Anda di halaman 1dari 19

B-3

III. INTEGRAL-ANTI TURUNAN

3.1. PENDAHULUAN
Integral ialah hasil dari proses integrasi.
Integrasi ialah proses mencari fungsi asli dari fungsi derivatnya.
Jadi integral disebut juga dengan anti turunan (anti derevatif).
Integrand ialah derivat fungsi yang diintegralkan.

Integral dapat dibagi atas dua macam yaitu :


1). Indifinite integral (integral tak tentu)
2). Definite integral (integral tertentu)

3.2. INTEGRAL TAK TENTU


3.2.1. Sifat-sifat Integral Tak Tentu

1). [  f (x) dx   = [ F (x) + c   = F  (x) = f (x)


2). d [  f (x) dx  = f (x) dx
3).  d F (x) = F (x) + c
4).  [f1 (x) + f2 (x) + …. + fn (x)  dx =  f1 (x) dx +  f2 (x) dx + ….. +  fn (x) dx
5).  a f (x) dx = a  f (x) dx = a. F (x) + c dimana : a = konstanta

3.2.2. Rumus-rumus Dasar Integral

Un+1
1).  u n du = + c
n+1

du
2).  = ln  u  + c
u

𝑎𝑢
3).  a u du = + 𝑐
ln 𝑎

4).  e u du = e u + c
5).  Sin u du = – Cos u + c
6).  Sin 2 u du = – ½ Cos 2 u + c
7).  Sin 2 u du = ½ u – ¼ Sin 2 u + c
8).  Cos u du = Sin u + c
9).  Cos 2 u du = ½ Sin 2 u + c
B-4

10).  Cos 2 u du = ½ u + ¼ Sin 2 u + c


11).  Tag u du = ln  Sec u  + c
12).  Tag 2 u du = Tag u – u + c
13).  Cotag u du = ln  Sin u  + c
14).  Cotag 2 u du = – Cotag u – u + c
15).  Sec u du = ln  Sec u + Tag u  + c
16).  Sec 2 u du = Tag u + c
17).  Cosec u du = ln  Cosec u – Cotag u  + c
18).  Cosec 2 u du = – Cotag u + c
19).  Sec u Tag u du = Sec u + c
20).  Cosec u Cotag u du = – Cosec u + c

3.2.3. Rumus-rumus Dasar Trigonometri

1) Sin  = Sisi tegak


Sisi miring
Sisi miring
Sisi alas Sisi tegak
2) Cos  = Sisi miring

Sisi tegak
3) Tag  =
Sisi alas Sisi alas
Sisi alas
4) Cotag  = Sisi tegak
Sisi miring
5) Sec  = Sisi alas
Sisi miring
6) Cosec  = Sisi tegak
1
7) Sin x =
Cosec
x1
8) Cos x =
Sec x
1
9) Sec x =
Cos x
1
10) Tag x =
Cotag x
11) Sin x = Sin ( x + 2 )
12) Cos x = Cos ( x + 2 )
13) Sin ( –x ) = –Sin x
14) Cos ( –x ) = –Cos x
15) Tag (–x ) = –Tag x
B-5

16) Cotag x = Tag ( ½  – x )


17) Sin 2 x = 2 Sin x Cos x
18) Cos 2 x = Cos2 x – Sin2 x
2 Tag x
19) Tag 2 x = 1 – Tag2 x

20) Cotag 2 x = 1 – 2 Sin2 x


21) Sin 2 x + Cos 2 x = 1
22) Sin 2 x = ½ ( 1 – Cos 2 x )
23) Sin 2 2 x = ¼ ( 1 – Cos 4 x )
24) Cos 2 x = ½ ( 1 + Cos 2 x )
25) Cos 2 2 x = ¼ ( 1 + Cos 4 x )
26) ( 1 – Cos x ) = 2 Sin 2 ½ x
27) ( 1 + Cos x ) = 2 Cos 2 ½ x
28) Sin x = Cos ( /2 – x )
29) Cos x = Sin ( /2 – x )
30) Sec 2 x = 1 + Tag 2 x
31) Cosec 2 x = 1 + Cotag 2 x
32) Sin x = Cos x . Tag x
33) Cos x = Sin x . Cotag x
34) Tag x = Sin x . Sec x
35) Sec x = Cos x . Tag x
36) Sin x . Cosec x = 1
37) Cos x . Sec x = 1
38) Tag x . Cotag x = 1
39) Sin x Cos y = ½  Sin ( x – y ) + Sin ( x + y ) 
40) Sin x Sin y = ½  Cos ( x – y ) – Cos ( x + y ) 
41) Cos x Cos y = ½  Cos ( x – y ) + Cos ( x + y ) 
42) Sin x + Sin y = 2 Sin ½ ( x + y ) Cos ½ ( x – y )
43) Cos x + Cos y = 2 Cos ½ ( x + y ) Cos ½ ( x – y )
44) Sin x – Sin y = 2 Cos ½ ( x + y ) Sin ½ ( x – y )
45) Sin ( x + y ) = Sin x Cos y + Cos x Sin y
46) Cos ( x + y ) = Cos x Cos y – Sin x Sin y
Tag x + Tag y
47) Tag ( x + y ) = 1 – Tag x Tag y
B-6

