Anda di halaman 1dari 14

RUMUS-RUMUS TRIGONOMETRI

A. Rumus Jumlah dan Selisih Dua Sudut


Pada gambar di samping diperlihatkan y
sebuah lingkaran dengan jari-jari 1 C(cos(   ), sin(   ))
satuan, sehingga titik A mempunyai
koordinat (1, 0).
Misalkan <AOB = α, dan <BOC = β, B(cos , sin )
maka <AOC = α +β 
 x
O  A(1,0)

D(cos ,  sin )

Dengan mengambil sudut pertolongan <AOD = –β, maka ∆ AOC kongruen dengan
∆ BOD, akibatnya :
AC = BD
AC2 = BD2 …………………………………………………………….……………….. (1)
Karena jari-jari lingkaran 1 satuan, maka berdasarkan rumus koordinat didapatkan :
Koordinat titik B(cos α, sin α)
Koordinat tititk C ((cos(α+β), sin(α+β))
Koordinat titik D(cos(–β), sin(–β)) = D(cosβ, –sinβ)
Dengan menggunakan rumus jarak dua titik diperoleh :
Titik A(1, 0) dan C(cos(α+β), sin(α+β))
AC2 = { cos(α+β) – 1}2 +{ sin(α+β) – 0}2
AC2 = cos2(α+β) – 2 cos(α+β) + 1 + sin2(α+β)
AC2 = cos2(α+β) 2 + sin2(α+β) + 1 – 2cos(α+β)
AC2 = 1 + 1 – 2cos(α+β)
AC2 = 2 – 2cos(α+β) …………………………………………………………………. (2)
Titik B(cos α, sin α) dan D(cosβ, –sinβ)
BD2 = (cos β – cos α )2 + (–sin β – sin α)2

Rumus-Rumus Trigonometri 1
BD2 = cos2β – 2 cos β.cos α + cos2α + sin2β + 2 sinβ.sin α + sin2α
BD2 = (cos2β + sin2β) + (cos2α + sin2α) – 2cosα.cosβ + 2sinα.sinβ
BD2 = 1 + 1 – 2cosα.cosβ + 2sinα.sinβ
AC2 = 2 – 2cosα.cosβ + 2sinα.sinβ …………………………………………………. (3)
Karena AC2 = BD2 diproleh hubungan :
2 – 2cos(α+β) = 2 – 2cosα.cosβ + 2sinα.sinβ
cos(α + β) = cosα.cosβ – sinα.sinβ
Jadi rumus identitas cosinus jumlah dua sudut adalah :

cos(α + β) = cosα.cosβ – sinα.sinβ

Rumus untuk cos (α – β) dapat diperoleh dari rumus cos(α + β) dengan cara mengganti
sudut β dengan sudut (–β) sebagai berikut :
cos(α + (–β)) = cosα.cos(–β) – sinα.sin(–β)
cos(α – β) = cosα.cosβ – (–sinα.sinβ)
cos(α – β) = cosα.cosβ + sinα.sinβ

Jadi rumus identitas cosinus selisih dua sudut adalah :

cos (α – β) = cosα.cosβ + sinα.sinβ

Untuk mendapatkan rumus sin (α + β) dapat diperoleh dengan menggunakan rumus-


rumus yang pernah diperlajari sebelumnya, yakni :
sin (900 – α) = sin α dan cos (900 – α) = cos α
sehingga diperoleh : sin (α + β) = cos [900 – (α + β)]
sin (α + β) = cos [(900 – α) – β]
sin (α + β) = cos(900 – α).cosβ + sin(900 – α).sinβ
sin (α + β) = sinα.cosβ + cosα.sinβ
Jadi rumus untuk identitas sinus jumlah dua sudut adalah :

sin (α + β) = sinα.cosβ + cosα.sinβ

Rumus untuk sin (α – β) dapat diperoleh dari rumus sin(α + β) dengan cara mengganti
sudut β dengan sudut (–β) sebagai berikut :
sin(α + (–β)) = sinα.cos(–β) + cosα.sin(–β)
sin (α – β) = sinα.cosβ + (–cosα.sinβ)
sin (α – β) = sinα.cosβ – cosα.sinβ

