Anda di halaman 1dari 20

1.

Disajikan teks pethikan cerkak, siswa mampu menemukan nilai – nilai yang
terkandung di dalam crita cekak tersebut

Nalika kita maca cerkak utawa karya sastra liyane, kita bisa nggoleti nilai-nilai ing
kakandhut neng sajroning cerita. Nilai-nilai neng sawijining karya sastra kurang
luwieh ana 5 (lima) yakuwe :

a. Nilai Sosial
Diarani ngandhut nilai sosial menawa neng carios kuwe ana interaksi utawa
hubungan antarane tokoh siji karo tokoh liyane.
b. Nilai Agama
Ngandhut nilai agama menawa neng cerita ana ajakan maring pemaca utawa
neng sajroning cerita kanggo ningkataken/nggindhakaken imane.
c. Nilai Moral
Nilai moral bisa dideleng sekang tindhak-tandhuke tokoeh. Diarani ngandhut nilai
moral menawa neng cerita kuwe ana ewah-ewahan tindhak-tandhuk tokoeh
sekang ora apik/bener dadi apik/bener. Utawa ngandhut ajaran moral kanggo
neng sajroning cerita lan kanggo sing maca.
d. Nilai Pendidikan
Ngandhut nilai pendidikan, menawa ana ewah-ewahan pengetahuan tokoh utawa
sing maca, sekang ora ngerti dadi ngerti, utawa sekang ora bisa dadi bisa.
e. Nilai Budaya
Nilai budaya bisa dedeleng sekang anggone para tokoh, omong-omongan lan
nganggo klambi.
Sawijining cerita ora mesthi ngandhut nilai neng ndhuwur, nangin gora nutup
kemungkinan sekang sawjining cerita ngandhut kabeh lima nilai mau
2. Disajikan teks petikan pawarta, siswa mampu menentukan pokok – pokok isi di
dalam pawarta.
pokok-pokoking pawarta:
1) Punapa (what) : njlentrehake babagan kadadeyan dan sebab ana ing pawarta.
2) Wonten pundi (where) : njlentrehake babagan panggonan prastawa.
3) Kapan (when) : njlentrehake babagan kadadeyan wektu prastawa.
4) Sinten (who) : njlentrehake babagan tokoh ingkang ngalami prastawa.
5) Kenging punapa (why) : njlentrehake babagan sebab-musabah prastawa iku
kedadeyan.
6) Kados pundi (how) : njlentrehake babagan kepriye swasana ing prastawa.
3. Disajikan teks, siswa mampu menunjukan deskripsi tentang salah satu bagian
rumah adat jawa.
ð Payone kang duwur
ð Nduweni gebyogan (tembok kayu gunane kanggo mbatesi senthong tengah karo
pringgitan digawe saka kayu jati)
ð Bagian payon pendhapane dhuwur kaya gunung
ð Duwe saka guru (cagak papat mapan ing tengah)

Bagian-bagian omah joglo :