48) Cos ( x – y ) = Cos x Cos y + Sin x Sin y

Tag x – Tag y
49) Tag ( x – y ) = 1 + Tag x Tag y

3.2.4. Latihan Soal


1
1).  ( + 𝑒 x ) dx 6 ).  ( 6 x 2 – 6 x + 1 ) dx
√x

2).  ( 4 + x 2 √x ) dx 7).  ( 3 x 2 + 10 x – 7 ) dx

3).  ( 3 x 2 + √2 ) dx 8).  ( x – 2 ) ( x + 3 ) dx

4).  x 2 ( 20 x 7 – 7 x 4 + 6 ) dx 9).  ( x + 1 ) 3 dx

5).  Sin 3 x Cos 5 x dx 10).  Cos 4 x dx

3.3. I N T E G R A S I
Metode proses integrasi terdiri dari :
1. Integrasi subsitusi.
2. Integrasi bagian atau parsial.
3. Integrasi mereduksi pangkat.
4. Integrasi dengan pecahan parsial.
5. Integrasi subsitusi trigonometri.
6. Integrasi bentuk polynomial.
7. Intergrasi fungsi hiperbolik.
8. Integrasi subsitusi lainnya.

3.3.1. Integrasi Dengan Subsitusi


3.3.1.1. Defenisi/Pengertian
Integrasi subsitusi adalah suatu cara mencari integral dengan jalan merubah suatu
bagian fungsi menjadi f (u ) yang mempunyai invers fungsi (turunan).  un du

Contoh Soal : ∫ 3x √1 − 2x 2 𝑑𝑥

Jawab: misal : 1 – 2 x 2 = u du = – 4x dx

Karena bentuk yang ada dari du adalah 3x dx, maka


B-7

du = – 4x dx – 3/4 . – 4x dx = – 3/4 . du
3x dx = – 3/4 du
1
3 3
Jadi : ∫ 3x √1 − 2x 2 𝑑𝑥 = ∫ √𝑢 . − 𝑑𝑢 = − ∫ 𝑢2 𝑑𝑢
4 4
1
3 𝟏 +1
= − .𝟏 𝑢 2
4 +𝟏
𝟐

3
3 𝟐
= − . 𝑢2 + 𝑐
4 𝟑

6
=− √𝑢3 + 𝑐
12

1
= − 𝑢 √𝑢 + 𝑐
2

1
= − (1 − 2𝑥 2 ) √(1 − 2𝑥 2 ) + 𝑐
2

3.3.1.2. Latihan Soal

1). ∫ 3 𝑥 2 √ 𝑥 3 + 1 𝑑𝑥 6). ∫ 𝑒 2 𝐶𝑜𝑠 2 𝑥 𝑆𝑖𝑛 2 𝑥 𝑑𝑥

2). ∫ 8 𝑥 √ 7 + 2𝑥 2 𝑑𝑥 7). ∫ 𝑆𝑖𝑛2 𝑥 𝐶𝑜𝑠 𝑥 𝑑𝑥

𝑥2+ 1
3). ∫ 𝑑𝑥 8). ∫ 𝐶𝑜𝑠 5 𝑥 𝑑𝑥
√𝑥 3 + 3 𝑥

2
4). ∫ 𝑥 𝑒 2𝑥 𝑑𝑥 9). ∫ 𝑇𝑎𝑔4 𝑥 𝑑𝑥

5). ∫ 23𝑥 𝑑𝑥 10). ∫ 𝑥 𝐶𝑜𝑡𝑎𝑔 𝑥 2 𝑑𝑥

18 𝑥 2
11). ∫ √2 3 𝑑𝑥 12). ∫ 𝑆𝑒𝑐 4 𝑥 𝑑𝑥
𝑥 +8

13). ∫ 𝑆𝑖𝑛3 (1 + 2𝑥) 𝑑𝑥 14). ∫ 𝐶𝑜𝑠 4 𝑥 𝑆𝑖𝑛 𝑥 𝑑𝑥

𝑆𝑖𝑛 √𝑥
15). ∫ 𝐶𝑜𝑠 𝑥 √1 − 𝑆𝑖𝑛𝑥 𝑑𝑥 16). ∫ 𝑑𝑥
√𝑥

3.3.2. Integrasi Bagian atau Parsil


3.3.2.1. Defenisi/Pengertian
Apabila pengintegralan (integrasi) dengan metode integrasi subsitusi (metode
penggantian) tidak berhasil, maka proses integrasi dilakukan dengan metode
penggunaan ganda (integrasi bagian atau parsil). Metode ini didasarkan pada
pengintegralan rumus turunan hasil kali dua fungsi.
B-8

