ALEXIS DE TOCQ!

JEVILLE VA
� � � ,..
S{JTRAM TUVE NEN DAN TRl

"JI Jard w1c $Cicncc politiqw:

nouvelle ,i w1 mondc tout nouveau"
( Can c6 m¢t khoa h9c chinh tri mc:1i m�
cho m9t the gic:1i hoan toan ml1i)
A.d. Toc,1ucv1/Ic:(1)

Tacgia cua b¢ sach do SQ "Ne'n dan trjlv1y" ( 1835/ 40)

- du'Q'C Ph;µn Toan day c6ng dich sang tieng Vi¢t - la m¢t

1
A. d. Tocqueville: NJn dti11 trf M_v1De la Democrarle en Amerique,
2 �p, ijp I, Leri n6i <tiu., 1835, tr. 62 (nguyen ban ti�ng Phap, G. F.
Flammarion, Paris, 1981 ). Chung toi theo each dich cua dich gia Ph;,un
Toan: - democratie: nEn dan tri; - dcmocratique: dan chu.
10 • BUI YAN NAM �ON

nL1i noi tieng cua clju thu tu'ong Anh Churchill rang nen
dan tri la "hinh thuc nha nu'o'c toi nhat ... neu khong ke
m9i hlnh thuckhac!" da duqc Tocqueville dljbao tuhdn
mot tram nioi nam tni6'c!
Chang cong tu quy t9c Tocqueville da phat hi�n ra
rang: nen dan tri la hinh thuc xa hoi (etat social) duy nhat
kha huu cua thoi hi�n d.J.i. Neu cac nha tu' tu'ong the ky
XVIII con xem nen dan tri la mot hinh thuc cai tri hen
ct;inh cac hlnh thuc khac ho�c nhu' mot hoai ni�m ve nen
dan tri co d<;1i, thi Tocqueville hieu nen dan tri tni6'c het
la mot hi�n tu'qng xa hoi pho bien. D�c diem khu bi�t cua
xa hoi dan chu la su' binh dang cua nhung die'u ki¢n (egalite
•. des conditions). Ong hieu do la
mot tien trinh baa dam cu'dng
vi cong dan va slj binh dang ve
Cd hoi cha m9i nguoi. M¢t each
logic, chu quyen cua nhan dan
va slj binh dang ve cac quyen
chinh trj la thu¢c ve "lo<;1i hinh
ly tu'ong" cua mot "etat po1itique"
(thl che chinh tr;) dan chu. Tu
A d. Tocqueville
each tiep c�n ay, nhat la voi slj
phan bi�t giua linh vljc xa h9i va 1Inh vljc chinh trj (etat
social/ etat politique), Tocqueville c6 can cu de nh�n di�n
va xac djnh thu9c tinh "dan chu" cha c¢ng dong nao dam
baa du'qc quyen tham gia cong khai, khong h<;1n che cua
m9i cong dan vao cac vi tri kinh te xa h¢i va chinh ttj.
Nhu' the, dan tri la "khai ni�m gi6'i hq.n" de phan bi�t voi
cac hinh thuc cai ttj khac trong Uch SU.
 rnv \DVI ,n IRlll IIY\ • I I

Tocqueville thu¢c ve nhung ngu6'i khong tin rang

ban than nen dan tri co the giai quyet duqc het mQi van
o
de. day, theo loi noi quen thu¢c hi�n nay, ong thay ca
m�t sang Ian m�t toi, thay thach thuc, nguy Cd lan Cd hQi.
Theo ong, nen dan tri hua h�n duqc nhung gi cho tlidng
lai la tuy thu¢c vao yeu to quyet dinh: tinh than trach
nhi�m cua nhung ngu6'i cong dan doi voi c¢ng dong. Tu
do, ong dJt ra hang lo4t van de dang con nong bong tinh
tho'i sv:
- N en m4nh d4n thvc hi�n nen dan trt den dau?
- Lam sao hqp nhat sv tham gia cua to.in dan voi the
che chinh tri d4i di�n?
- Xa h¢i hi�n d4i dung trlioc nguy Cd nao khi sv tho'
d1 tinh phi chfnh tri Va XU hliong quay tro' Ve voi CUQC
song rieng tli ( ong gQi la "chu nghia ca nhan") ngay
cang gia tang trong nhan dan?
- Lam sao can doi duqc moi quan h� giua nha nlioc
va kinh te, giua ca nhan va
xa h¢i; hay noi each khac,
giua tv do va binh dang?
Cac cau hoi day thach
thuc ay dang la moi b�n tam
hang dau cua nhieu nha ly
lu�n chinh tri hi�n nay tren
the gioi, chang h�n ndi John
Rawls, Norberto Bobbio va
Jiirgen Habermas ...
Tocqueville con la ke
 TRO CHDY(N TRIIT HOC + 47

(xem Toan t<J,p Beaumont, V, 433). Ten g9i ay ngt:i y

nhung gi, th�t kh6 ly giai. Ve h�t nhan "tl.j do" trong tu
hidng cua ong, ong khong khac may v6'i nhungJ. Locke,
Adam Smith, Benjamin Consl:ant hay J. S. Mill. Nhung,
theo ong, y chi ca nhan cung phai tudng hqp v6'i lQ'i ich
"dich thtjc" cua quoc gia, trong chung ml.jc d6, ong l.�i
tan thanh Rousseau trong vi�c bien nha "bourgeois" ( hi
san) ich ky thanh "citoyen" ( cong dan) hu6'ng den lQ'i ich
chung. M<)t m�t, la nha tl.j
do, ong thua nh�n thuyet
duy ly cua phong trao Khai
minh, nhung m�t khac I�
khong qua tin c�y vao ly
tinh con nguoi, nhat la lo� 7iiii ----
ly tinh cong C\1 bat chinh trj
Va xa hQi phai ph\LC � cho ;;
kinh te. Ong mong muon
rang: ly tinh va ban na.ng,
tin va biet, binh dang va hj
do phai duQ'c ket hQ"p I� voi
nhau. Nhuv�y, neu tom tat
m9t each tho thien, c6 the
cho rang m\LC tieu cua Tocqueville la: d�t quan ni�m hj do
cua Montesquieu tren nen tang dan chu cua Rousseau va
bao dam an toan cho m\LC tieu ay bang Sl.j hien minh cua
Pascal< 1 >. Ong khong c6 cao v9ng nhu Hegel, Marx hay
1
Blaise Pascal (1623-1662) n6i ti�ng v6i y tuong "danh cu9c"
(le pari pascalien) cua long tin vao Sl! t6n t:,ii cua Thuqng d�.
Tocqueville: c6 dire tin ton giao thi "con ngucri dugc nhi�u nh�t va
M • IOI YAN NAM SON

