra. Nanging sapunika blèncong
dipungantos mawi lampu bolam ( 200 W ).
 Wayang / ringgit wacucal
Piranti baken ingkang kadamel saking lulang titatah lan sinungging utawi ginambar
manut lakonipun.
 Cempurit piranti ingkang kanggé nggapit wayang kadamel saking sunguning kebo /
penjalin / pring.
 Simpingan kiwa lan tengen
Wayang ingkang tinancepaken ing gedebog jèjèr jinèjèr minangka paès. Ingkang siring
tengen Brataséna (wayang ageng ) ngantos dumugi satriyan ( wayang ingkang alit ).
Ingkang siring kiwa Buta Raton ngantos dumugi wayang alitan.
 Kothak wadhah wayang
Kothak kadamel saking kajeng ;
Panjang : 190 cm / 170 cm
Wiyar : 85 cm / 85 cm
Kandel : 12- 15 cm /12 cm
 Cempala asta ( saka kayu )
Kajeng binubut endah panjang udakawis 1,25 jengkal ( kilan ), ginanipun kanggé
ndhodhog kothak paring sasmitha tumrapipun para niyaga.
 Cempala suku
Wesi gligèn binubut éndah panjang 1/2 kilan ( jengkal ) jinepit ing jempol suku kanggé
nuthuk keprak.
 Keprak ( saking wesi )
 Niyaga lan Pesindhèn
Tukang nabuh gamelan cacahipun wonten 12 – 15 tiyang utawi langkung ndhèrèk
kabetahanipun. Pesindhèn / waranggana ingkang nglaras tetembangan.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

8
 Gamelan
Gamelan ugi dipunwastani gangsa, punika piranti ingkang kangge ngiring
lampahanipun ringgit. Wondéné gamelan punika wonten kalih warnanipun;
a. Gamelan Slendro
b. Gamelan Pelog
Wayang purwa Jawa, ingkang mendhet lampahan cariyos saking babon kitab
Māhabhārata lan Rāmāyaṇa Sansekerta India, nanging wiwit bedhahipun Karaton Majapait
lan adeging Karaton Demak, cariyos Māhabhārata lan Rāmāyana punika sampun
dipunentha malih dening para Wali lan pujangga Jawa satemah dados cariyos Māhabhārata
lan Rāmāyaṇa versi Jawa ingkang sampun benten kaliyan versi aslinipun ingkang saking
India, awit wayang kanthi cariyos Māhabhārata lan Rāmāyaṇa punika kadamel dakwah
Islam déning para Wali ing tanah Jawa. Ing ngandhap punika sarasilahipun Pandawa lan
Kurawa manut gagrag / versi India lan Jawa ;

SARASILAH KAURAVA lan PANDAVA (INDIA)

Puru
Dushamanta
YADAVA BHARATA

Hasti

Kuru

Gangga + Santanu + Satyavati + Parashara

Bhishma Chitrangada Vyasa

Ambika + Vichitravirya + Ambalika
(Vyasa)

Vasudeva Kunti………………………………………….Kunti + Pandu + Madri

Gandhari + Dhritarashtra

Balarama Krishna Subhadra

Kaurava Yudhisthira Bhima Arjuna Nakula Sahadéva

(Duryodhana & 99 rayinipun)
Abhimanyu

Pariksit

Bangsa Yadava musnah Janamejaya

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

9
 SARASILAH KURAWA LAN PANDAWA (JAWA)
Bathara Guru
Brama Wisnu
Basurata (Wirata)
Bremani……………..+………………Dewi Srihunon

Parikenan Basupati

Manumayasa

Sekutrem Basukesthi

Sakri Basukiswara

Parasara……………….…+………………………Durgandini Durgandana

Ambika….+…… Abiyasa (Kresna Dwipayana)…..+…..Ambalika

Drestrarastra…+…Gandari Kunti...+... Pandu……………..+…………….Madrim

Kurawa Pandawa
(Duryodhana lan 99 rayinipun)

Yudhistira Wrekodara Arjuna Nakula Sadéwa

Abimanyu

Parikesit

Janamejaya

 CIRÈN WUJUDING WANDA GAGRAG SALA - NGOGYA

Wanda wayang lan panyungginging wayang ing antawisipun tlatah
setunggal, lan setunggalipun nggadhahi wanda lan cirèn piyambak – piyambak, ing
ngandhap punika sapérangan bab perkawis ingkang mbèntenaken gagrag
antawisipun Surakarta lan Ngayogyakarta. Yektosipun bab wanuh wayang kulit
punika nggadhahi kathah sanget ing babagan gagrag antawisipun :
 Wayang Kulit Gagrag Kedhu
 Wayang Kulit Gagrag Banyumas
 Wayang Kulit Gagrag Pesisiran (Cirebonan)
 Wayang Kulit Gagrag Mataraman (Ngayogyakarta)
 Wayang Kulit Gagrag Surakarta
 Wayang Kulit Gagrag Jawa Wetanan (Malang, Madura)