· Pendapa
· Pringgitan
· Dalem :
- Senthong tengah
- Senthong tengen
- Senthong kiwa
· Pawon gandok
Pendapa yaiku :
Ø Pendhapa arupa bagean ngarep sing nduweni ruangan jembar tanpa sekat-sekatan ,
biasane dipigunaake kanggo nampa tamu utawa ruang dolanan bocah-bocah lan papan
kanggo ngaso kaluwarga
Pringgitan yaiku :
Ø Panggonane ning mburi pendopo, nempel karo ndalem (omah sing bagian ndalem).
Kanggo nganakake pagelaran wayang
Ndalem yaiku :
Ø Ndalem utawa omah njero iku fungsine kanggo ruang kaluwarga. Sing ndalem iki wonten
senthong utawa kamar.
Senthong tengen yaiiku :
ð Fungsie yaiku kanggo peturon sing nduwe griya
Senthong tengah yaiku :
ð Senthong tengah (pasren) biasane iki fungsine kanggo penyembahan kanggo dewi sri
utawa dewi keseburan lan kemakmuran
Senthong kiwa yaiku :
ð Fungsine biasane kanggo nyimpen beras, padi, palawija, lan sakliyane (kacang, kedelai,
jagung)
Gandok/ pawon yaiku :
Ø Fungsine kangoo kamar kecil utawa kanggo masak ning bagian mburi omah joglo
4. Disajikan teks, siswa dapat menemukan nilai nilai yang terkandung di dalam teks
deskripsi tentang rumah adat jawa
5. Disajikan beberapa kalimat menggunakan aksara jawa, siswa dapat menunjukan
sandhangan mandaswara
6. Disajikan teks serat wedhatama pupuh sinom, siswa mampu mengidentifikasi
keteladanan panembahan senapati (amanat pupuh sinom pada pertama).
Pupuh Sinom
Setelah dijelaskan sebagai pengantar dalam pupuh pangkur, pupuh kedua dalam
serat wedhatama menggambarkan kiat-kiat untuk menggapai ilmu yang sejati,
yaitu kiat untuk ngelmu dalam ajaran jawa. Karena untuk menyeimbangkan antara
lahir dan batin, menyelaraskan antara makrokosmos dan mikrokosmos.
Mangkunegara IV menuliskan ajaran-ajaran dalam pupuh kedua ini setelah
memahami hakikat pada pupuh pertama.
Nulada laku utama, tumrape wong Tanah Jawi, Wong Agung ing Ngeksiganda,
Panembahan Senopati, kepati amarsudi, sudane hawa lan nepsu, pinesu tapa
brata, tanapi ing siyang ratri, amamangun karenak tyasing ersua.
Contohlah perilaku utama,bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),orang besar
dari Ngeksiganda (Mataram),Panembahan Senopati,yang tekun, mengurangi
hawa nafsu, dengan jalan prihatin (bertapa),serta siang malam selalu berkarya
membuat hati tenteram bagi ersua (kasih sayang)
7. Disajikan teks petikan cerita wayang, siswa mampu menganalisis unsur – unsur
pembangun dalam cerita wayang bima bungkus
- Judul : Bima Bungkus
- Tokoh : Bratasena
- Watak : Satria Utama
- Latar/setting : Jejer Ngestina
- Alur : Maju
- Amanat : Sopo sing gelem nglakoni/usaha bakal oleh opo kang dikarepke
8. Siswa mampu menunjukan arti basa rinengga yang terdapat dalam teks
pranatacara yang disajikan
Basa Rinenga yaiku basa sing dirangkai kanthi cara tembunge digabung karo
tembung liya saenga dadi basa sing endah lan nresepake ati. Basa Rinega
biasane digawe ana ing acara pedhalangan, pranata cara (sambutan temanten,
pengetan taun anyar lsp).Utawa basa rinengga yaiku karangan kang kalebu
susastra rinacik mawa basa kang endah. Endahing karangan kasawung sarana
isi kang narik kawigaten lan nyenengake, sarta basa kang edi peni. Edi penining
basa warna-warna, lan katon manawa diucapake. Racikaning basa kang edi peni
karana rinengga-rengga lan warna-warna rerengganing basa.
9. Siswa mampu menemukan nilai – nilai yang terkandung di dalam teks deskripsi
tentang makanan tradisional jawa
10. Disajikan teks makanan tradisional jawa, siswa dapat menunjukan tembung
saroja
Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha utawa meh padha tegese
11. Membuat satu paragraf deskripsi tentang makanan tradisional jawa. (uraian)
Klepon
Klepon nggeh menika satunggal tedhan tradisional ingkang kedamel saking uwos
ketan ingkang di bentuk kados bal lit kaliyan isi gendhis Jawi lajeng digodhok lebet
toya lan dipuncawisaken kaliyan parutan krambil.
Deskripsi makanan tradisional bahasa jawa: Klepon ngrupikaken salah satunggal
saking aneka jajan peken uga paling kathah dipunremeni amargi nggadhahi sifat
ingkang khas menawi dipuntedha, yaiku muncrat gendhisipun uga raosipun legi,
gurih uga eca. Cara nedha klepon yaiku setunggal wiji klepon dipuntedha lebet
sapisan kajengen gendhisipun mboten jenes.
12. Disajikan teks kalimat aksara jawa yang memuat aksara angka, siswa mampu
mengalihkasarakan kedalam huruf latin.

13. Disajikan beberapa pada teks pocung, siswa mampu menunjukan pada yang
memuat hakikat orang mencari ilmu (amanat serat wedhatama pupuh Pocung
pada pertama)
Ngelmu iku, kalakone kanthi laku, lekase lawan kas, tegese kas nyantosani, setya
budya pangkese dur angkara.
Ilmu (hakekat) itudiraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan,dimulai
dengan kemauan.Artinya, kemauan membangun kesejahteraan
terhadap ersua,Teguh membudi daya Menaklukkan semua angkara
Pupuh pocung dalam serat wedhatama merupakan pupuh yang ketiga. Pupuh ini
menggambarkan ketika seseorang yang sudah mengetahui tentang baik buruk,
dan telah melaksanakan tugas untuk mencari ilmu maka pupuh ini bercerita
tentang amalan- amalan tentang ilmu yang sudah diperolehnya itu.
1. Ilmu itu akan dapat tercapai apabila nilai-nilainya diamalkan, karena budi
yang baik itu dapat mengalahkan nafsu angkara murka.
2. Pandangan bahwa ilmu itu harus sejalan dengan logika dan untuk
mencapainya diperlukan laku yang cukup serius.
3. Ajaran tentang tiga hal yang perlu dijadikan pegangan yaitu rela jika
kehilangan sesuatu, menerima dengan sabar jika mendapatkan perlakuan yang
menyakitkan hati dan ikhlas menyerahkan diri hanya kepada Tuhan.
4. Untuk tidak melakukan sifat-sifat keangkaraan seperti mencaci maki tanpa
isi, kesalahan sendiri ditutupi dan kemarahannya dilampiaskan untuk memukul
orang lain.
14. Siswa mampu menemukan pitutur luhur yang terdapat pada petikan teks novel
15. Siswa dapat menulis panutup seesorah tanggap wara ing pangetan Hari Bahasa
Ibu Internasional.
Wasana basa (panutup) ing sesorah yaiku atur panuwun sarta nyuwun pangapura
menawa ana kekurangan utawa kaluputan olehe ngandharake. Ing ngisor iki
contho- contho wasana basa.
Contho 1 wasana basa ing sesorah perpisahan sekolah.
Pinangka pungkasaning atur, sepisan malih kula ndedonga mugi Bapak/Ibu Guru
lan adhik-adhik sedaya, tansah pinaringan rahmat saha barokahing Allah, Aamiin.
Wasana cekap semanten atur kawula, menawi kathah kalepatan atur saha solah
bawa ingkang boten mranani penggalih, kula nyuwun pengapunten.
Wassalamu’alaikum Wr. Wb.