� u_a la mot tin vui cho b<;1n dQc ntio'c nha, nhat la
�ho nhfing ai van yeu thich nen van h6a va van
hQC Phap voi cac danh tac cham biem tinh te, sac sao
- va ca tinh quai - cua nhfing Moliere, La Bruyere,
Voltaire ... khi Chau ong Rameau, mot ki�t tac doc dao
cua Denis Diderot duQ'c GS Phung Van Tuu gioi thi�u
va, Ian dau tien, dich sang tieng Vi�t. Tac pham "dqc
dao" cave ha phudng di�n: so ph�n long dong cua n6;
cac ngg y ham ho, da nghfa ndi cac "nhan v�t"; va anh
hu6'ng m�nh me den bat ngo CUa no doi VOi CUOC thao
lu�n ve "bi�n chung cua khai minh" tu dau the ky XIX
cho den "tam thuc hq,u-hifn dC:Zi" ngay nay. Bai viet sau
day xin g6p them may y nho ve gia tri tu tu6'ng van
con ttidi mo'i CUa tac pham, Sau khi dtiQ'C may man la
mot trong nhfing nguoi dau tien thuong thuc ban djch
tuy�t voi nay.
58 • BUI VAN NAM SON

ngtjc ta c6 hai linh hon cung cl', Faust). Trang moi con
nguoi deu c6 chat Faust va chat Mephisto nhu la hai m�t
cua thvc the nguoi. Ca hai
tinh chat luon la doi tr9ng
va lvc tac d9ng nguQ'c l�i
trong qua trinh con nguo'i
truong thanh trong bi lqch.
H�n tu trung gioi o day la
"Chua Tr6'i", cha phep hai
cai doi cljc tlj do hanh d9ng
va giu vai tro cua y thuc
quan sat, phe phan nhli la
nguoi "luQ'c tr�n" truoc slj
xung d9t giua "chinh de" va
"phan de" trong cac "nghich
J.P. Rameau ( 1683-1764 ),
If' (antinomien) cua Kant!
nha so�n nh�c lon nhat cua
mtoc Phap thoi Baroque.
Trang Chau ong Rameau,
"Han" va "Toi'' ( "Rameau"
va "ong triet gia") la c�p doi l�p, con "N gu6'i dan chuy�n"
lam h�n tu trung gi&i. Ba ma la m9t, m9t ma la ba, giong
nhu "ban tinh troi chay" cua CUQC song! Nhung, Rameau
("Han") la ... Rameau, chu khong ( con) phai la chang
Werther eo la cua Goethe luon "kh6 so" voi chinh minh,
cung khong (con) phai la "ong nghe" Faust cao ng�o
luon b�n tam den vi�c "hi�n thljc h6a" ca nhan minh
giua dong do'i O trQC. Rameau baa: "toi chiu dljng de
dang hdn tinh tr�ng tam thu6'ng cua toi" (I). Voi nh�n
xet ay, Rameau da o vao m9t tam the khac, th�m chi,
1
Cac trich dfrn la tu ban djch cua GS Phung Van Tim.
68 • 801 YAN NAM SON

"ToN TAI"VA "DAN THAN":

HAI NEO DUONG
CUA THUYET NHAN BAN
? � A ?

1
Trong lich SU tu tu6'ng Tay phttdng, thuyet nhan
ban thuong ducjc chia lam ha thoi ky: thuyet nhan ban
La Ma (ket tinh ctia thoi ky Hy L�p h6a), thuyet nhan
ban thoi Pht,1c hung, va cac thuyet nhan ban khac nhau
tiep dien cho toi ngay nay. Thuyet nhan ban, trong Itch
SU lau dai va phuc t�p ctia n6, tlju trung la nhung each
tiep nh�n va dien giai khac nhau ve di san tu tuong Hy­
La. Voi doi chut m�o hiem, m9t cai nhin sd luQ'c ve
nguon goc tu nguyen ctia khai ni�m "nhan ban" c6 the
cho thay manh moi ve cac d�c trung ban dau ctia n6. Tu
La tinh humanus ("thuc;,c ve con nguoi", "tinh nguoi",
"nhan ban", "nhan van" ... ) duong nhuc6 quanh�vdi tu
homo ("con nguoi") va vdi tu "humus" ("dat", "cat bt,1i")
de chi nhung "st;t v�t tran gian" tudng phan vdi than
 TRO CHUY(N TRlrT HOC • 69

linh ( tu Hebrd "adam"/"con nguoi" cfing c6 nguon goc

tu "adamah"/"dat"). Tu chfi humus, ta c6 tu humanus
("tran the") va humalitas ("due khiem ton, khiem h,t).
Tu chfi homo, ta c6 tu humanitas. Tho4t dau, humanitas
c6 nghia la slj nhan tu, hien dju, tlidng phan voi thu v�t
hung du. Vl con nguoi la yeu
duoi, la "hfiu the thieu than" va
chju dau kho, hQ can den slj
doan ket, tinh nguoi va slj
khoan dung. "Due khiem h4" d
day khong huong len than linh
de cau giai thoat, cuu d(> cho ..
bang huong ve con nguoi, voi
nhfing hfiu h4n cua kiep nguoi.
M�t khac, tuy yeu duoi hdn thu
v�t, con nguoi c6 the dung len
tren thu v�t. Dieu h9 can c6 va
se tro' thanh ban tinh thu hai
cua h9, d6 chinh la van h6a. "Nhan each" hay pham gia
cua con nguoi chi c6 the c6 duqc khi con nguoi vlidn
len khoi the gioi tl;i nhien va thu v�t. Tu sl;i dong dang
voi thu v�t d trong tl;i nhien, van h6a giup nay sinh tinh
ca nhan, tinh ljch su, slj tl;i quyet va sl;i binh dang.
Humanitas, trong the gioi co La Ma, do do, vua dong
nghia voi long nhan tu, nhan ai, vua la van h6a, giao
dvc, Slj trliong thanh Va chat }uqng CUQC song.
Hai d�c diem neu tren :xuyen suot Heh SU cua thuyet
nhan ban, nhung luon duqc neu tro' }4i va <lien giai l4i,
nhat la sau nhfing CUQC chien tranh Ion hay nhfing bien
82 • B01 VAN NAMSdN

v�t nham t�p trung di tim"ban chat" cua chung.

The nhung, Heidegger khong xem con nguoi va slj
hi�n huu Cua con nguoi la mgc tieu toi h�u Cua Slj nghien
cuu, trail�i, nghien cuu ve con nguoi chi la m<;>t buoc t�p
duQ't (Vorubung) de thtjc slj hieu duQ'c cai ma Heidegger
g9i la "Ton t�i". Diem xuat phat la m<;>t hinh thuc nhat
dinh cua Ton t�i, do la Dasein cua con nguoi, va do la
diem xuat phat tat yeu va duy nhat kha huu, nhung chi la
phudng ti�n ho trQ' de hieu"Ton t�i" la gi.
Huong di d<;>c dao ay cua Heidegger khong con xuat
phat tu slj v�t theo mo hinh truyen thong, trong do con
nguoi cung duQ'c hieu nhu la"slj v�t", nhu la" d6i tliQ'ng"
tren duong tim hieu Ton. t�i, ma hoan toan nguQ'cl�i: can
phai tien hanh mo ta, phan tich ve the each ton t�i hoan
toan d�c bi�t cua con nguoi - voi nhung gl chi rieng co
ndi con nguoi: y thuc, xuc cam, canh tr�ng, y huong, slj
UU tu, Slj lo au, SQ' hai ... , va xem tat ca nhung d�c diem ay
la chia khoa de hieu ve CUQC d6'i, ve the gioi. Heidegger
g9i do la "phan tich phap ve Dasein" hay "ban the h9c
nen tang".
D6'i ngu6'i - tuc Dasein, hay slj hi�n huu cua con
ngu6'i chung ta, nhu each noi cua Heidegger - chi thanh
tlju, khi ta thljc slj na.m bat nhung kha the rieng bi�t nhat
cua ta, thay vi de tan chay, tieu bien trong slj b�n r<;>n
hang ngay, trong slj phgc tung hay xu tho'i m9t each VO
tri, thieu suy xet, phan tinh ve tat ca nhung gi ta suy nghi
va hanh d<;>ng.
Trang sljphan tich ve doi nguoi (Dasein), Heidegger
 TRO CHUY(N TRltt HOC • 89