Rumus-Rumus Trigonometri 2
Jadi rumus identitas sinus selisih dua sudut adalah :

sin (α – β) = sinα.cosβ – cosα.sinβ

Untuk mendapatkan rumus tan(α + β) diperoleh berdasarkan rumus perbandingan


sin
tan α = , maka
cos
sin(   )
tan(α + β) =
cos(   )
1
sin . cos   cos  . sin  cos  . cos 
tan(α + β) = x
cos . cos   sin  . sin  1
cos  . cos 
sin . cos  cos  . sin 

cos . cos  cos . cos 
tan(α + β) =
cos . cos  sin  . sin 

cos . cos  cos . cos 
sin . sin 

cos . cos 
tan(α + β) =
sin  sin 
1
cos cos 
tan  tan 
tan(α + β) =
1  tan . tan 
Jadi rumus untuk tan(α + β) adalah :

tan(α + β) =

Rumus untuk tan (α – β) dapat diperoleh dari rumus tan(α + β) dengan cara mengganti
sudut β dengan sudut (–β) sebagai berikut :
tan(α – β) = tan(α + (–β))
tan  tan(  )
=
1  tan . tan(  )
tan  tan 
=
1  tan . tan 

Jadi rumus untuk tan(α – β) adalah :

tan (α – β) =

Rumus-Rumus Trigonometri 3
Rumus-rumus diatas dipakai untuk menentukan nilai eksak suatu bentuk sinus,
cosinus, tangens atau yang lainnya. Nilai eksak adalah nilai yang didapat dari proses
perhitungan dan tidak dilakukan pembulatan atau taksiran. Untuk lebih jelasnya,
pelajarilah contoh soal berikut ini:
01. Tentukanlah nilai eksak dari :
0 0
(a) cos 75 (b) cos 165
Jawab
(a) cos 750 = cos(450 + 300)
= cos450.cos300 – sin450.sin300
1 1 1 1
= ( 2 )( 3)–( 2 )( )
2 2 2 2
1 1
= 6 – 2
4 4
1
= ( 6  2)
4
(b) cos 1650 = cos(2100 – 450)
= cos2100.cos450 + sin2100.sin450
1 1 1 1
= ( 3 )( 2 ) + (  )( 2)
2 2 2 2
1 1
=  6 – 2
4 4
1
=  ( 6  2)
4

02. Tentukanlah nilai eksak dari :


(a) sin 150 (b) sin 2850
Jawab
(a) sin 150 = sin(450 – 300)
= sin450.cos300 – cos450.sin300
1 1 1 1
= ( 2 )( 3)–( 2 )( )
2 2 2 2
1 1
= 6 – 2
4 4
1
= ( 6  2)
4
(b) sin 2850 = sin(2400 + 450)
= sin2400.cos450 + cos2400.sin450
1 1 1 1
= ( 3 )( 2 ) – (  )( 2)
2 2 2 2
1 1
=  6 + 2
4 4
1
=  ( 6  2)
4

Rumus-Rumus Trigonometri 4
03. Tentukanlah nilai eksak dari :
(a) tan 1050 (b) tan 2550
Jawab
(a) tan 1050 = tan(600 + 450)
tan600  tan 45 0
=
1  tan60 0. tan 45 0
3 1
=
1  ( 3 )(1)
1 3 1 3
= x
1 3 1 3
1 3  3  3
=
1 3
42 3
=
2
= 2 3
(b) tan 2550 = tan(3000 – 450)
tan3000  tan 45 0
=
1  tan300 0. tan 45 0
 3 1
=
1  (- 3 )(1)
1 3 1 3
= x
1 3 1 3
1 3  3  3
=
1 3
42 3
=
2
= 2 3

04. Tentukanlah nilai eksak dari :


(a) sec 2550 (b) cot 3450
Jawab
(a) cos 2550 = cos(2100 + 450)
= cos2100.cos450 – sin2100.sin450
1 1 1 1
= ( 3 )( 2 ) – (  )( 2)
2 2 2 2
1 1
=  6 + 2
4 4
2 6
=
4

Rumus-Rumus Trigonometri 5
4
Jadi sec 2550 =
2 6
4 2 6
= x
2 6 2 6
4( 2  6 )
=
26
4( 2  6 )
=
4
=  ( 2  6)