Contho 2 wasana basa ing sesorah perpisahan sekolah.


Minangka pungkasaning atur, kula sak rencang nyuwun lumunturing sih samodra
pangaksami, hambok bilih ing dalem ngangsu kawruh ing pawiyatan punika
kathah kalepatan-kalepatan dhumateng Bapak/Ibu Guru.
Wusana cekap semanten atur kula. Menawi wonten kirang langkunging atur, kula
tansah nyuwun agunging pangaksami.
Wassalamu’alaikum Wr. Wb.
Contho 3 wasana basa ing sesorah penyuluhan kesehatan.
Hadirin ingkang kula mulyaken, cekap semanten atur kula, mugi-mugi ingkang
kula aturaken wonten gina manfaatipun. Pungkasanipun atur, sumangga kita
tansah muji dhateng ngarsanipun Gusti mugi kita dipun tebihaken saking sedaya
ujian kalebet ujian sakit. Menawi wonten tumpang suhipun atur, kula nyuwun
agunging samudra pangaksami.
Wassalamu’alaikum Wr. Wb.
Nuwun.

Pentutup Pidato Ulang Tahun Bahasa Jawa:

Cekap semanten ingkang dados atur kula, menawi wonten kalepataning atur lan
wicara saha solah bawa ingkang mboten ndadosaken rena ing penggalih
panjenengan sedaya, kula nyuwu agunging samodra pangaksami. Nuwun..
Wassalamu’alaikum Wr. Wb.
16. Siswa mampu mengidentifikasi nilai – nilai yang terdapatpada teks eksposisi
tentang adat jawa mantu yang disajikan
1. Nontoni
Menawa nyalari mau ditampa becik ateges calon penganten putri isih sela lan wong
tuwane sarujuk, wong tuwane bocah lanang banjur medhayoh menyang omahe calon
penganten putri , saperlu weruh kaya apa bocah kuwi. Yen bocahe lanang bisa diajak
bisa uga ora diajak. Nalika sing tuwa padha jagongan,calon penganten putri didhawuhi
ngladekake suguhan, ing kono tamu maspadakake (nontoni) bocah iku kanggo
tetimbangan jodho apa ora. Yen perlu diajak omong-omong.

2. Nakokake/Nembung/Nglamar
Upacara lamaran iku upacara kanggo nrima kaluarga calon penganten kakung neng
daleme calon penganten putri. Upacara iki dadi tanda yen wong tua utawa kaluarga
manten putri setuju yen putrine didadekake pasangan urip calon penganten kakung.Ing
acara lamaran iki biasane sekalian kanggo nentokake dina utawa tanggal
penyelenggaraan rangkeyan upacara lanjutane, utamane tanggal pesta penganten.

3. Pasang Tarub
Ing omahe calon penganten putri, kira-kira 3 dina ngarepake tempuking gawe, dipasangi
tratag lan tarub. Wujude tarub yen biyen kudu nganggo bleketepe yaiku suwir-suwiran
janur kuning, ing kiwa tengening korining tarub dipasangi tundhunan gedhang raja, tebu
wulung, gegodhongan manca warna, lan ora lali cengkir gadhing lan godhonng waringin.
Kabeh mau bisa diwaca dadi ukara bilih blakane nyuwun sumawuring nur Illahi kanthi
pangajab penganten bisa kaya dene raja lan prameswarining nata kang nduweni
antebing kalbu lan kencenging piker, anane rubeda manca warna tetep ora kurang sawiji
apa, dene sing padha jagong sing keri (durung mantu utawa during dadi manten) padha
kepengin.

4. Siraman
Acara siraman iku sejatine upacara perlambang kanggo ngresikake jiwa calon
penganten. Upacara iki diselenggaraake sedina sedurung ijab kabul lan dilakokake ing
umah masing-masing calon manten, umume ing bagian umah sing radha terbuka kaya
ing mburi umah utawa taman ngarepan umah. Sing nyiram pertama biasane wong tua
calon manten banjur sedulur liyane uga pemaes.
5. Midodareni
Tembung midodaren iku asale saka basa Jawa yaiku widodari utawa bidadari. Acara iki
ngandung makna yen mbengi sakdurunge acara pengantenan iku, kabeh para widadari
mudhun saka suwarga kanggo aweh pengestu uga kanggo pralambang yen sesuk ing
acara utama, penganten putrine bakal ayu kaya widodari.
Ing acara iki penganten putri ora metu saka kamar wiwit jam 6 sore nganti tengah wengi
lan dikancani dening sedulur-sedulur putrine sing ngancani sinambi aweh nasihat.
Amargi penganten kakung lan kaluargane uga teka ing daleme penganten putri nanging
calon penganten kakung urung diijinake ketemu langsung karo calon pasangane merga
calon penganten putri urung diijinake metu saka kamar wiwit jam 6 sore. Rangkeyan
acara ing wengi midodaren iki beda-beda saben dhaerah, kadhang ana sing barengake
karo acara peningsetan lan srah srahan. Acara midodaren iki diselenggarakake mbengi
bubar acara siraman. Sing teka ing acara iki seliyane kaluarga penganten putri uga
tangga-tangga cedhak lan kanca-kanca penganten putri.
6. Srah-srahan
Srah-srahan iku disebut ugo "asok tukon" yaiku pihak kakung nyerahake uba rampe lan
biaya sing bakal kanggo ngleksanakake pesta pengantenan. Contone uba rampe iku
beras, sayuran, pitik, jajan pasar lan liyo-liyane. Sakliyane iku sing paling penting ono ing
papasrahan yaiku duwit sing tumprape pihak estri bakal dienggo mbiayai pas acara pesta
penganten.
7. Ijab Kobul
Ijab Kabul yaiku nang ngendi penganten lanang kuwi ngucapke janji ing ngarepe wong
akeh kanggo saksi yen wong loro kuwi nikahe sah.