biet "hanh xu" VOi the gioi, VOi CUQC doi Va VOi nhftng
nguoi khac.
Cai cho-minh chu yeu la "dv ph6ng" (projet).
Heidegger tung n6i ve cau true song doi "bi nem vao
m(lt hoan canh" va "dv ph6ng" (Entwurf) nhu la d�c
diem cua Dasein. Voi Sartre,
T 6n t<].i cua con nguoi la dv
ph6ng ve chinh T 6n t<].i cua
minh. Con nguoi khong
tieu bien trong cai hi�n ton,
ma luon dv ph6ng ve tu'.dng
lai. Con nguoi c6 nhung kha
the, c6 sv Iva ch9n, c6 nang
Ive tv phe phan, chu khong
ddn gian tv dong nhat voi
chinh minh nhu cai tl.j-minh
Martin Heidegger cua sv v�t. Nho dau ma cai
cho-minh c6 duqc nang Ive
dv ph6ng? Theo Sartre, d6 la nho cai hu VO nhu'. la lo
hong trong slj day d�c cua ton tq.i, giai ph6ng kha the va
sv tlj do cua con nguoi. 0 day, Sartre tiep thu d¢ng tu
"hu vo h6a" (nichten/aneantir) cua Heidegger. Khi cai
cho-minh hu6'ng den tu'.dng lai bang dl;t ph6ng (vien
tu'.qng, ke hoq.ch, cho dqi, hy v9ng ... ) , n6 "hu VO h6a"
chinh qua khu cua minh, bay gio da bi h<]. thap xuong
thanh cai tv-minh (vo kha the). N6i khac di, ta luon c6
nhung Iva ch9n khac. Ta c6 the the nay ho�c the khac,
Iva ch9n lam ho�c khong lam. Kha the cua sv phu dinh,
Cua vi�c "n6i khong" tq.O nen SV tV do cua ta. Khong CO
98 + BUI YAN NAM SON

bang each vuqt qua tinh chu the/ chu quan, tim thay cha
d\ia trong cai gi d6 kha bi nhi�m, duqc ong gQi la "Ton
t�i". "Ton t�i" tuy khong phai la than linh, khong phai la
nen m6ng cua the gi6'i nhu trong ban the h9c - than h9c
qtu truyen, nhung van la cai gi gqi cho ta cam tr�ng kinh
m9, quy hu6'ng. Nen sieu
hinh h9c ve tinh chu the cai
bien the gi6'i bang khai
ni�m Va ml.)C dfch cua con
nguoi, lam bien d�ng Ton
t�i khien con nguoi lang
quen Ton t�i va bi Ton t�i
roi bo (Seinsvergessenheit),
m9t tu tuo'ng c6 le hoan
toan xa I� v6'i the gioi quan
Jean Paul Sartre ljch su cua Sartre C 1 > .
Vi the, theo Heidegger, ban than khai ni�m "thuyet

1
Co nhi�u y ki�n tan thuong khai ni�m "Hing quen T6n 4ii/va bi T6n
4}i rm bo" (Seinsvergessenheit) cua Heidegger, nhung cung co y ki�n
phe phan, xem do la XU huong thoai bQ, phan ly tinh, phan van minh,
phan hi�n d�i (Dirk Mende: "La thu vJ "thuyit nhan ban". VJ cac
tin d1:t cua triit h9c h{iu kj; vJ Tfm tt;zi!Brief iiber "den Humanismus ".
Zu den Metaphem der spiiten Seinsphilosophie. Trong Dieter Thoma
(chu bien): Heidegger Handbuch. Metzler Verlag Stuttgart 2003, tr.
255) ho�C thu h�p khong gian Cua Sl,l tl,l tri, Sl,l tl,l ban bf> quy l�t Cua
hanh d(mg con ngum, n�u "quy l�t" (nomos) dm;rc ban than T6n 41i
"ban cho" (nhu m<)t Sif biin) (Jurgen Habermas, Diin ngon tridt h9c
vJ Hi¢n dt;zi/Der philosophische Diskurz der Modeme, Frankfurt/M
1985, tr. 185). Heidegger, ngay trong La thu, da dv doan tru6c phan
irng nay va canh bao vi�C rut ra nhfrng h� }� ("chi th�y Sl,l phu nh�n,
tieu Cl,lC cua "chu nghla hu vo") UI tu tuong cua 6ng.
1 02 • BUI VAN NAM SON

N HAT DitN PH!T,

NGlfiiT DitN PH!T

M �t troi co khuon m�t Ph�t; m�t trang co khuon

m�t Ph�t / Ngay ngay g�p Ph�t; Thang thang g�p
Ph�t! "Thong di�p tam linh" ay ve slj hoa h<Jp giua tran
canh va dq,o tam den tu cung mc;>t tac gia cua The' gi6'i
quanh ta moi day (NXB Da Nang, 2006), mc;>t t�p sach
gom nhung bai viet ve "the Sl( cua m9t tj giao SU chinh
tri h9c lao luy�n va sac sao tu Paris. Duoi ngoi but tai hoa
d�c sac cua tac gia, "khoa hQc chinh tr( v6n qic ky phuc
t4p da tro' nen mem m4i va day tinh nhan ban cua m9t
tac pham van chudng chinh tri la nho tam nhin va tam
long cua m9t nguoi tri thuc ma dinh nghia ve no da tro'
nen noi tieng: "tri thuc la nguoi lam nhung vi�c chang an
nh�p gi den h9" (s'occupe de ce qui ne le regarde pas", J. P.
Sartre). "T�i sao hQ XO ro vao nhung chuy�n kh6ng lien
quan gi den hQ nhu v�y? Ay la t�i vi hQ XO ro vao chinh
chuy�n cua h9. Chuy�n kh6ng phai cua hQ ma hQ thay la
cua h9. Cai thay do lam hQ tro thanh tri thuc".
104 • BUI VAN NAM SON