Andaikan :
u = f (x) dan v = g (x), maka :
Dx  f(x) g(x)  = f (x). g(x) + g(x).f(x)
f (x).g (x) =  f(x).g(x) dx +  g(x).f(x) dx

atau :  f(x).g(x) dx = f (x).g (x) –  g(x).f(x) dx

Karena : dv = g(x) dx dan du = f(x) dx, sehingga persamaan menjadi :

 u dv = u.v –  v du

Contoh Soal :
 x Cos x dx
Penyelesaian I :
u = x  du = dx  turunan
dv = Cos x dx  v = Sin x  integral
Maka :
 x Cos x dx = x Sin x –  Sin x dx = x Sin x + Cos x + c

Penyelesaian II :
u = Cos x  du = – Sin x dx  turunan
dv = x dx  v = ½ x2  integral
Maka :
 x Cos x dx = Cos x . ½ x2 –  ½ x2 (–Sin x dx)

Pengandaian (pemisalan) pada Penyelesaian II memang betul/benar, akan tetapi dengan


ini integral pada ruas kanan menjadi lebih rumit. Oleh karena itu penting sekali memilih
u dan dv dengan tepat. Yang perlu diperhatikan adalah integral kedua harus menjadi
lebih sederhana.

3.3.2.2. Latihan Soal :

1). ∫ 𝑥 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 6). ∫ 𝑥 2 𝐶𝑜𝑠 𝑥 𝑑𝑥


2). ∫ 𝑥 𝑒 3𝑥 𝑑𝑥 7). ∫ 𝑒 𝑥 𝑆𝑖𝑛 𝑥 𝑑𝑥
3). ∫ 𝑥 2 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 8). ∫ 𝑒 −𝑥 𝐶𝑜𝑠 𝑥 𝑑𝑥
4). ∫ 𝑥 𝑒 −2𝑥 𝑑𝑥 9). ∫ 𝑥 𝑆𝑒𝑐 2 x 𝑑𝑥
5). ∫ 𝑥 𝑆𝑖𝑛 3 𝑥 𝑑𝑥 10). ∫ 𝑥 𝐶𝑜𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 𝑑𝑥
B-9

3.3.3. Integrasi Dengan Pecahan Parsil


3.3.3.1. Defensi/Pengertian
2 3 2(x−1)+ 3(x+2) 2x–2+3x+6
Dalam fungsi aljabar : + = =
( x+2 ) ( x−1 ) ( x + 2 )( x − 1 ) x2 + x − 2

5x + 4
=
x2 + x − 2

5x + 4 5x+ 4 A B
Sehingga : ∫ 𝑑𝑥 = ∫ ( 𝑑𝑥 = ∫ ( + ) 𝑑𝑥
x2 + x − 2 x + 2 )( x − 1 ) (x + 2) (x −1)

A B
=∫ 𝑑𝑥 + ∫ 𝑑𝑥
(x+ 2) (x− 1)

dimana : A dan B dapat dicari dengan cara eliminasi

Bentuk-bentuk Pecahan Parsil


𝑏𝑖𝑙𝑎𝑛𝑔𝑎𝑛 𝑘𝑜𝑛𝑠𝑡𝑎𝑛 𝐴
a). atau
𝑓𝑢𝑛𝑔𝑠𝑖 𝑙𝑖𝑛𝑖𝑒𝑟 𝑎𝑥 + 𝑏

𝑓𝑢𝑛𝑔𝑠𝑖 𝑙𝑖𝑛𝑖𝑒𝑟 𝐴𝑥 + 𝐵
b). atau
𝑓𝑢𝑛𝑔𝑠𝑖 𝑘𝑢𝑎𝑑𝑟𝑎𝑡 𝑎 𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐

𝑓𝑢𝑛𝑔𝑠𝑖 𝑘𝑢𝑎𝑑𝑟𝑎𝑡 𝐴 𝑥2 + 𝐵 𝑥 + 𝑐
c). atau
𝑓𝑢𝑛𝑔𝑠𝑖 𝑘𝑢𝑏𝑖𝑘 𝑎 𝑥 3 + 𝑏𝑥 2 + 𝑐𝑥 + 𝑑

d). dan seterusnya ……………

Jadi jika fungsi aljabarnya berbentuk :