8. Panggih
Sak rampunge acara ijab kabul (akad nikah)dileksanakake acara Panggih, ing acara iki
kembang mayang digowo metu seko omah lan di delehake ing prapatan cedhak omah
sing tujuanne kanggo ngusir roh jahat. Sakwise iku penganten putri ketemu (panggih)
karo penganten kakung sak perlu nerusake upacara: Balang Suruh, Wiji Dadi, Pupuk,
Sinduran, Timbang, Kacar-kucur, Dahar Klimah, Mertui lan Sungkeman.

9. Balangan Suruh
Upacara balangan suruh diselenggaraake dening pengantin putra lan putri kanthi
gantian. Gantal kang digawa kanggo uncalan marang pengantin putra saking pengantin
putri disebut gondhang kasih, Makna saka balangan suruh yaiku arupa pangarep-arep
semoga kabeh alangan bakal ilang lan ngadohi akibat saka gantal kang diuntalna. Gantal
digawe saka godhong suruh sing ditekuk mbentuk bunderan kang banjur disambungake
karo benang putih utawa tenunab. Godhong suruh iku simbol menawa pengantin putri
lan pengantin putra wis samesthine bebarengan.
10. Ngidak Endhog
Upacara ngidak endhog diwiwiti dening juru paes, yaiku wong kang pagaweane kanggo
ndandani penganten lan ngagem klambi penganten, karo njupuk endhog saka bokor,
banjur diusapanaken marang bathuke penganten putra sing banjur penganten putra
njaluk kanggo ngidak ing endhog. Ngidak endhog duweni makna seksual, yaiku
penganten putra lan penganten wis pecah pamoripun.

11. Wiji Dadi


Upacara iki dilakoni sawise acara ngidak endhok. Sawise acara ngidak endhog,
penganten putri langsung wisuhi sikil penganten putra nggunakake banyu sing wis
diwenehi kembang setaman. Ngumbah sikil iki artine pangarep-arep yen "wiji" sing bakal
dimudhunaken adoh saka bebaya lan ndadekake turunane sing apik.

12. Timbangan
Upacara timbangan dilakokaken sadurunge penganten putra lan penganten putri
njagong ing kursi penganten. Upacara iki dilakokake kanthi dalan minangka: ramane
penganten putri lungguh ing antarane penganten putri lan penganten putra. Penganten
putra lungguh ing nduwur sikil tengene rama penganten putri, nalika penganten putri
lungguh ing sikil kiwa. Tangan lorone rama dirangkulaken ing pundak penganten putri
lan penganten putra. Bapak banjur ngandika yen loro-lorone imbang, lan bobote padha.
Makna upacara timbangan yaiku arupa pangarep-arep menawa antarane penganten
putri lan penganten putra bisa tansah imbang.
13. Kacar-kucur
Carane penganten putra wutahaken raja sugih saka tas gombal, nalika penganten
putrine njupuk kanthi gombal sindur kang diselehake ing pangkuane. Tas dhuwit ngemot
recehan, beras kuning, kacang kawak, dhele kawak, kara, lan kembang telon (mawar,
melati, kenanga utawa kanthil). Makna saka kacar kucur yaiku menehi tandha menawa
penganten putra bakal tanggung jawab nggolet rejeki kanggo kulawargane. Raja sugih
sing diwutahake kasebut ora oleh ana sing tibo, maknanipun supaya penganten putri
nduweni kelakuan gemi, nastiti, surtini, lan ati-ati saking ngatur rejeki sing wis diwenehi
dening bojone.

14. Dulangan
Penganten sak lorone dhahar dulang-dulangan minangka pralambang penganten sak
lorone arep urip susah lan seneng kanthi bebarengan.

15. Sungkeman
Sungkeman yaiku upacara sing ditindakake kanthi cara penganten putri lan penganten
putra lungguh nyekeli lan ngambung dengkule wong tuwane. Makna upacara
sungkeman yaiku simbol saka wujude rasa hormat anak marang wong tuwane.

16. Kirab
Upacara kirab arupa arak-arakan kang ana domas, cucuk lampah, lan kaluwarga cedhak
untu njemput utawa ngiringi penganten kang arep metu saka panggonan panggih utawa
arep mlebu panggonan Panggih. Kirab yaiku simbol panurmatan saking penganten putri
lan penganten putra sing dianggep raja ing dina kang wis samesthine mengko bisa
kanggo mimpin kulawargane kanthi apik.

17. Jenang Sumsuman


Upacara jenang sumsuman dileksanakake sawise kabeh upacarane wis rampung. Ing
tembung liyane, jenang sumsuman punika yaiku raos sukur amarga acarane mlaku
kanthi aman lan selamet, ora kurang saka siji wae, lan kabeh ingkang sehat walafiat.
Biasane jenang sumsuman dianakake ing wayah wengi, yaiku wengi sawise acara
penganten.