(b) tan 3450 = tan(3000 + 450)


tan3000  tan 45 0
=
1  tan300 0. tan 45 0
 3 1
=
1  (- 3 )(1)
1 3
=
1 3
1 3
Jadi cot 3450 =
1 3
1 3 1 3
= x
1 3 1 3
1 3  3  3
=
1 3
42 3
=
2
=  (2  3 )

05. Diketahui sin  = –4/5 dan cos  = 7/25, dimana  sudut di kwadran III dan  di
kuadran IV. Tentukanlah nilai dari :
(a) sin (  –  ) (b) cos (  –  ) (c) tan(  –  )
Jawab

5 25
24
4

 
3 7
Karena α di kuadran III maka sin α = –4/5
cos α = –3/5
tan α = 3/4

Rumus-Rumus Trigonometri 6
Karena β di kuadran IV maka sin β = –24/25
cos β = 7/25
tan β = –24/7
sehingga :
(a) sin (α – β) = sinα.cosβ – cosα.sinβ
4 7 3 24
= (  )( ) – (  )(  )
5 25 5 25
28 72
=  –
125 125
100
= 
125
4
= 
5
(b) cos (α – β) = cosα.cosβ + sinα.sinβ
3 7 4 24
= (  )( ) + (  )(  )
5 25 5 25
21 96
=  +
125 125
75
=
125
3
=
5
tan  tan 
(c) tan (α + β) =
1  tan . tan 
(3/4)  (24/7)
=
1  (3/4)( 24/7)
(3/4)  (24/7) 28
= x
1  (72/28) 28
21  96
=
28  72
75
= 
100
3
= 
4

cos( A  B)
06. Buktikanlah bahwa : = 1 – tanA.tanB
cos A. cos B
Jawab
cos( A  B)
Ruas kiri =
cos A. cos B
cos A. cos B  sin A. sin B
=
cos A. cos B

Rumus-Rumus Trigonometri 7
cos A. cos B sin A. sin B
= –
cos A. cos B cos A. cos B
= 1 – tanA.tanB
= ruas kanan

07. Buktikanlah bahwa cos(A + B).cos(A – B) = cos2A – sin2B


Jawab
Ruas kiri = cos(A + B).cos(A – B)
= (cosA.cosB – sinA.sinB)( cosA.cosB + sinA.sinB)
= cos2A.cos2B – sin2A.sin2B
= cos2A.(1 – sin2B) – (1 – cos2A).sin2B
= cos2A – cos2A.sin2B – sin2B + cos2A.sin2B
= cos2A – sin2B
= ruas kanan

sin(A  B) sin(B  C) sin(C  A)


08. Buktikanlah bahwa    0
sin A.. sin B sin B. sin C sin C. sin A
Jawab
sin(A  B) sin(B  C) sin(C  A)
Ruas kiri =  
sin A.. sin B sin B. sin C sin C. sin A
sin A cos B  cos A. sin B sin B cos C  cos B sin C sin C cos A  cos C sin A
=  
sin A.. sin B sin B. sin C sin C. sin A
cos B cos A cos C cos B cos A cos C
=     
sin B sin A sin C sin B sin A sin C
= 0
= ruas kanan

09. Buktikanlah bahwa tan3  – tan2  – tan  = tan3  .tan2  .tan 


Jawab
Ruas kiri = tan3  – tan2  – tan 
= tan3  – (tan2  + tan  )
(tan 2  tan )
= tan3  – (1 – tan2  .tan  )
1  tan 2. tan 
= tan3  – tan3  (1 – tan2  .tan  )
= tan3  – tan3  + tan3  tan2  .tan 
= tan3  tan2  .tan 
= ruas kanan

Rumus-Rumus Trigonometri 8
10. Jika dalam segitiga ABC berlaku sin2A + sin2B = sin2C, maka tunjukkanlah bahwa
sudut C siku-siku.
Jawab

sin2A + sin2B = sin2C


sin2A + sin2B = sin2(180 – [A+B])0
sin2A + sin2B = sin2[A+B]
sin2A + sin2B = (sinA.cosB + cosA.sinB)2
sin2A + sin2B = sin2A. cos2B + 2sinA.cosB.cosA.sinB + cos2A. sin2B
sin2A – sin2A. cos2B + sin2B – cos2A. sin2B = 2sinA.cosB.cosA.sinB
sin2A(1 – cos2B) + sin2B(1 – cos2A) = 2sinA.cosB.cosA.sinB
sin2A.sin2B + sin2B.sin2A = 2sinA.cosB.cosA.sinB