𝑓(𝑥) 𝐴 𝐵 𝐶
a).
( 𝑥 + 𝑎 )( 𝑥 + 𝑏 )( 𝑥 + 𝑐 )
dapat diuraikan + +
(𝑥 + 𝑎) (𝑥 + 𝑏) (𝑥 + 𝑐)

𝑓(𝑥) 𝐴 𝐵𝑥 + 𝐶
b).
( 𝑥 + 𝑝 )( 𝑎 𝑥 2 + 𝑏 𝑥 + 𝑐)
dapat diuraikan +
(𝑥 + 𝑝) (𝑎𝑥2+𝑏𝑥+𝑐)

𝑓(𝑥) 𝐴 𝐵 𝑀
c).
( 𝑥 + 𝑎 )𝑛
dapat diuraikan + + …..……+
(𝑥+𝑎) ( 𝑥 + 𝑎 )2 ( 𝑥 + 𝑎 )𝑛

𝑓(𝑥) 𝐴𝑥 + 𝐵 𝐶𝑥 + 𝐷
d).
( 𝑎 𝑥 2 + 𝑏 𝑥 + 𝑐 )𝑛
dapat diuraikan + + ……
(𝑎𝑥2+𝑏𝑥+𝑐) ( 𝑎 𝑥 2 + 𝑏 𝑥 + 𝑐 )2

𝑀𝑥 + 𝑁
………+ 𝑛
(𝑎𝑥2+𝑏𝑥+𝑐)
B-10

Contoh Soal :
5x + 4
1). ∫ 𝑑𝑥 = ?
x2 + x − 2
Jawab :
5𝑥+ 4 5𝑥+ 4 𝐴 𝐵
=( = +
𝑥2 + 𝑥 − 2 𝑥 + 2 )( 𝑥 − 1 ) (𝑥+ 2) (𝑥− 1)

𝐴(𝑥− 1) + 𝐵(𝑥+ 2) 𝐴 𝑥 − 𝐴 + 𝐵 𝑥 + 2𝐵 ( 𝐴 + 𝐵 )𝑥 +( −𝐴 + 2𝐵 )
= =
( 𝑥 + 2 )( 𝑥 − 1 ) 𝑥2 + 𝑥 − 2 𝑥2 + 𝑥 − 2

maka : A + B = 5
–A + 2B = 4 Metode Eliminasi
+
3B = 9 B = 3

A + B = 5
A + 3 = 5
A = 5–3 = 2

5x + 4 A B
Jadi : ∫ x2 + 𝑑𝑥 = ∫ ( + ) 𝑑𝑥
x − 2 (x + 2) (x −1)

A B
=∫ 𝑑𝑥 + ∫ 𝑑𝑥
(x+ 2) (x− 1)

2 3
=∫ 𝑑𝑥 + ∫ 𝑑𝑥
(x+ 2) (x− 1)

= 2 ln( 𝑥 + 2 ) + 3 ln( 𝑥 − 1 ) + 𝑐

x3
2). ∫ 𝑑𝑥 = ?
x2 + x − 12

Jawab :
Karena pangkat pembilang lebih besar dari penyebut, maka harus dilakukan
pembagian terlebih dahulu :
x–1

x 2 + x – 12 x3
x 3 + x 2 – 12 x

–x 2
+ 12 x
–x2 – x + 12

13 x – 12
B-11

𝑥3 13 𝑥 − 12
maka : = ( 𝑥 –1) +
𝑥 2 + 𝑥 − 12 𝑥 2 + 𝑥 − 12

𝑥3 13 𝑥 − 12
Sehingga: ∫ 𝑥 2 + 𝑑𝑥 = ∫( 𝑥 − 1 ) 𝑑𝑥 + ∫ 𝑥 2 + 𝑑𝑥
𝑥 − 12 𝑥 − 12

1 13 𝑥 − 12
= 2 𝑥 2 − 𝑥 + ∫ 𝑥2 + 𝑑𝑥
𝑥 − 12

13 𝑥 − 12 13 𝑥 − 12 𝐴 𝐵
Dimana : =( = +
𝑥 2 + 𝑥 − 12 𝑥 + 4 )( 𝑥 − 3 ) (𝑥+ 4) (𝑥− 3)

𝐴(𝑥− 3) + 𝐵(𝑥+ 4) 𝐴𝑥 − 3𝐴 + 𝐵 𝑥 + 4𝐵 ( 𝐴 + 𝐵 )𝑥 +( −3𝐴 + 4𝐵 )