18. Boyongan/Ngunduh Manten


Disebut boyongan amarga penganten putri lan penganten putra dikawal dening
kulawarga putri marang kulawarga putra kanthi bebarengan. Ngunduh manten
dianakake ing umahe penganten putra. Biasane acara iki ora lengkap kaya ing acara
kang dianakake ing panggonan penganten putri
17. Disajikan beberapa gambar, siswa dapat mengidentifikasi gambar tata cara
mantu. (misalnya balang gantal, kacar kucur, sinduran, dll)

18. Disajikan kalimat berhuruf jawa yang mengintegrasikan aksara rekan, siswa dapat
menunjukan latinnya.

19. Disajikan teks, siswa mampu menentukan pitutur luhur dalam crita rakyat.
pitutur luhur kang ana ing crita wayang bima bungkus artinya adalah kata-kata
baik yang ada dalam cerita wayang bima bungkus.
Setelah saya membaca teks nya (walaupun ndak begitu paham betul artinya),
dapat saya simpulkan bahwa "Kawicaksanan" merupakan kata-kata baik dalam
cerita.
Kawicaksanan ⇒ Kebijaksanaan
20. Siswa mampu menemukan isi yang terkandung didalam teks iklan berbahasa
jawa yang disajikan
21. Siswa mampu menganalisis pilihan kata dalam teks eksposisi tentang seni
pertunjukan jawa yang disajikan
22. Disajikan pethikan dialog seni pertunjukan jawa, siswa mampu menunjukan jenis
pertunjukannya (ketoprak, wayang wong, dll)
1) Teater Ketoprak
Ketoprak adalah jenis teater yang lahir dan berkembang di Yogyakarta sekitar
1925-1927. Ketoprak awalnya dikenal dengan nama Ketoprak Ongkek atau
Ketoprak Barangan yang hampir setingkat dengan ngamen. Alat-alat musik
pengiringnya terdiri atas kenong, gendang, terbang, dan seruling. Biasanya, teater
ini dilakukan dengan menari, berjoget disertai nyanyian dan dialog-dialog dalam
bahasa Jawa sehari-hari. Pentasnya di tempat terbuka atau di dalamruangan,
bahkan dipentaskan pula dilingkungan keraton. Lakon yang dibawakan
merupakan cerita rakyat dan kisah kepahlawanan. Pementasan ketoprak
menggunakan unsur lawakan atau dagelandisertai dengan tarian atau gerakan
yang sederhana serta waktu pertunjukannyasingkat.
2) Wayang orang
Wayang orang atau disebut juga wayang wong adalah ceritayang mengambil
lakon dalam kisah pewayangan (wayang purwa /wayang kulit). Kisah yang diambil
seputar cerita Mahabarata dan Ramayana versi Jawa (ringgit purwa).
Dipentaskan dengan pemeran orang-orang dewasa dan disajikan dengan
gerakan tari. Tata rias dan tata busana dalam teater ini bersifat mengikat dan
harus disesuaikan dengan pakem dalam pewayangan.
Wayang orang disebut juga kesenian tradisional multimedia karena merupakan
gabungan dari seni-seni yang lain seperti seni sastra (naskah/cerita), musik
(gamelan dan tembang), drama (dialog dan akting), tari (tarian dan gerakan), serta
seni rupa (properti, busana, panggung, dan tata rias). Wayang wong ditemukan
oleh Sultan Hamengkubuwono I (1755-1792) ataupun Mangkunegara I (1757-
1795). Keraton menganggap bahwa wayang orang selain sebagai hiburan juga
sebagai bagian ritual kenegaraan, seperti upacara pernikahan, khitanan, dan
penyambutan tamu. Wayang orang mengalami masa gemilang pada masa
pemerintahan Sri Sultan Hamengkubuwono VII (1921-1939) yang menghasilkan
sebelas pementasan wayang orang. Pertunjukan ini dipentaskan secara maraton
selama tiga sampai empat hari dengan melibatkan sekitar 300-400 penari pria.
3) Ludruk
Ludruk adalah kesenian khas rakyat yang berasal dari Jawa Timur berbentuk
sandiwara (drama) yang dipertontonkan dengan menari dan menyanyi yang
dipentaskan di tempat terbuka atau di dalam ruangan. Keunikan lain dari ludruk
adalah semua pemainnya adalah pria, termasuk peran wanita. Ludruk diawali
dengan tarian yang ditarikan sambil bernyanyi yang disebut tari Ngremo.
Wayang Orang
• Seni pertunjukan yang memadukan tiga cabang kesenian yaitu tari, drama dan
karawitan.
• Mengambil cerita Ramayana dan Mahabarata.
• Menggunakan dialog bahasa Jawa Kuno.

Ketoprak
• Sebuah bentuk teater Jawa dengan unsur utama dialog, tembang dan dagelan /
lawakan yang diiringi dengan gamelan Jawa.
• Mengambil cerita dari dongeng, babad dan sejarah cerita rakyat.
• Menggunakan dialog bahasa Jawa Modern.

23. Disajikan kalimat dengan huruf latin yang mengintegrasikan aksara murda, siswa
dapat menunjukan penulisan aksar jawa.