2 sin2A.sin2B = 2sinA.cosB.cosA.sinB
sinA.sinB = cosA.cosB
cosA.cosB – sinA.sinB = 0
cos (A + B) = cos 900
A + B = 900
Karena A + B + C = 1800
900 + C = 1800 <C = 900

11. Jika pada segitiga ABC berlaku a.cos B = b.cos A , buktikanlah bahwa segitiga ABC
sama kaki
Jawab
a b c
Menurut aturan sinus : = = = 2R
sin A sin B sin C

Maka
a.cos B = b.cos A
2R.sinA.cosB = 2R.sinB.cosA
sinA.cosB = sinB.cosA
sinA.cosB – sinB.cosA = 0
sin(A – B) = 0
sin(A – B) = sin 00
A – B = 00 jadi A = B sehingga ABC sama kaki

Rumus-Rumus Trigonometri 9
SOAL LATIHAN 01

A. Rumus Jumlah dan Selisih Dua Sudut

01. Nilai eksak dari sin 150 = …..


1 1 1
A. ( 2  6) B. ( 6  2) C. ( 2  6)
4 4 4
1 1
D. ( 2  6) E. ( 2  6)
2 2

02. Nilai eksak dari cos 750 = …..


1 1 1
A. ( 2  6) B. ( 6  2) C. ( 2  6)
4 4 4
1 1
D. ( 2  6) E. ( 2  6)
2 2

03. Nilai eksak dari sin 2850 = …..


1 1 1
A. ( 2  6) B. ( 6  2) C. ( 2  6)
4 4 4
1 1
D.  ( 2  6 ) E. ( 2  6)
4 2

04. Nilai eksak dari cos 3450 = …..


1 1 1
A. ( 2  6) B. ( 6  2) C. ( 2  6)
4 4 4
1 1
D. ( 2  6) E. ( 2  6)
2 2

05. Nilai eksak dari csc 1950 = …


A. ( 6  2 ) B. ( 6  2 ) C. ( 2  6 )
1
D.  ( 6  2 ) E. ( 6  2)
2
06. Nilai eksak dari sec 3450 = …
A. ( 6  2 ) B. ( 6  2 ) C. ( 2  6 )
1
D.  ( 6  2 ) E. ( 6  2)
2

07. Nilai eksak dari tan 1950 = …


A. 2 + 3 B. 2 – 3 C. 3 –2
1
D. – (2 + 3) E. (2  3 )
2

Rumus-Rumus Trigonometri 10
08. Nilai eksak dari cot 3450 = …
A. 2 + 3 B. 2 – 3 C. 3 –2
1
D. – (2 + 3) E. (2  3 )
2

09. Diketahui sin  = 3/5 dan cos  = 12/13 dengan  sudut tumpul dan  sudut lancip.
Nilai dari sin (  +  ) = …
A. 16/63 B. –16/63 C. 16/65
D. –16/65 E. 56/65

10. Diketahui sin  = –12/13 dan cos  = –4/5 dengan  dikuadran ke III dan  di
kuadran ke II. Nilai dari cos (  –  ) = …
A. 56/65 B. –56/65 C. 16/65
D. –16/65 E. 12/65

11. Diketahui sin  = 5/13 dan sin  = –4/5 dimana 900 <  < 1800 dan 2700 <  < 3600
Nilai dari tan (  +  ) = …
A. 42/16 B. 63/16 C. –63/16
D. 33/56 E. –21/8

tan  tan 
12. Nilai setara dengan …
tan  tan 
sin (   ) sin (   ) sin (   )
A. B. C.
cos (   ) cos (   ) sin (   )
cos (   ) sin (   )
D. E.
cos (   ) sin (   )

cos (   )
13. Nilai dari setara dengan …
cos  . cos 
A. 1 + sinα.cosβ B. 1 – sinα.sinβ C. 1 + tanα.tanβ
D. 1 – tanα.tanβ E. 1 + cosα.cosβ