vinh h�nh, nhu'ng l�i bu<)c minh phai co di toi, phai co

nguoc len!
Tnioc het ve nhan de t�p sach. Anh da dv tinh cha
no m<)t cai ten: "Nhin Trang". Nhan de hay, tho m<)ng,
gqi tu'ong, nhu'ng cac nha lam sach e ... kho ban, vi nguoi
dQC thu'ong thich "mua" m<)t cai gi "Cl,l the"! Thi chQn
"Thay Ph(l,t" v�y, vi do cung la nhan de cua m<)t bai trong
t�p. Anh hoan hi chap nh�n de nghi, du ai nay deu thua
biet anh tran tr9ng chu nghia den muc nao: "h9c m9t cha
trong sach thi thau ri5 m9t cha, nhin cha ay trong sv v(l,t
tru6'c mat de' thau ri5 them, va
ap d1;tng cha ay vao dai, song
v6'i no". (Tt;ing nguai quet chua
tren nui Tuy Van).
Chu con de ta "song voi"
chu dau phai chi de "d9c"!
Nhu' the, "Nhln trang" hay
"Thay Ph�t" dau co gi khac
nhau? M<)t hlnh anh quen
thu<)c nhung tuy�t d�p trong
Kinh chqt hi�n trong dau toi
hie ay: "Hoa khai kien Ph�t
ngQ VO sinh". Th�t 1� lung, hoa
n6', hoa tan la VO thu'ong, sao 1� "ng<)" du'qc trong ay le VO
sinh va cont� mat thay duqc Ph�t nua?
Sau khi yen tam trao dua con tinh than vao tay m<)t
nguoi co thua long yeu sach va quy chu la nha van Phan
Thi Vang Anh, Anh quay l�i toi, bao: "Nho Son viet may
loi gioi thi�u cho t�p sach ! ". Troi oi, sao toi dam nh�n?
 TRO CHUY(N TRIO HOC • 113

... CHO LONG TOI THEO GHE ...

Anh muoi lam:

Chan non dt;ti ng4p ngilng tung bttac nh�
Tim run run tram tinh cam r1:tt re
Tuai mttai lam gap sach lq,i, dung nghe
Long mai mo' giua tay dai am ap...
(Huy C�n)
Chi muoi sau:
Em mudi sau tuai, trang mtidi sau
Ao lt:ta phdi buo·n san gio xtta...
(TranDq, Tit)
Va nang/ chang muoi bay:
Tuai mttdi bay bay gi& Zen gap gay
Ho'n vu Vd tpi ay o' may deo...
(Bui Giang)
Vu Vd buon? Bang khuang nho? Nhung 'xon xao
114 • BOIYANNAMSON

tham l�ng"? Nhfing than thucdau doi? Nhung trd tran

khong loi dap? CH, tuoi hoa nien khong bao gio c6 loi!
T9i ay d maydeo!
Nhung b.).n than men di! Roi se vao tuoi muoi tam
"ho'n quay trong gi6 bao", khong tranh khoi va khong bao
gio c6 l.).i! "Tuai cualytri" (l'age de raison) nhu nguoi Phap
n6i. Roi se doi di�n v6'i muon van cau hoi, binh thuong
hay tram tr9ng. C6 the c6 nhung loi khuyen bao, nhung
"nha tu van" thien than hay ac quy, nhung khong c6 ai thay
ta de ch9n ll_ia, quyet dinh, choi tu hay chap nh�n. Giua
dongdoi CUQn song, bq.n Se tlj minh nam lay tay cheo.
Th�t ra, "tuoi cua ly tri" dau phai bat dau m9t each
"may m6c" d tuoi doi chin!
N6 bat dau s6'm hdn the
nhieu, nhli nhfing nghien
cuu m6'i nhat da cho thay.
Chang phai ngau nhien khi
d (rat) nhieu nli6'c, nguoi ta
dq.y, chdi Va hQC triet hQC
'j ( oi ! tu dang S(;1 Vadang yeu ! )
ngay tu gifia nhfing nam
A
"' ... 11. (B q.n khong
cap t'1n li.'
Xin thii "go" may tu
"philosophy for children"
trong may tinh!). Dau phai
"g40" trietde som thanh ba
(ong) � non! Chdi va vui
thoi ma! Nhung bo ich bat ngo: t�p dung ngon ngfi cho
chuan xac, t�p hinh thanh mQt so khai ni¢m, t�p th6i
116 • BUI YAN NAM SON

Qµa di, v6'i nhung hoa tan t(l

Hoa trong h,3'n ta, ai hai duqc bao gi<1
Victor Hugo 1 *

T oi nghe n6i trong d�o Ph�t, hanh d9ng vi tha d�p

nhat, quy nhat, hi�u qua nhat la "phap thi". N6 quy
hdn ca ao cdm, vang b�c, vi n6 n6i vao long nguoi, xoay
chuyen tim nguoi. Con nguoi, mong manh va co d9c
the, m¢t khi tam y bien doi, c6 the c6 sue m�nh thoi sdn.
Th�m chi den muc nha Ph�t g9i la "bat thoai chuyen",
tuc tu nay tam kien co, tiep t1;1c di len, hu6'ng thuqng.
khong quay lui tro l�i. Trang thoi buoi day ray nhung tu
"suy thoai", "xuong cap" tren nhieu linh Vljc, phap thi,
theo nghia tren, can thiet bao nhieu !
Nhung, tru6'c het la thai d9. Socrates ng6i xuong via
1
• Dftn trong bai "Thac la thd phach" trong S<;ri ta nh¢n.
118 • BUI YAN NA/HON

vua thay long minh trong treo, mat ni<,ji, khong bqn m9t
chut but rut, hoang mang. Do van tai d�c sac cua tac gia
chang? N6i the la thua! Hay phai chang "li1i theu" da
th�t slj thoat ra tu"long gam"? Vang, chac the roi! 22 cau
chuy�n gom nhieu hudng viva cung b�c khac nhau. C6
chuy�n ly ky, hoi h¢p khong kem truy�n phim Rashomon
cua Nh�t Ban trong "Quan hu via", co chuy�n hai ht.toe,
bat ngi1 nhu "Dua con", Icy di ma cam d¢ng nhu "Cai
vong kh uy en", va con thd
'I!"'- t m(>ng nua, nhu trong
CAO HUY THU.AN nhieu chuy�n khac. Cao
,,,. v.1•

huynh dap them da thit

day d�n cho ho xlidng
SQI TO NHiN

khai ni�m, them mau

huyet, khong, dung hdn,
them khi huyet cho tam
than kia hong hao, tlidi
nhu�n, day sinh lljc.
N glio'i d9c yeu van
chudng, triet h9c Tay
: ..,,,
phuong ding se c6 dip
g�p l�i rat nhieu ten
SZJ ......, ......
tuoi quen thu(>c, nhling
duqc gioi thi�u th�t nh�
nhang, duc;;c soi r9i duoi anh sang moi me, tinh te. Nay
la van chuong: La Fontaine, Victor Hugo, Baudelaire,
Ronsard, Verlaine, Tourgueniev ... , nay la triet ly:
Socrates, Ciceron, Epicur, Epitecte, Descartes, Kant,
Sartre ... Moi ngui1i d9c han se c6 cam nh�n cua rieng
 TRO CHUY(N TRlrT HOC • 123