24. Disajikan ciri ciri tembang, siswa dapat menunjukan ciri – ciri tembang kinanthi
1.memiliki gru gatra 6 bris setiap bait.
2.memiliki guru wilangan 8, 8, 8, 8. 8, 8, (suku kata)
3. memiliki guru lagu u, i, a, i, a, i
4. watake :
seneng, tresna asih, mitutura, nuladani, mula lumrahe kanggo menehi pitutur lan
crita kang nelakake rasa tresna asih
25. Disajikan beberapa pada tembang kinanthi, siswa dapat menunjukan nilai eling
lan waspada (amanat serat wedhatama pupuh kinanthi pada pertama)
Mangka kantining tumuwuh, salami mung awas eling, eling lukitaning alam, wedi
weryaning dumadi, supadi niring sangsaya, yeku pangreksaning urip.
Padahal bekal hidup,selamanya waspada dan ingat,Ingat akan pertanda yang
adadi ersuasi,Menjadi kekuatannya asal-usul, supaya lepas dari
sengsara.Begitulah memelihara hidup.
Dikanthi-kanthi (diarahkan dan dibimbing) agar menjadi manusia sejati. Yang
selalu menjaga bumi pertiwi. Pupuh kinanthi dalam serat wedhatama
mengandung isi ajaran-ajaran tentang
1. Mempertajam perasaan / kepekaan perasaan agar menyingkirkan hawa
nafsu supaya menjadi manusia yang berbudi luhur dengan cara bersemedi /
bersepi-sepi dari keramaian agar mendapat ketenangan hati dan jiwa.
2. Agar selalu waspada untuk selalu mengetahui penghalang dalam hidup (
mawas diri) dan selalu menghilangkan keragu-raguan dalam hati supaya mantap
dalam melangkah untuk berbuat kebaikan.
3. Menghilangkan iri dengki, tidak berhati panas, tidak mengganggu orang lain,
dan tidak melampiaskan hawa nafsu, namun hanya lah diam agar tenang.
4. Ajaran bahwa mengikuti kebaikan-kebaikan yang telah diajarkan sebagai
langkah agar mencapai kemuliaan.
26. Disajikan teks geguritan, siswa mampu menunjukan arti kata kata sulit.
27. Siswa dapat menemukan makna yang terkandung dalam teks geguritan yang
disajikan.
28. Disajikan teks geguritan, siswa dapat menunjukan gagrag
Gagrak : model
biasanya kata gagrak terdapat dalam tembang . Misalnya :
Gagrak Lawas : Model lawas atau lama
Gagrak Anyar : Model anyar atau baru
Ciri-ciri gagrag lawas : Diwiwiti tembung,Caching gatra ora ajeg,paling sitik 4
gatra, Caching wanda gatra siji lan sijine pada akehe, Tibaning guru lagu kudu
runtut
Ciri-ciri gagrag anyar :Ora ana paugeran kang gumathok, Barisane endah,
Basane dudu basa padinan / sehari-hari, Migunakake tembung entar / kiasan, Ana
rima, irama, lan intonasi
29. Disajikan teks geguritan, siswa dapat menyebutkan pitutur luhur yang terkandung
didalamnya
30. Siswa mampu menemukan pokok – pokok isi teks deskripsi tentang pakaian adat
jawa yang disajikan.
31. Siswa mampu menentukan jenis pakaian adat jawa dari gambar yang disajikan.
32. Disajikan teks, siswa dapat menunjukan paribasan

Paribasan
Paribasan yaiku unen-unen kang gumathok, ajeg panganggone, lan tegese wantah.
Tuladha :
a. Becik ketitik ala ketara.
Tegese : becik lan ala bakal ketara ing tembe burine.

b. Gayuk-gayuk tuna.

Tegese : samubarang kang dikarepake ora bisa keturutan.

c. Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah.

Tegese : kerukunan ndadekake kasantosan, congkrah ndadekake karusakan.

33. Siswa mampu menentukan teknik memainkan alat musik gamelan dari gambar
yang disajikan.

Nama-nama Alat Musik Gamelan

Dalam gamelan jawa sebenarnya terdiri kumpulan dari beberapa alat musik yang
dimainkan secara bersamaan dengan menghasilkan suara atau irama yang bagus.
Komposisi dari musik gamelan ini diciptakan dengan beberapa aturan yang terdiri dari
beberapa utaran, pathet dan dibatasi oleh satu gongan serta melodinya. Ada beberapa
alat musik yang terdapat dalam gamelan tersebut, diantaranya sebagai berikut:

Kendang

Gambar Kendang pada Alat Musik Gamelan

Fungsi kendang dalam suatu lagu yang dimainkan memiliki peran yang penting, yaitu
sebagai pengatur tempo dan irama disetiap gendhing, baik tempo pokok maupun irama
cepat ataupun lambat dengan tangkap, yang mana diatur dengan bunyi kendang
termasuk didalamnya untuk mengawali dan mengakhiri gendhing.

Selain itu ada juga fungsi dari kendang ini, diantaranya sebagai berikut:

 Anggeran Wiletan yaitu sebagai penjaga irama agar bisa terdengar bagus.
 Anceran Wiletan yakni pemberi irama yang baik pada awal maupun tengah lagu
yang sesuai dengan kebutuhan.
 Amardawalagu adalah sebagai melodi pada setiap lagu.
 Angkruh lagu yaitu sebagai kerangka dalam suatu lagu.
 Adumanis lagu yakni untuk pendukung ritmis pada wadrita-wadrita lain dan
biasanya sinden yang memberi variasi.