14. sin  + sin (  +1200 ) + cos (2100 –  ) =


A. 0 B. 1 C. 2
D. 3 E. 4

15. Nilai tan (450 +  ) setara dengan …


cos  sin  cos  sin  sin   cos
A. B C.
cos  sin  cos  sin  sin   cos
sin   cos sin 
D. E.
sin   cos sin   cos

Rumus-Rumus Trigonometri 11
16. Jika 3.cos (  +  ) = cos (  –  ) maka nilai tan  .tan  = …
A. –3/2 B. 3/2 C. 1/2
D. –1/2 E. 2

17. Jika m = sin A + sin B dan n = cos A + cos B maka nilai m2 + n2 = …


A. 2 + 2sin (A – B) B. 2 – 2.sin (A – B) C. 2 + 2cos (A – B)
D. 2 – 2.cos (A – B) E. 2 – 2.cos (A + B)

18. sin 1650.cos 150 + cos 1650.sin 150 = …


1 1
A.  3 B.  C. 0
2 2
1 1
D. E. 3
2 2

19. 4.cos 2000.cos 100 – 4.sin 2000.sin 100 = …


A. 2 3 B. –2 3 C. 3
1
D. – 3 E. 3
2

20. cos 800.sin 200 – sin 800.cos 200 = …


1 1 1
A. B.  C. 2
2 2 2
1 1
D.  2 E.  3
2 2

sin( A  B)
21. = …
tan A  tan B
A. sinA.sinB B. –sinA.sinB C. cosA.sinB
D. sinA.cosB E. cosA.cosB

3 tan 2400  3 tan150


22. = …
2  2 tan 2400 tan150
A. 2/3 B. 3/2 C. –1/2
D. 2 3 E. –2 3

23. Nilai sin (A + B).sin (A – B)= …


A. cos2A + cos2B B. cos2A – cos2B C. sin2A – sin2B
D. sin2A + sin2B E. sin2A + cos2B

Rumus-Rumus Trigonometri 12
π
24. Jika sin (x + ) = sin x, maka nilai tan x =
3
A. 2 B.  2 C. 2 2
D. –2 2 E. 3


25. Jika A + B = , maka tan B = …
4
tan A  1 tan A  2 tan A  1
A. B. C.
tan A  1 tan A  2 tan A  1
tan A  2 tan A  1
D. E.
tan A  2 tan A  2

26. Jika (1 + tanA).(1 + tanB) = 2 maka nilai tan (A + B) = …


A. 1 B. 1/2 C. –1/2
1
D. –1 E.  3
2

27. Jika tan (A + B) = 33 dan tan A = 3 maka nilai tan B = …


A. 0,2 B. 0,4 C. 0,3
D. 0,5 E. 0,8

1
28. Diketahui tan  =  2 dan  adalah sudut tumpul, maka cos (90 +  ) = …
2
1 1 1
A. 5 B.  5 C. 3
2 2 3
1
D.  3 E. 3
3

29. Pada segitiga ABC diketahui tan A = 1 dan tan B = 3, maka tan C = …
A. 2 B. 4 C. –2
D. –4 E. 5

30. dari gambar disamping, nilai tan  = …


2 A. 3/16 B. 6/17
C. 3/17 D. 5/16
E. 1/4
2

sin(A  B)
31. Nilai dari
tanA  tanB
A. cosA.cosB B. sinA.sinB C. – cosA.cosB
D. – sinA.sinB E. cos (A – B)

Rumus-Rumus Trigonometri 13
32. Pada segitiga ABC diketahui sin A = 3/5 dan sin B = 5/13 serta A dan B lancip. Maka
nilai dari cos C = …
A. 63/65 B. 56/65 C. 33/65
D. -63/65 E. -33/65

33. Bentuk sin (  ) .sin (  ) sama nilainya dengan ...


A. sin2  – sin2  B. sin  – sin  C. sin  + sin 
D. 2.sin  sin  E. sin  – cos 

34. Jika berlaku 5.cos(x + 450) + p.sin(x + 450) = q.cos x, maka nilai p x q = ...

A. 30 3 B. 30 C. 30 2
D. 25 E. 25 2

1 5
35. Diketahui sinα.cosβ = dan (α + β) = , Nilai sin(α – β) = ...
3 6
A. –5/6 B. –1/2 C. –1/6
D. 1/6 E. 1/2

Rumus-Rumus Trigonometri 14

Anda mungkin juga menyukai