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

10
  Wayang Kulit Gagrag Bali

Wrekodara Surakarta Wrekodara Ngayogya

Wrekodara Cirebon Wrekodara Banyumas

Baladéwa Surakarta Baladéwa Ngayogya

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

11
 Baladéwa Jawa Wétanan Baladéwa Bali

Kekayon / Gunungan
Sala Bali Banyumas Cirebon Sasak Ukur

Yogya Sala Cirebon Jawa Wetan Banyumasan

Ananging cirèn wanda wayang ing ngriki, ingkang badhé karembag sapérangan
namung wanda wayang gagrag Ngayogya lan Surakarta.
1. Wujuding wanda badan.
Ngayogya : adatipun wanda wayangipun cendhak lan lema.
Surakarta : adatipun wanda wayangipun inggil lan langsing.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

12
 Gagrag Sala Gagrag Ngayogya

2. Wujuding wanda wayang déwan

Ngayogya : adatipun wanda wayangipun tanpa sepatu
Surakarta : adatipun wanda wayangipun mawi sepatu
Gagrag Sala Gagrag Ngayogya

3. Wujuding wanda wanaran

Ngayogya : adatipun wanda wayangipun mripatipun ketingal kalih.
Surakarta : adatipun wanda wayangipun mripatipun namung setunggal.
Gagrag Sala Gagrag Ngayogya

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

13
4. Wujuding wanda wayang putrèn
Ngayogya : adatipun wanda wayangipun jaritipun klangsrah wingking.
Surakarta : adatipun wanda wayangipun jaritipun klangsrah ngajeng.
Gagrag Sala Gagrag Ngayogya

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

14
 …………………………………………………….

…………………………………………………….

…………………………………………………….

…………………………………………………….

…………………………………………………….

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

15
……………… ……………… …………….. ……………... …………... ……………

………………… …………………. ………………. ………………… ………………..

KAWRUH TEMBUNG

a. Kriyawacaka lan Karanawacaka

1) Kriyawacaka
Rimbagipun kriyawacaka: pa + tanduk. Wujudipun saking tembung tanduk
karaketan atre-ater pa, tuladhanipun: pangrakit, panulis, panggambar.
Tegesipun rimbag kriyawacaka:
a) cara utawi patrap anggenipun nindakaken kriyanipun tembung, kadosta:
- panulis, tegesipun patrap anggènipun nilis
- penggambar, tegesipun caranipun nggambar
- pangrakit, tegesipun caranipun ngrakit

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

16
 - lsp
b) tukang utawi tiyang ingkang padamelanipun nindakaken kriya ingkang kasebut,
kadosta:
- pengendhang, tegesipun tukang ngendhang
- pemomong, tegesipun tukang momong
- pengegong, tegesipun tukang ngegong.
- lsp
c) ukuran (wanci utawi sanèsipun), kadosta:
- Suwéné mung sapenginang. Tegesipun sadangunipun tiyang ingkang
nginang.
- Dohe sapembalang. Tegesipun ukuran kanggé tebihipun tiyang mbalang
saking papan anggènipun mbalang dumugi dhawahipun barang ingkang
kabalangaken.
d) piranti utawi sarana, kadosta:
- pembesut, tegesipun piranti mbesut
- penyikat, tegesipun piranti nyikat
- lsp

2) Karanawacaka
Rimbagipun: pe + tanduk + an. Wujudipun saking tembung tanduk karaketan ater-
ater pa lan panambang an. Tuladhanipun panulisan, penggilingan.
Tegesipun rimbag karanawacaka:
a) panggènan, kadosta:
- Ing tanah Jawa akèh panepèn. Tegesipun panggènan nenepi.
- Penggilingan tebu dunungipun ing Madukisma. Tegesipun panggènan
nggiling.
b) piranti utawi sarana, kadosta:
- Tukua wajan penggorèngan. Tegesipun piranti kanggé nggorèng.
- Blabag penulisan iku resikana. Tegesipun piranti kanggé nulis.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

17