Alat Musik Gong

Gambar Alat Musik Gong

Alat ini memiliki fungsi untuk memberi tanda berakhirnya sebuah gatra dan juga untuk
memberi tanda dimulainya serta berakhirnya gendhing. Selain itu berikut fungsi gong di
berbagai daerah di Indonesia, seperti:

 Di Jawa alat musik yang satu ini juga pernah dimainkan saat kematian seseorang
dari keluarga kerajaan, akan tetapi anggota kerajaan tidak diperboleh
memainkannya.
 Di daerah Bali biasanya alat musik ini dimainkan pada suatu acara yang berkaitan
dengan ritual keagamaan.
 Untuk di daerah Minakngkabau, gong digunakan pada pesta pernikahan atau
selamatan.
 DI Jawa Barat digunakan pada acara sekuler membawa acara keningratan dan
juga tidak dimiliki oleh semua orang
 Sedangkan di daerah Kalimantan, Sulawesi dan NTT, alat musik gong ini
dimainkan pada acara pengobatan, kematian, dan pernikahan namun tidak
dimiliki oleh banyak orang.
Alat Musik Siter

Alat Musik Siter

Siter ini memiliki fungsi sebagai instrumen yang memainkan cengkok. Alat musik ini juga
dimainkan dengan kecepatan yang sama dengan gambang. Dalam memainkannya juga
memiliki pengaruh yang besar dalam gamelan, karena pada saat memainkan alat musik
yang satu ini jika salah sedikit saja maka akan mempengaruhi alat musik yang lainnya
dan akan mengubah ritme permainan gamelan menjadi tidak teratur.

Rebab

Gambar Alat Musik Rebab

Cara memainkan alat musik ini memang hampir sama dengan biola yaitu dengan cara
digesek. Ukuran dari alat ini biasanya lebih kecil dari biola. Pada bagian badan berbentuk
bulat dan dibagian yang lainnya memiliki ujung yang panjang. Fungsi dari rebab adalah
sebagai salah satu instrumen pemuka, selain itu rebab juga dijuluki sebagai pemimpin
lagu dalam ansambel terutama dalam gaya tabuhan yang lirih.

Alat Musik Saron

Contoh Saron Demung

Menurut ukuran dan fungsinya, alat musik yang satu ini dibedakan menjadi 3 jenis, yaitu
sebagai berikut:
 Demung Saron, alat ini memiliki ukuran yang besar dan berokaf tengah. Pada
umumnya dalam satu perangkat gamelan biasanya terdapat satu atau dua
demung. Akan tetapi ada juga gamelan di keraton yang mempunyai lebih dari dua
demung.
 Saron Barung, memiliki ukuran yang sedang dan berokaf tinggi. Sama halnya
dengan demung saron, pada satu paket gamelan biasanya terdapat satu atau dua
saron barung saja. Suatu paket gamelan juga mempunyai saron wayangan yang
berbilah sembilan. Sebagaimana namanya yang menunjukan bahwa saron ini
dimainkan untuk mengiringi pertunjukan wayang saja.
 Saron Penerus (Peking), jenis saron ini memiliki ukuran yang paling kecil akan
tetapi berokaf paling tinggi. Saron penerus atau peking ini memainkan tabuhan
rangkap dua atau rangkap empat lagu balungan. Lagu pada peking juga berusaha
menguraikan lagu balungan dalam konteks lagu gendhing.

Bonang

Bonang Penerus

Alat musik bonang ini dibedakan menjadi 2 berdasarkan fungsinya, yaitu:

 Bonang Barung, alat musik ini berfungsi sebagai pemurba lagu, yang bertugas
untuk memulai jalannya sajian gendhing. Bonang Barung biasanya menjadi
pembuka pada setiap permainan gamelan.
 Bonang Penerus. fungsi dari alat musik ini adalah sebagai pengisi harmoni bunyi
bonang barung. Bonang penerus ini memiliki suara satu okaf yang lebih tinggi
dibandingkan dengan bonang barung. Dalam memainkan alat musik bonang
penerus ini lebih cepat jika dibandingkan dengan bonang berung.

Alat Musik Kenong

Gambar Alat Musik Kenong


Ternyata kenong ini memiliki fungsi sebagai penentu batas-batas gatra dan menegaskan
irama. Selain itu kenong juga termasuk dalam alat musik berpacu, akan tetapi alat musik
ini memiliki ukuran yang lebih besar jika dibandingkan dengan bonang.

Kethuk Kempyang

Gambar Alat Musik Kethuk Kempyang

Kethuk Kempyang adalah sebagai alat musik ritmis dalam gamelan. Selain itu juga
berfungsi untuk membantu kendang untuk menghasilkan sebuah ritme lagi yang
diinginkan.

Alat Musik Kempul

Alat Musik Kempul

Kempul merupakan salah satu perangkat alat musik gamelan yang hampir mirip dengan
gong, akan tetapi ukurannya lebih kecil. Alat musik yang satu ini memiliki fungsi sebagai
pemukau irama atau menegaskan irama melodi dalam lagu gamelan. Kempul juga
merupakan pengisi akor dalam setiap permainan gamelan. Selain itu kempul juga dapat
menghasilkan suara yang lebih tinggi daripada gong.

Gambang

Alat Musik Gambang pada Gamelan


Gambang merupakan alat musik instrumen pada gamelan yang dimainkan paling cepat
dalam sebuah lagu. Alat musik ini dibuat dari bilah-bilah kayu dan dibingkai pada
gerobogan yang berfungisi sebagai resonator. Selain itu juga dapat memainkan dengan
beberapa macam ornamentasi lagu dan ritme, seperti permainan 2 nada yang
dipisahkan oleh 2 bilah ataupun permainan 2 nada dipisahkan oleh 6 bilah dan pola lagu
dengan ritme-ritme sinkopasi seperti pada gendhing Janturan atau Suluk.