Tu HIEN
. DAI
. DEN
HIEN . HOA
. DAI
1
C6 m¢t so tu thoq.t nhin tuong nhu ddn gian, nhung
lq.i h6a ra rat rac roi, chang h q.n cha ((hi�n dt;ii". Thoi nao
cha la "hi�n dq.i" doi voi nguoi dang song trong thoi dq.i
ay? C1=1 Banh To chac cung thay thoi cua c1=1 la "hi�n d;µ"
so voi thoi cua to tien Cl:l ! Nhung, th�t ra, de duqc gQi
la "hi�n d;µ", khong ddn gian nhu the. D6 la ly do tq.i sao
tu nay moi chi ra doi o phudng Tay vao dau the ky XIX
ma tho_i. D6 la vao nam 1800 khi Hegel dung n6 Ian dau
tien nhu mc;>t khai ni�m de djnh nghia mc;,t thoi dq.i: "thoi
1
dq.i moi" ( die "neue Zeit ') la "thoi hi�n dq.i" ( die "moderne
Zeit"), tudng ung voi cha tieng Anh "modern times" va
tieng Phap "temps modernes". Thoi dq.i nao v�y? Thua: d6
la . . . suot ba the ky truoc do cua chau Au! Vi�c phat hi�n
ra "tan the gioi", phong trao Ph1=1 c hung va phong trao Cai
each ( ton giao) - ha S\f ki�n Ion vao khoang nam 1500 xa
lac xa ld - l;µ tq.O nen buoc ngo�t thdi d�i gifta thoi trung
126 • BUI YAN HAUON

nh�n nhu la tai san so huu cua tinh than, va tinh than
nh�n ra minh nhu la o trong nha cua chinh minh" ( tuc:
phan tinh). Sv ttj do va stj phan tinh the hi�n ro o ban
diem: a) tinh cd nhan: trong the gioi hi�n dq.i, ca tinh va
tai nang ca nhan du'Q'c the hi�n cong khai va VO hq.n; b)
quye'n phe phdn: nguyen tac cua the gioi hi�n dq.i doi h6i
rang: nhung gi muon dttQ'C thua nh�n thi phai thtjc S\i
xung dang; C) S1/ ttJ trj CUa hanh d(mg: d�c diem CUa the
gioi hi�n dq.i la moi nguoi ttj chiu trach nhi�m ve vi�c
lam cua chinh minh va d) triet h9c ( va khoa h9c) da
truong thanh, c6 SU m�nh "nam bat thoi dq.i cua minh
bang tu tu'ong".
- Va, thu hai, ly do de g9i "thoi d�i cua chung ta" la
"thoi dq.i moi nhat" la: m<;>t hi�n t.;ii - muon tlj khang
dinh minh nhu la "moi nhat", "hi�n d.;ii" nhat - thi phai
lien tyc doi mai de xung dang voi "Tinh than thoi dq.i"
("Zeitgeist").
Nhu the, doi voi phudng Tay, vi�c bien "thoi d.;ti cua
chung ta" (nostrum aevum) thanh "thoi d.;ti moi" (nova
aetas) phai la m9t no Ive
phi thuong, can c6
nhung tien de tinh than
nhat dµili, trong do S\i t\i
do va giai ph6ng ca nhan,
slj t\i tq va S\i phan tinh
ve van h6a (khong con
c6 m<;>t trung tam de ban
Karl Marx
phat van h6a nhu trong
qua khu nua va thua nh� cac nen van h6a khac, n6i ngan:
132 • IUI YAI 1AM SON

TIN VA DANG TIN

Tin Xuan da c6 nhanh mai day

Khong lfch nhung ma van bitt gieng...

B6 la h�nh phuc ddn sd cua nguoi han si vao thuo ma

tin con dong nghia voi . . . tin, vi trong coi VO thuong, it ra
nguoi ta van con c6 the vung tin vao nhung dinh lu�t hau
nhu hang cuu cua t\t nhien: 'xuan sinh thu thanh, ban VO
tam it thao mpc; phong hanh ba d9ng, t�n hilu tin it trung
ngu... ". Ngay nay, c6 le khong kh6 lam de c6 m¢t quyen
Iich, nhung nhanh mai thi khong chac se ltjp bao tin Xuan
vi bi ng�p ung; gi6 mt.ta khong chi loi h�n voi ca tom ma
con day chung vao chet ng�t giua long thanh ph6 ... Roi
con bao nhieu song ho, rung nui dang va se la n�n nhan
cua cdn me cuong tan pha. Cau thd Cung oan tttong da
vinh vien lui xa nay l�i lam qu�n long bao ngttoi dang dtiQ'C
song trong hoa binh: tang thitdng den ca hoa kia co nay ...
"Nhan tai" lan tran khap ch6n va nay dang tro thanh tham
 TRO CHUY(N TRJ(T HOC • 135

3
Neu o binh di�n ca nhan, long tin can nhieu den sv
hieu biet thi o binh di�n xa h9i, slj vi�c phuc t<).p hdn
nhieu, vi o day quan h� gifia nguoi va nguoi ngay cang it
dva vao stj hieu biet trtjc tiep. Ngay tu dau, long tin la
m<;>t nguon ltjc xa h<;>i giup cho ho<).t d9ng phoi hQ'p gifia
nguoi v6'i nguoi c6 the hinh thanh trong dieu ki�n hau
nhli hoan toan VO danh. Trang xa h<;>i hi�n d<).i, ta chiu tac
d9ng boi nhfing cai g9i la hf thong tritu tli(J'ng, tuc nhfing
Cd che dQC l�p VOi d�c tfnh
cua nhung ca nhan. Chung
c6 gia tri nhli nhfing hf thong
kf hi�u, va ta chi lam vi�c v6'i
nhung ky hi�u ay. Chang h<).n
khi ta bo la phieu cho nhfing
ca nhan xa 1.)., hay san sang
giao dich tai chinh v6'i nhfing
to chuc ma ta khong he va
cung khong can quen biet.
Mai tniong giao dich nay la
dang tin c�y chi nho c6 long Niklas Luhmann

tin rang n6 duQ'c thua nh�h

nhli la "ky hi�u" pho bien n'la ca nhan ta khong t<).O ra hay
khong tai nao tham tra duQ'c sv thua nh�n ay. M<;>t h�
thong truu tuQ'ng khac chinh la h� thong cua nhung
chuyen gia khoa h9c duQ'c ta thliong xuyen "vay mliQ'n"
tham quyen va kien thuc cua h9. Cac h� thong ay so di
v�n hanh dliQ'c la nho ta - tuy khong biet ho�c biet rat it
140 + BUIVANNAMSON