= =
( 𝑥 + 3 )( 𝑥 − 4 ) 𝑥 2 + 𝑥 − 12 𝑥 2 + 𝑥 − 12

maka : A + B = 13 3
– 3A + 4B = –12 1 Metode Eliminasi

3A + 3 B = 39
–3A + 4 B = –12
+
27
7 B = 27 B = /7 = 36/7

A + B = 13
A = 13 – B = 13 – 3 6/7 = 9 1/7

𝑥3 1 13 𝑥 − 12
Jadi: ∫ 𝑥 2 + 𝑑𝑥 = 𝑥 2 − 𝑥 + ∫ 𝑥2 + 𝑑𝑥
𝑥 − 12 2 𝑥 − 12

1 𝐴 𝐵
= 𝑥2 − 𝑥 + ∫ + 𝑑𝑥
2 (𝑥+ 4) (𝑥− 3)
1 6
1 9 3
2 7 7
= 𝑥 − 𝑥 + ∫(𝑥+ + 𝑑𝑥
2 4) (𝑥− 3)

1 1 6
= 𝑥 2 − 𝑥 + 9 7 ln( 𝑥 + 4 ) + 3 7 ln( 𝑥 − 3 ) + 𝑐
2

3.3.3.2. Latihan Soal


3𝑥 + 2 𝑥3
1). ∫ 2 𝑑𝑥 7). ∫ 𝑥2 + 4𝑥 − 5
𝑑𝑥
𝑥 − 2𝑥 − 8
𝑥 𝑥3
2). ∫ 𝑥2 + 𝑑𝑥 8). ∫ 𝑥2 + 𝑑𝑥
4𝑥 − 5 2𝑥 − 3
3𝑥 + 3 𝑥
3). ∫ 2 𝑑𝑥 9). ∫ 𝑑𝑥
𝑥 − 𝑥− 6 ( 𝑥 − 1 )( 𝑥2 − 4 )

𝑥2 − 2 2𝑥 − 7
4). ∫ 𝑥3 − 𝑑𝑥 10). ∫ 𝑥2 − 𝑑𝑥
4𝑥 3𝑥 + 2
B-12

𝑥3 + 𝑥 4𝑥2 − 7𝑥 − 12
5). ∫ 2 𝑑𝑥 11). ∫ 𝑥3 − 𝑥2 − 6𝑥
𝑑𝑥
𝑥 − 𝑥− 2
𝑥2 + 1 𝑥3
6). ∫ 𝑥2 𝑑𝑥 12). ∫ 𝑥2 − 𝑑𝑥
− 𝑥 1

3.3.4. Integrasi Dengan Subsitusi Trigonometri


3.3.4.1. Defenisi/Pengertian
Integrand yang mengandung bentuk-bentuk : √𝑎2  𝑏 2 𝑢2 ; √𝑏 2 𝑢2 − 𝑎2 ; dapat
dirubah ke dalam bentuk lain yang menyangkut fungsi trigonometri peubah baru yaitu :

1). Jika integrand mengandung bentuk : 𝒂𝟐 − 𝒃𝟐 𝒖𝟐

a 𝒃𝒖 𝑎
bu 𝑺𝒊𝒏 𝒕 = 𝒂
𝑢= 𝑏
𝑆𝑖𝑛 𝑡

t 𝑎
maka subsitusikan : 𝑢 = 𝑆𝑖𝑛 𝑡
√𝑎 2 − 𝑏 2 𝑢2 𝑏
𝑎 2 𝑎2
sehingga : 𝑏 2 𝑢2 = 𝑏 2 (𝑏 𝑆𝑖𝑛 𝑡) = 𝑏 2 𝑏2 𝑆𝑖𝑛2 𝑡 = 𝑎2 𝑆𝑖𝑛2 𝑡

𝑎2 − 𝑏 2 𝑢2 = 𝑎2 − 𝑎2 𝑆𝑖𝑛2 𝑡 = 𝑎2 ( 1 − 𝑆𝑖𝑛2 𝑡) = 𝑎2 𝐶𝑜𝑠 2 𝑡

2). Jika integrand mengandung bentuk : 𝒂𝟐 + 𝒃𝟐 𝒖𝟐 / 𝒃𝟐 𝒖𝟐 + 𝒂𝟐

√𝑎 2 + 𝑏 2 𝑢 2 𝒃𝒖 𝑎
bu 𝑻𝒂𝒈 𝒕 = 𝒂
𝑢= 𝑏
𝑇𝑎𝑔 𝑡

t 𝑎
maka subsitusikan : 𝑢 = 𝑇𝑎𝑔 𝑡
a 𝑏

𝑎 2 𝑎2
sehingga : 𝑏 2 𝑢2 = 𝑏 2 (𝑏 𝑇𝑎𝑔 𝑡) = 𝑏 2 𝑏2 𝑇𝑎𝑔2 𝑡 = 𝑎2 𝑇𝑎𝑔2 𝑡

𝑎2 + 𝑏 2 𝑢2 = 𝑎2 + 𝑎2 𝑇𝑎𝑔2 𝑡 = 𝑎2 ( 1 + 𝑇𝑎𝑔2 𝑡) = 𝑎2 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡

3). Jika integrand mengandung bentuk : 𝒃𝟐 𝒖𝟐 − 𝒂𝟐

bu √𝑏 2 𝑢 2 − 𝑎 2
𝒃𝒖 𝑎
𝑺𝒆𝒄 𝒕 = 𝑢= 𝑆𝑒𝑐 𝑡
𝒂 𝑏
t
a 𝑎
maka subsitusikan : 𝑢 = 𝑏
𝑆𝑒𝑐 𝑡

𝑎 2 𝑎2
sehingga : 𝑏 2 𝑢2 = 𝑏 2 (𝑏 𝑆𝑒𝑐 𝑡) = 𝑏 2 𝑏2 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡 = 𝑎2 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡
B-13

𝑏 2 𝑢2 − 𝑎2 = 𝑎2 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡 − 𝑎2 = 𝑎2 ( 𝑆𝑒𝑛2 𝑡 − 1) = 𝑎2 𝑇𝑎𝑔2 𝑡

Contoh Soal :

1). ∫ √1 − 𝑥 2 𝑑𝑥 = ?
𝑥
𝑆𝑖𝑛 𝑡 = =𝑥
1
1
x x = Sin t
dx = Cos t dt
t
1 – x 2 = 1 – Sin 2 t
√ 12 − 𝑥 2
= Cos 2 t

maka : ∫ √1 − 𝑥 2 𝑑𝑥 = ∫ √𝐶𝑜𝑠 2 𝑡. 𝐶𝑜𝑠 𝑡 𝑑𝑡 = ∫ 𝐶𝑜𝑠 𝑡. 𝐶𝑜𝑠 𝑡 𝑑𝑡


1 1
= ∫ 𝐶𝑜𝑠 2 𝑡 𝑑𝑡 = 𝑡 + 𝑆𝑖𝑛 2 𝑡 + 𝑐
2 4
1 1
= 𝑡 + ( 2 𝑆𝑖𝑛 𝑡 𝐶𝑜𝑠 𝑡 ) + 𝑐
2 4
1 1
= 𝑡 + 𝑆𝑖𝑛 𝑡 𝐶𝑜𝑠 𝑡 + 𝑐
2 2
1 1
= 𝑎𝑟𝑐 𝑆𝑖𝑛 𝑥 + 𝑥 √1 − 𝑥 2 + 𝑐
2 2

𝑑𝑥
2). ∫ = ?
𝑥2 √𝑥 2 − 1

𝑥
𝑆𝑒𝑐 𝑡 = =𝑥
x √ 𝑥 2 − 12 1

x = Sec t
t
dx = Sec t . Tag t dt
1
x2 – 1 = Sec 2 t – 1
= Tag 2 t

𝑑𝑥 𝑆𝑒𝑐 𝑡 .𝑇𝑎𝑔 𝑡 𝑑𝑡 𝑆𝑒𝑐 𝑡 . 𝑇𝑎𝑔 𝑡 𝑑𝑡 𝑆𝑒𝑐 𝑡 . 𝑇𝑎𝑔 𝑡 𝑑𝑡


maka : ∫ 2 √𝑥2 =∫ =∫ =∫
𝑥 − 1 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡 √𝑆𝑒𝑐 2 𝑡 − 1 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡 √𝑇𝑎𝑔2 𝑡 𝑆𝑒𝑐 2 𝑡 . 𝑇𝑎𝑔 𝑡

𝑑𝑡
= ∫ 𝑆𝑒𝑐 𝑡 = ∫ 𝐶𝑜𝑠 𝑡 𝑑𝑡

𝑆𝑖𝑠𝑖 𝑡𝑒𝑔𝑎𝑘
= 𝑆𝑖𝑛 𝑡 + 𝑐 = 𝑆𝑖𝑠𝑖 𝑚𝑖𝑟𝑖𝑛𝑔 + 𝑐

√ 𝑥2 − 1
= + 𝑐
𝑥
B-14

3.3.4.2. Latihan Soal

𝑥 2 𝑑𝑥 √ 4 − 𝑥2
1). ∫
√ 9 − 𝑥2
4). ∫ 𝑑𝑥
𝑥2

𝑥 𝑑𝑥 𝑑𝑥
2). ∫ 5). ∫
√ 4 + 𝑥2 √ 9 + 𝑥2

√ 𝑥2 − 4
3). ∫ 𝑑𝑥 6). ∫ √ 9 − 4 𝑥 2 𝑑𝑥
𝑥

3.4. INTEGRAL TERTENTU

Integral tertentu adalah integral yang telah mempunyai batas nilai tertentu, yaitu :
a = disebut batas bawah
b = disebut batas atas