Slenthem

Peking

 Dipukul dengan sebuah tabuh : kempul, gong, kethuk, kenong,


slenthem, demung, saron, peking.
 Dipukul dengan dua tabuh : gender, bonang, gambang.
 Digesek : rebab.
 Dipetik : celempung, siter.
 Ditiup : suling.
 Dipukul dengan tangan : kendang.

34. Disajikan teks eksposisi salah satu alat musik gamelan, siswa dapat
menunjukannya namanya.
35. Disajikan teks eksposisi rumpang, siswa dapat melengkapi dengan beberapa kata
yang tepat.
36. Disajikan gambar alat musik gamelan, siswa dapat menulis satu paragraf teks
eksposisi.
37. Disajikan kalimat huruf latin yang mengintegrasikan aksara swara, siswa mampu
menunjukan penulisan aksara jawanya.

38. Disajikan kalimat aksara jawa yang mengintegrasikan aksara swara, siswa
mampu menunjukan penulisan aksara latinya.
39. Disajikan teks rumpang berhuruf jawa yang mengintegrasikan aksara swara,
siswa dapat melengkapinya.
40. Disajikan beberapa kalimat, siswa mampu menunjukan gugon tuhon

1. Gugon Tuhon ingkang salugu Inggih punika lare utawi tiyang ingakng dados
mangsanipun Bathara kala miturut dongèng inggi punika bocah sukreta. Miturut
kapitadosan lare punika saged waluya lan lestari bilih dipunruwat kanthi
dipuntanggapaken wayang kanthi lakon Amurwa Kala.

Ingkang kalebet bocah sukreta inggih punika:

 Bocah Ontang-anting : putranipun namung satunggal, priya.


 Bocah unting-unting : putranipun namung satunggal, putri.
 Bocah kedhana-kedhini : putra kalih, ingkang sepuh priya lajeng ingkang enem
putri.
 Bocah kembang sepasang : putra kalih putri sadaya.
 Bocah Uger-uger lawang : putra kalih ppriya sadaya.
 Bocah pancuran kapit sendhang : putra tiga, putri priya putri.
 Bocah Sendhang kapit pancuran : putra tiga, priya putri priya.

2. Gugon tuhon wasita sinandhi inggih punika ingkang kalebet pitutur ingkag
boten kalairaken kanthi melok. Langkung kathah ngginakaken tembung "boten
ilok" ingkang sejatinipun ngemu teges boten becik [1].

ingkang kalebet gugon tuhon wasita sinandhi inggih punika:

 Ampun ngidoni sumur mundhak suwing tutukipun.


 Manawi wewehan dipunjaluk malih gulunipun gondhoken.
 Boten pareng lenggah wonten bantal mundhak wudunen [2].
 Boten pareng dhahar wonten peturon mundhak gudhigen [2].
3. Gugon tuhon ingkang kalebet wewaler inggih punika wewaler saking leluhur
utawi tiyang ingkang dados cikal bankal wonten panggènan punika. Amargi
leluhur wau sampun naté nemu cilaka amargi nindhakaken sawijining bab, lajeng
migunakaken wewaler dhumateng anak putunipun supados boten tumut
nindhakaken.[1]

Tuladha :

 Tiyang wonten ing Banyumas boten angsal kesah wonten ing dina Setu Paing.
Miturut cariyosipun : Sang Adipati ing banyumas manggih cilaka tindakan wonten
ing dinten Setu paing. Sang Adipati banjur paring pangandikan maran putra
wayah saha para kawulanipun.

41. Disajikan teks, siswa mampu menemukan pokok – pokok isi teks wewaler.
Gugon tuhon kan kalebu pepali utawa wewaler ‘gugon tuhon yang termasuk
larangan’ gugon tuhon yang berisi nasehat larangan, sebenarnya gugon tuhon
tersebut memuat ajaran. Ajaran itu jelas dengan adanya sangsi ketika dilanggar.
Misalnya : wong-wong kang manggon ing desa Klepu (kulon jogja) ora kena
nanggap wayang kulit, sebab jaman dulu tiap orang itu nanggap ‘mengadakan
tontonan’ wayang kulit, setelah selesai pertunjukkan akan meninggal. Kemudian
juga pernah terjadi, rumah yang digunakan untuk pertunjukkan wayang kulit
tersebut dilempari batu, namun tidak ada yang tahu siapa yang melempari.
Sehingga sampai sekarang orang-orang yang yang ada di desa Klepu merasa
takut mengadakan tontonan/pertunjukkan yaitu wayang kulit.
42. Siswa mampu menunjukan filosofi wewaler pada teks yang disajikan.
43. Disajikan kalimat berhuruf latin yang mengintegrasikan penggunaan sandhangan
mandaswara, aksara jawa, aksara rekan, aksara murda, aksara swara, siswa
dapat menunjukan penulisan aksara jawanya.
44. Disajikan kalimat aksara jawa yang aksara jawa.
45. Disajikan kalimat latin yang mengintegrasikan penggunaan sandhangan
mandaswara, aksara angka, aksara rekan, aksara murda, aksara swara, siswa
dapat menulis aksara jawanya.

Anda mungkin juga menyukai