"HIEN DAI THU HAI" VA

NENVAN HOA CONG LUAN
, � ...,• ,,; A A

T he gi6'i ket thuc th�p nien dau tien cua the ky XXI
bang m<)t slj ki�n d�c bi�t: h<)i nghi Copenhagen
ve bien doi khi h�u duqc to chuc ram r<) chu'.a tung co
v6'i ket qua ... dang that VQng! Cai "Realpolitik" ("chinh
trj thtfc te") vi lqi ich tru'.oc mat cua cac quoc gia du6'ng
nhli van con thang the tntoc cac moi hiem h9a toan cau.
Tuy nhien, o binh di�n khac, h¢i nghi ay van mang tam
voe ljch su, vi, du muon hay khong, no la m<)t dau hi�u
xac nh�n cac d\i bao ly thuyet cua nhieu nha nghien cuu
xa h<)i vao nhung nam giao tho'i giua hai thien nien ky:
S\j chuyen bien khach quan CUa Cong CUQC hi?n dt;ii hoa
thu nhat sang tho'i ky hi?n dt;ii hoa thu hai voi m<)t lot;1t cac
khai ni�m moi me nhu'.: xii hpi-nguy c� xii hpi-the giai va
ne'n van hoa cong lwJn ... Co duly do de chung ta, khi don
Xuan moi, thu tiep c�n voi h� van de m6'i me nay, hay, n6i
dung hdn, tro l�i v6'i van de hifn d,;zi h6a, m9t chu de cua
bao Xuan Thoi bao Kinh te Sai Gan each day hai nam.
148 • BUI VAN NAUON

nhang: h� thong ngay cang khong che va "thu9c dia

hoa" the gioi CUQC song, cac dang phai va cac nh6m }Q'i
ich thay cha cho nen clan chu tham dv, xa h9i ngay cang
duQ'c quan ly tinh vi, vuQ't ra khoi nang Ive nam bat cua
nhung nguoi cong clan. Va chinh xa h9i-nguy Cd - va
cungvoi n6 laxa h¢i-the gioi toan cau h6a-vao dau the
ky XXI lq.i la Cd may de tung buoc khoi pht;1c va phat
trien nen van h6a cong lu�n dung nghia. Habermas to ra
lq.c quan ve trien v9ng
hoi sinh CUa "khu yVC
cong c¢ng". Ong nhin
thay trong tlio'ng lai ky
nguyen moi cua m¢t
"c¢ng dong chinh tri"
,.,..,. �
. !
/
{��
Vl:iQ't ra khoi khuon
-1

kho cua cac c¢ng dong

hq.n h�p dva tren Cd SO
quoc gia, chung t¢c va
sv dong nhat van h6a
Habermas
de tien tdi m9t cc)ng
dong dtja tren nhung nguoi cong dan c6 nhung quyen
hq.n va ngrua VlJ blnh dang duQ'c dam bao ve phap lu�t.
Cc;,ng dong chinh tri mang tinh toan cau ay doi hoi m¢t
nen van h6a cong lu�n tich eve, ndi d6 nhung van de
thu9c ve lQ'i ich chung c6 the duQ'c thao lu�n m9t each
cong khai va song phang, va sue m"1nh cua cong lu�n c6
the tac d¢ng hi�u qua den cac qua trinh lay quyet dinh.
150 • 801 YAN HAMSON

VAN HOA VA VAN HOA

CHfNHTRI
M9t la vua st:f dan chang hilt
Hai la quan chang thilt gi dan
Ba la dan chi bie't dan
Mijc quan vai quoc, mijc than vai ai ...

T h�t khong vui khi vao dip dau xuan l<).i nho den ba
dieu "t� nhan" ( nguyen nhan cua slj toi t�) duqc
C\J Phan B¢i Chau ke ra m¢t each thong thiet trong
Hai ngot;ii huylt thu ( 1906) ve tinh tr<).ng tha h6a va
"vo cam" cua quyen Ive a nuoc ta vao dau the ky XX.
Nhung, thiet tuong can nho den de tiep t1,1c tim hieu va
suy nghi, vi mai den hdn nua the ky sau, m6i quan h�
gifia h� thong chinh tri va nguoi cong dan moi thtjc stj
dtiQ'C di sau nghien CUU nhli m9t van de he trQng Cua
 TRO CHUY(N TRlfT HOC + 159

"nhung t�p quan cua con tim" ( "the habits of the heart")
(Xem: Ne'n dan trj My, NXB Tri thuc).
Thu thach Ion nhat cho vi�c xay dvng van hoa chinh
trj la khi h� thong chinh trj ro'i vao hai thai cljc: d<)c tai
chuyen che ho�c khung hoang quyen uy. Nhung, "bi�n
chung mia mai" cua heh SU l.�i la: cai sau som mu9n se la
h�u qua cua cai truoc. Nguy co' tan ra n9i Ive cua xa h<)i

rI
thudng danh thuc co' che tlj v� tlj nhien cua nhung nguoi

1
¥

:::n ���::�6�; !���� 'f , .

canh tuy�t VQng. Co' may se
den m9t khi nhung "cu
diem" then chot co anh
huong trljc tiep nhat den slj
an toan CUa CUQC song nguoi
dan (gia dinh, nha tru'dng,
b�nh vi�n, toa an, canh
sat ... ) duQ'c lanh m4nh hoa
tru'oc het, lam cha dlja cho
Ralph Nader
cai each the che "tu duoi
len". Do cung la kinh nghi�m cua nhieu nuoc Au chau
trong cac thoi ky den toi nhat cua hQ.
Cac sach ljch SU thuong chi cho ta biet nhung slj
ki�n Heh SU "hoanh trang" ma it khi giup ta nho den vai
tro tien phong am tham cua nhung ngudi cong dan biet
dung thang lung khi can thiet. Chi sau ngudi ph\l nu
chiem gift m<)t nong tr4i o ngo4i 6 New York vao nam
1840 da giup mang l4i quyen bau cu cho ph1;1 nu. Chi m<)t
ph\l nu duy nhat la Rosa Parks da khong chju ngoi phia
 TRO CHUY(N TRlfT HOC • 161

HANttPHUC
AI BAN MAMUA?
"fl faut s'imaginer Sysyphe heureux"
(Phai tuang tu<;1ng Sysyphe h,;mh phuc)
Albert Camus

Sysyphe la nhan v�t than thoq.i Hy Lq.p. Chang phat

hi�n hanh vi mo am va toi b�i cua m<;>t ong than chop bu
(Egine, con gai cuaAsope, bi than Jupiter, tuc than Zeus
bat c6c) va bi tra thu. Hinh phq.t danh cho chang ( tq.i sao
chong tieu qtc khong duqc thu'.o'ng ma bi phq.t?) la phai
khong ngung hi h\}c van m<;>t tang da len dinh nui, roi
tang da Ian xuong, va lr:)i hi h\}C ! Than linh c6 khac: hQ
c6 ly khi cho rang khong c6 hlnh phr:Jt nao khung khiep
hdn cai cong vi�c VO ich va VO VQng. HQ c6 ly a cho tr:)O
ra duqc m(>t cai eve phi ly! Khi ke I.Ji than tho.Ji nay bang
gi9ngvan cam khai, van hao Albert Camus viet: "Ta biet
162 • BUI YAN NAM �ON