b b
Sehingga :  f ( x ) dx =  F ( x ) + c  =  F ( b ) + c  –  F ( a ) + c 
a a
= F(b) + c – F(a) – c
= F(b) – F(a)
b
= F (x) 
a
Sifat-sifat integral tertentu :
a
a).  f ( x ) dx = 0
a

b a
b).  f ( x ) dx = –  f ( x ) dx
a b

b c c
c).  f ( x ) dx +  f ( x ) dx =  f ( x ) dx
a b a

b b
d).  c f ( x ) dx = c  f ( x ) dx
a a

b b b
e).   f ( x )  g ( x )  dx =  f ( x ) dx   g ( x ) dx
a a a

Untuk fungsi goneometri  = 180 o


Untuk fungsi aljabar  = 3,14
B-15

Contoh soal :
2 2
 (x 3
+ 3x 2
+ 1 ) dx = ¼
x 4
+ x 3
+ x 
1 1

= (¼24 + 23 + 2) – (¼14 + 13 + 1)

= ( 16/4 + 8 + 2 ) – ( ¼ + 1 + 1 )

= 14 – 2 ¼

= 11 ¾

3.5. APLIKASI INTEGRAL


3.5.1. Menghitung Luas Bidang

Caranya : - Buat gambarnya dengan jelas, yaitu grafik kurva persamaannya.


- Buat pias atau sayatan tipis pada bidang tersebut.
- Dalam menghitung luas, diambil harga mutlaknya.

Contoh Soal :

1). Tentukan luas bidang yang dibatasi oleh garis x – y = 1 dan kurva y2 = x + 1.
A. Garis : x – y = 1
Titik potong pada sumbu x  y = 0
x–y=1 x–0=1
f(y)
x = 1  ( 1, 0 )

Titik potong pada sumbu y  x = 0


x–y=1 0–y=1 –y=1
y2 = x + 1 y = –1  ( 0, –1 )
x–y=1
B-16

B. Kurva : y2 = x + 1

f(x) Titik potong pada sumbu x  y = 0


y2 = x + 1  02 = x + 1
x = –1  (–1, 0 )

Titik potong pada sumbu y  x = 0


y2 = x + 1  y2 = 0 + 1  y2 = 1
y = √1 =  1  ( 0, –1 ); ( 0, 1 )

Titik potong antara garis x – y = 1 dan kurva y2 = x + 1 :


Garis x – y = 1  x = 1 + y
Kurva y2 = x + 1  x = y2 – 1
Maka :  1 + y = y2 – 1  y2 – y – 1 – 1 = 0  y2 – y – 2 = 0
y2 – y – 2 = 0  ( y + 1 ) ( y – 2 ) = 0
( y + 1 ) = 0  y1 = –1  koordinat ( 0, –1 )
( y – 2 ) = 0  y2 = 2  koordinat ( 0, 2 )
Jadi :
2 2
L =  ( y – y – 2 ) dy = ( /3 y
2 1 3
– ½
y – 2y ) 
2
–1 –1

= ( 1/3.23 – ½
.2 2 – 2.2 ) – ( 1/3.–13 – ½
.–12 – 2.–1 )

= ( 8/3 – 4/2 – 4 ) – ( –1/3 – ½


+ 2 )

= ( – 3 1/3 ) – ( 11/6 )  = 4 ½ satuan

2). Tentukan luas bidang yang dibatasi oleh


kurva y = x2 + 2x – 3 dan sumbu x.

Kurva : y = x 2 + 2 x – 3
Titik potong pada sumbu x  y = 0
y = x2 + 2x – 3
x2 + 2x – 3 = 0
B-17

(x + 3)(x – 1) = 0
( x + 3 ) = 0  x1 = –3  (– 3, 0 )
( x – 1 ) = 0  x2 = 1  ( 1, 0 )

Titik potong pada sumbu y  x = 0


y = x2 + 2x – 3
y = 0 2 + 2.0 – 3
y = –3  ( 0, – 3 )

−𝑏 −2 −2
x= = = = −1
2𝑎 2.1 2

−𝐷 −( 𝑏2 − 4𝑎𝑐 ) − 22 −(4.1.−3) −( 4+12 )


y= = = = = −4  ( –3, –4 )
4𝑎 4.1 4 4

1 1
L = –  (x 2
+ 2 x – 3 ) dx = – ( /3 x 1 3 2
+ /2 x 2
– 3x) 
–3 –3

= –  ( 1/3.1 3 + 2/2 .1 2 – 3 . 1 ) – ( 1/3.–3 3 + 2


/2 .–3 2 – 3 .–3 ) 

= –  ( – 1 2/3 ) – ( 9 )  = 10 2/3 satuan

Latihan Soal :

Tentukanlah luas bidang yang dibatasi oleh :

1). Kurva y = x2 dan garis y = – x + 2

2). Kurva y2 = 4x dan garis 4x – 3y = 4

3). Kurva y2 = 2x dan garis y = 2 x – 2

4). Kurva x = 5y2 dan x = 1 + y2

5). Kurva y = x2 – 4 dan y = 8 – 2x2

6). Kurva y = 6x – x2 dan y = x2 – 2x

7). Kurva y = 9 – x2 dan garis y = x + 3

8). Kurva x = 3 – y2 dan garis y = x – 1

9). Kurva y = x2 – 2x dan garis y = x

10). Kurva y = x2 dan x = y2


B-18

11). Kurva x = y2 – 8y + 12 dan garis y = x + 2

12). Kurva y = x2 – 5x + 4 dan garis y = 0, pada x = 2 dan x = 4

3.5.2. Menghitung Volume Benda Putar

Benda putar adalah suatu bangunan yang dibentuk dengan memutar suatu bidang
datar sekeliling suatu garis atau sumbu putar.
Caranya : - Buat gambar benda putar tersebut dengan jelas.
- Buat pias yang merupakan wakil tegak lurus sumbu benda putar atau
persegi panjang yang didekati.

b
V =    f ( x )  2 dx
a

Contoh soal :

Tentukanlah volume benda putar yang terjadi jika


y = x2 + 2x – 3
parabola y = x 2
+ 2 x – 3, diputar pada
sumbu putar sumbu x dari x = – 3 dan x = 1.

1
V =   ( x 2 + 2 x – 3 ) 2 dx
–3

1
=   ( x 4 + 4 x 3 – 2 x 2 – 12 x + 9 ) dx
–3

1
=  ( 1/5x5 + 4/4x4 – 2/3x3 – 12
/2x2 + 9x)
–3

=    1/5 (1) 5 + 4/4 (1) 4 – 2/3 (1) 3 – 12


/2 (1) 2 + 9 (1) 
–  1/5 (–3) 5 + 4/4 (–3) 4 – 2/3 (–3) 3 – 12
/2 (–3) 2 + 9 (–3)  
=   ( 1/5 + 1 – 2/3 – 6 + 9 ) – (– 48 3/5 + 81 + 18 – 54 – 27 ) 
=   ( 3 8/15 ) – ( – 30 3/5 ) 
=  ( 33 17
/15 )
= 34 2/15 
= 34 2/15 x 3,14
= 107,18 satuan
B-19

3.6. INTEGRAL LIPAT


3.6.1. Integral Lipat Dua
Misalkan f suatu fungsi dua peubah yang terdefinisi pada suatu persegi panjang
tertutup R. Jika 𝐥𝐢𝐦 ∑𝒏𝒌=𝟏 𝒇(ẋ𝒌 , ẏ𝒌 )∆𝑨𝒌 ada, maka dikatakan f dapat diintegralkan pada
𝒑→𝟎

R, lebih lanjut ∬𝑹 𝒇 (𝒙, 𝒚)𝒅 𝑨 = ∬𝑹 𝒇 (𝒙, 𝒚)𝒅𝒙 𝒅𝒚  yang disebut integral lipat dua f
pada R yang diberikan oleh :
𝒏

∬ 𝒇 (𝒙, 𝒚)𝒅𝑨 = 𝐥𝐢𝐦 ∑ 𝒇(ẋ𝒌 , ẏ𝒌 )∆𝑨𝒌


𝒑→𝟎
𝑹 𝒌=𝟏
Atau :
𝒏

∬ 𝒇 (𝒙, 𝒚)𝒅𝒙 𝒅𝒚 = 𝐥𝐢𝐦 ∑ 𝒇(ẋ𝒌 , ẏ𝒌 )∆𝒙𝒌 ∆𝒚𝒌


𝒑→𝟎
𝑹 𝒌=𝟏

Prosedur Penyelesaian :

Contoh Soal :
B-20

3.6.2. Integral Lipat Tiga


Prosedur Penyelesaian :

Contoh Soal :
B-21

Hitunglah :

Anda mungkin juga menyukai