tu lau rang Sisyphe la mc;,t nhan v�t phi ly. Chang to ra

phi ly boi ca nhung noi dam me Ian nh\}C hinh cua chang.
Thai de;, coi thu'6'ng than linh cua chang, long cam thu
cai chet ( chang da tung bat tr6i than chet khien Diem
vu'dng suyt that nghi�p ! ) Va long ham me CUQC song cua
chang da khien cho chang phai chiu Cai nh\}C hinh kh6
ta nhti v�y, cai nh\}c hinh bat con nguo'i ra sue lam ma
chang lam xong dtiQ'c vi�c gi. D6 la cai gia phai tra cho
nhung noi dam me tran the cua chang".
Nhung cau chuy�n khong chi lien quan den so ph�n
rieng cua mc;,t nhan v�t than tho.;1i. Camus l�p tuc lien
ttiong den than ph�n hi�n thl,ic cua "ngu6'i cong nhan
ngay nay, SUOt thang ngay trong CUQC do'i CUa minh, luon
phai lam vi�c voi cung m9t
nhi�m V\1, va cai so ph�n ay
cfing chang kem phan phi
ly''. Nhung ngu6'i Phap
dong hudng voi Camus mo
ta song d9ng dong do'i
buon chan, VO nghia ay la
"metro, boulot, dodo" ( tau
di�n, quan qu�t, lan ra ngu,
roi cu the l�p l.;1i). Nhip
song ay, suy rong ra, dung
Albert Camus cho mQi kiep nguo'i !
V�y, h�nh phuc o dau, hay, hoi nhti Camus va nhti...
muon thuo: CUQC do'i c6 dang song khong? Tnioc cau
hoi "hi�n sinh" ay, tac gia dang yeu cua chung ta de nghi
ba giai phap: tl,i tu, tin nguang va noi d�y phan khang.
 TRO CHUY(N TRJtl HOC • 171

BA TRlJ COT CUA

- H<)I TUONG LAI

Co nguoi b�n giti cha xem ban tom tat m9t cong
trinh dieu tra xa h9i hoc do Qµy Konrad-Adenauer
(Due) thtjc hi�n, mang nhan de: "Gina S\i on dinh va
mong manh. Ta biet give tang lop trung h.tu d nuoc
Due?" ("Zwischen Stabilitat und Fragilitat. Was wissen wir
uber die Mittelschicht in Deutschland? 11/Konrad-Adenauer
Stiftung). Chuy�n... xa xoi, lc}.i c6 rat nhieu con so, chi
thich hQ'p voi gioi chuyen mon. Tuy nhien, chat l9c l�i,
cung c6 vai thong tin c6 the lam qua cha mQt cau chuy�n
dauxuan.
Ho d�tvan de nhu sau. Sau The chien II, CHLB Due
phat trien rat nhanh, that nghi�p ft, chi so tang tru'dng
nhu mo, thu nh�p tang gap nam, sau Ian so voi the h�
cha ong th�p nien 1950. Nhung cam nh�n chung hi�n
nay van la: S\i thinh vu'Q'ng hau nhu' du'cjC phan phoi kha
bat cong. Gan day, noi len CUQC thao lu�n ve S\i ngheo
 JRO CHUY(N JRlfT HOC • 175

3. Nang cao nang suat bang sang kien va doi m6'i de

dung vung trong c<;1nh tranh quoc te va chuyen nguy
Cd CUa "toan Call hoa" thanh thu�n lQ'i.

4. Tang cuong tien trinh tich luy tai san bang nhung
bi�n phap minh b<;1ch va cong bang.
S. C6 chinh sach lau dai ve dan so, cung nhu cai thi�n
Cd SO thong tin de lam fO nhung yeu to gay hi�u ung
kim ham ho�c thuc day tang 16'p nay.

3
Chan thtjc, cong bang va ben vung duQ'c thua nh�n
r<;>ng rai nhu' la ba trv CQt cho Stj on djnh va phat trien
lanh m<;1nh cua xa h¢i.
Hieu nhu la nhung gia trt
tinh than va d<;10 due, ai
cung de dang tan dong,
nhung vi�c thtjc thi
chung l<;1i la chuy�n khac !
Ba trv c<;>t ay van chi la
nhung nguy�n VQng tot
d�p va luon bi trien h<;1n
den m<;>t tlidng lai VO
dinh nhu m<;>t khong
tliong xa h<;>i. Ai cung
biet rang vi�c cau true va Karl Marx
tai cau true kinh te, chinh
trj ky cung chi la phlidng ti�n chu khong phai ffi\lC dich
ttj than. M\lC dich phai la m<;>t vien kien xa h¢i duQ'c xay
178 • B01¥ANIAMSON

NGAYXUAN N61 CHUYEN VIEN TUONG:

CAc M6 HINH TOAN CAu H6A

N gay Xuan cha phep ta mo m9ng va tliong tliQ'ng.

Tuy khong tai nao d\f doan duQ'c tuong lai, ta van
khao khat muon biet roi se ra sao. "Ra sao" o day la n6i
chuy�n ... vi mo, chuy�n "toan cau" thoi nhe !
The gioi dang day ray xung d9t, nhung tien trinh
toan cau h6a duc1ng nhli van cu tiep dien. Hai hi�n tliQ'ng
mau thuan ay se tri�t tieu nhau, se tiep tl.;1c song hanh hay
se hoa giai voi nhau mQt each nao do?
Vi�c danh gia tinh hinh tuy thu9c vao S\t l\fa ch9n
ly thuyet nao ve toan cau hoa. Ngay ban than khai ni�m
"toan cau hoa" cung rac r6i. Nguc1i baa rang n6 da bat
dau vao the ky XV, nguc1i baa tu the ky XIX, ho�c chi
moi tu vai th�p nien gan day thoi. Xu huong chung se
dan den Stj thong nhat ho�C S\f da dq.ng ho�C ca hai van
con gay tranh cai. Kho khan, tntoc het, c6 le nam ngay
trong ban than khai ni¢m "toan cau h6a".
182 • BUI YAN NAM �ON

van con gia tri: y tu'ong ve mot Heh SU pho quat cua nhan
lo.;ti, vu'qt khoi khuon kho va ljch SU cua nha nuoc dan
toe de quan tam nhieu hdn den Itch SU cac nen van minh.
Thu hai la y tuong ve S\i thong nhat tinh than cua nhan
lo.;ti lam Cd so cho tr�t tl.j the gioi moi. Neu Karl Jaspers
nhan m�nh den "buoc nhay cua y thuc" ndi cac d�i triet
gia, thi Toynbee ciing doi hoi mot S\i "tang tien tam linh
chu'a tung c6 truoc d6" khien cho nhan lo�i c6 y thuc ve
S\i thong nhat cua chinh minh. Buoc nhay cua cac "d�i"
triet gia thi qua cao xa, d�c tuyen, con y thuc nhan lo�i
cua Toynbee - the hi�n qua "ton giao pho quat" - thi l�i
qua nhan t�o, kh6 thanh hi�n thl,fc!

Nhin chung, mo hinh nha nuoc toan cau kh6 c6 the

giai quyet hai nghtch ly ma Kant cung da thay khi de
xu'ong "nen hoa binh
vinh cuu" qua hinh
thuc lien hi�p cac nha
nuoc ( th�t ra dl,f kien
chi cho chau Au hdn la
cho toan the gioi).
Nghjch ly thu nhat: neu
khong c6 nha nuoc
toan cau, cac nha nuoc
dan toc tiep tl;lC tlj tung
t\i tac nhu truoc nay.
Arnold Toynbee C6 nha nuoc toan cau,
chu quyen cua cac nha
nuoc dan toc ht xam ph�m. Ngay ca cac sieu cuong ciing
khong ua thich gi nha nuoc toan cau, mot hinh thuc tr6i
188 • BUIYAN NAUON

"TIEN IA TIEN IA PH!T... ?"

X in thua: con hdn the nua! Tien la Ong Tr6'i, la

"ThuQ'ng De cua th6'i d�i chung ta" (G. Simmel);
th6'i d�i ay "da thay the slj toan nang cua ThuQ'ng De bang
slj toan nang cua dong tien" (N. Luhmann). Simmel con
minh h9a de hieu: ngay trlioc, toa nha cao nhat o cac do
thi la giao du6'ng, nay la... cac ngan hang! "Chung khau
dong tu', neu ta nho rang Georg Simmel thuc)c the h� dau
tien cua nhung nha xa h9i h9c Due, con Niklas Luhmann
song dong tho'i voi chung ta. Nhieu nha than h9c von
khong chju "tho' hai chua" (Thuqng Deva... Than Tai/
Mammon) cung phai cay dang thua nh�n m9t "chu nghfa
phiem than tho' dong tien"va dong tien tro thanh "thljc t�i
toi cao, quy dinh tat ca", mQt danhxung chi duqc danh cho
ThuQ'ng De truoc day! M9t slj "soan ngoi" VO tien khoang
h�u? Mc)t each n6i th�m xung? Du hieu each nao, day la
m¢t tht;ic te can nh�n di�n, can suy tlidng tu nhieu giac
dQ: kinh te hQc, xa hQi h9c, nhan hQC Va triet hQC.
Ngay Xuan, thu ban phiem doi dieu ve dong tien nhu
 TRO CHUYfN TRlfT HOC • 191

m�nh Itch su" cua tien khong chi t�o ra nen kinh te thi
tniong, ma con t�o ra "con nguoi kinh te" ( c6 th�t c6
khong?) voi tam the du'Q'c Max Weber g9i la "tinh than
cua chu nghia tu' ban" ( du tien khong phai la san pham
d�c thu cua chu nghia tu ban). N6i each khac, tien khong
chi thay doi "the gi6'i stj v�t" va "the gi6'i con nguoi" ma
ca the gioi n9i tam cua con nguoi: lQ'i ich, ly tu'ong, cam
hung, khat v9ng, thu'oc do luan
ly, d�o due. Tien thay doi h� gia
tri bang each ban cho minh gia
tri pho bien. Nhung, "gia tr( l<;1i
la khai ni�m bi hiem nhat trong
kinh te h9c, c6 le do n6 la khai
ni�m mang tinh "triet h9c"
nhieu nhat! Georg Simmel,
trong Tritt h9c ve' do'ng tie'n
( 1900), la ngudi dau tien tiep
c�n van de bang con mat triet
h9c sau sac. Ong triet gia Kant Max Weber
van con cu'dng quyet phan bi�t
giua gia ca va gia tri: "M9i v�t deu c6 m¢t gia ca. Nhung,
gia tri la VO gia, boi n6 la pham gia!". Nhung, tu khi tro
thanh v�t ngang gia, tien la gia ca tu'dng doi cua m9t
m6n hang, dong thdi ban than tien la m9t gia tri boi c6
the du'Q'c SU dQng m9i hie m9i ndi. Tien cao bang tat ca,
bc1i n6 khong dem xia den cai d�c thu. Lu'Q'ng thang chat.
"Tien <lien d�t m9i stj khac bi�t ve chat cua stj v�t bang
cau hoi: "bao nhieu"? Tien, v6'i stj dung dung VO mau
sac, tro thanh mau so chung cua m9i gia tri. N6 lam rang
cai cot loi cua stj v�t, tu'o'c bo tinh ca bi� t, gia tri rieng va
194 • BUI VAN HAMSON

tri va vai tro cua dong tien trong xa h9i de "cam clidng"
du'a con khung khiep (" enfant terrible") cua chinh minh.
Ngay cang thay can thiet ket hQ'p gifia kinh te h9c hu6'ng
den hanh d¢ng thljc tien va triet h9c hu6'ng den suy tliong
de nh� thuc the gioi nhu m9t toan b¢. Tim hieu dong
tien khong chi de dieu tiet tht trlio'ng ma con de ph1.;1c V\1
S\i phat trien xa h9i. La sin pham cua nen van minh, dong
tho'i la Cong Cl.;1 cho S\i phat trien xa hQi, tien la yeu to then
chat xac dinh nhung gi6'i hq.n cua t\i do va binh dang trong
nen kinh te tien t�.
Tien khong mang lq.i hq.nh phuc, hieu theo nghia
tuy�t doi? Tien c6 the "cuu kh6 cu'u nq.n", tu'c mang lq.i
hq.nh phuc theo nghia tu'dng doi? Nhung ranh gi6'i d6 o
dau? M9t cau hoi thu vt cho dieu tra xa h9i h9c va tam ly
xa h9i 1 ).
Con ngu6'i la sinh v�t huu
hq.n, song lq.i khong c6 gi6'i
hq.n. Bao gio' con nguo'i cung
c6 cai gi d6 tru6'c mat de vliQ't
qua va so dI n6 "c6 d6" la de
duQ'c vliQ't qua. Con nguo'i
vliQ't qua chinh minh la vliQ't
thoat nhung ranh gioi, rang
bu9c dang d�t ra cho minh.
Protagoras C6 nhung ong ba ti phu dang

1
Ket qua tham do tu Princeton dva tren 450.000 nguai cho thfry,
6 My, "nguai ta c6 sue kboe tinh thin t6t khi thu nh�p a muc
75.000 do la/nam, khong cao hon"! Xem: BBC (25.06.2015): TiJn
va hr,mh phuc: M<5i quan hi bi mqt.
196 • BUI VAN NAM �ON

''CHAN THANG"VA "CHAN GA"

"Van h6a la chan thang. Kinh te la chan ga"
Nguyen Ng9c

T rong bai "Van h6a... de' lam gi? (Vietnamnet,

10.7.2009), Nguyen Ng9c viet: "Nhung gi g9i la
van h6a chung ta dang lam thu'ong rat 6n ao, va van h6a
th�t thi l�i khong on ao. N6 tham tram. Cai thang co on
ao bao gio dau, tru khi phai thang gap vi sap chet den
noi ! Chung ta chu'a th�t S\I lam van h6a. C6 phai th�t the
khong? Toi rat mong duQ'c thu trao doi, de cung suy nghi
tiep , Va de cho CUQC di toi Cua chung ta horn nay, Va ca
ngay mai nua, nhanh ma vung, ma ben, va n6i cho cung,
de CUQC di toi cua chung ta horn nay th�t S\I du'a den S\I
trong lanh cho xa hc;,i va h�nh phuc cho con nguoi".
V 6'i nh�n dinh tren day, nha van Nguyen Ng9c da c6
S\l tran tra Cua mc;,t nha van hoa, hay, dung hdn, cua mc;,t
nha phe phan van h6a, tiep n6i mc;,t truyen thong c6 ljch