Dosen Pengampu :
Siska Rusmalina, M.Sc., Apt
Kharismatul Khasanah, M. Pharm.Sci., Apt
A. Tujuan
Mahasiswa mampu mengkategorikan dan memiliki keterampilan dalam mengidentifikasi
senyawa kation golongan 1 dan 2
B. Bahan kimia yang dibutuhkan
1. Sejumlah larutan pereaksi
2. Sejumlah pelarut dan bahan kimia lainnya
C. Alat
1. Tabung reaksi
2. Druppleplat
3. Pipet tetes
4. Tang tabung (kayu/logam)
5. Serbet bersih
6. Tempat pencuci pipet
7. Beaker gelas
8. Gelas pengaduk
9. Lempeng penates (druppleplat)
10. Objek gelas
11. Lampu spritus
12. Korek api
D. Reaksi Kimia
I. ARGENTUM = Ag+
1. AgNO3 + HCl → AgCl + HNO3
putih
AgCl + 2NH4OH → (Ag(NH3)2) Cl + 2H2O
(Ag(NH3)2) Cl + 2NHO3→ AgCl + 2NH4NO3
putih
2. AgNO3 + KI→ AgI + KNO3
KUNING
3. 2AgNO3 + K2CrO4→Ag2CrO4 + 2KNO3
merah coklat
4. 2AgNO3 + 2NaOH → Ag2O + 2NaNO3 + H2O
coklat
5. AgNO3 + NH4OH → AgOH + NH4NO3
putih
6. 2AgNO3 + Na2S → Ag2S + 2NaNO3
hitam
II. PLUMBUM = Pb2+
1. Pb(NO3)2 + 2HCl → PbCl2 + 2HNO3
putih
2. Pb(NO3)2 + 2KI→ PbI2 + 2KNO3
kuning
3. Pb(NO3)2 + K2CrO4→ PbCrO4 + 2KNO3
kuning
4. Pb((NO3)2 + 2NaOH → Pb(OH)2 + 2NaNO3
putih
5. Pb(NO3)2 + Na2S → PbS + 2NaNO3
Hitam
abu-abu
atau :
2Hg + Cu ⎯HNO
+
⎯⎯3 → Cu2+ + 2Hg
abu-abu
3. Hg2(NO3)2 + 2KI→Hg2I2 + 2KNO3
hijau kuning
Hg2I2 + 2KI → K2(HgI4) + Hg
4. Hg2(NO3)2 + K2CrO4→ Hg2CrO4 + 2KNO3
coklat
5. Hg2(NO3)2 + 2NaOH → Hg2O + 2NaNO3 + H2O
hitam
6. Hg2(NO3)2 + Na2S → Hg3 + Hg + 2NaNO3
hitam hitam
abu-abu
3. 2HgCl2 + 2NaOH → Hg2OCl2 + 2NaCl + H2O
coklat merah
atau :
3HgCl2 + 4NaOH → Hg3O2Cl2 + 4NaCl + 2H2O
coklat merah
HgCl2 + 2NaOH → HgO + 2NaCl + H2O
kuning
4. HgCl2 + 2KI→ HgI2 + 2KCl
merah jingga
HgI2 + 2KI→ K2 (HgI4)
V. Cu2+
1. Na2S + 2HCl → H2S + 2NaCl
CuSO4 + H2S → CuS + H2SO4
2. 2CuSO4 + 2NH4OH → CuSO4, Cu(OH)2 + (NH4)2SO4
biru
CuSO4,Cu(OH)2 + (NH4)2SO4 + 6NH4OH →2(Cu(NH3)4) SO4
lar. biru tua
3. CuSO4 + 2NaOH → Cu(OH)2 Na2SO4
biru
Cu(OH)2→ CuO + H2O
hitam
4. 2CuSO4 + K(Fe(CN)6) → Cu2(Fe(CN)6) + 2K2SO4
coklat merah
5. CuSO4 + 2NH4CNS → Cu(CNS)2 + (NH4)2SO4
hitam
6. CuSO4 + 2KI→ CuI2 + K2SO4
2CuI2→ 2CuI + I2
putih uap ungu
I2 + amylum + jodamylum
biru
VI. Fe2+
1. FeSO4 + Na2S → FeS + Na2SO4
hitam
2. 3FeSO4 + 2K3(Fe(CN)6→ Fe3(Fe(CN)6)2 + 3K2SO4
biru turnbull
3. 3FeSO4 + K4(Fe(CN)6→ Fe2(Fe(CN)6–) + K2SO4
6Fe(Fe(CN)6) + 6H2O + 3O2→ 2Fe4(Fe(CN)6)3 + 4Fe(OH)3
biru prussian
4. FeSO4 + 2NaOH → Fe(OH)2 + Na2SO4
hijau kotor
4Fe(OH)2 + 2H2O + O2→ 4Fe(OH)3
Coklat
E. CARA KERJA
Reagensia golongan yang dipakai untuk klasifikasi kation yang paling umum adalah
asam klorida, hydrogensulfa, ammonium sulfida, dan amonium karbonat. Klasifikasi ini
didasarkan atas apakah suatu kation bereaksi dengan dengan reagensia-reagensia ini dengan
membentuk endapan atau tidak.
1. Analisis golongan I (Hg+ , Ag+ )
a. Analisis terhadap ion Hg+
1) Larutan sampel + asam klorida P → endapan putih (endapan tidak larut dalam asam
encer), + ammonium hidroksida 6N → endapan hitam.
2) Larutan sampel + larutan natrium hidroksida 1N → endapan hitam (tidak larut dalam
reagensia yang berlebihan, tetapi mudah larut dalam asam nitrat encer), + ketika
dididihkan → endapan berubah menjadi abu-abu.
3) Larutan sampel + larutan KI P → endapan kekuningan, + diamkan perlahan-lahan
dalam larutan dingin → endapan berwarna hijau.
4) Larutan sampel + larutan natrium karbonat dalam larutan dingin → endapan kuning
yang kemudian berubah menjadi abu-abu.
PERCOBAAN IV
ANALISIS KUALITIATIF ZAT ANORGANIK KATION 2
A. Tujuan
Mahasiswa mampu mengkategorikan dan memiliki keterampilan dalam mengidentifikasi
senyawa kation golongan 3 dan 4
B. Bahan kimia yang dibutuhkan
1. Sejumlah larutan pereaksi
2. Sejumlah pelarut dan bahan kimia lainnya
C. Alat
Seperti pada percobaan kation I
D. Reaksi Kimia
I. Al3+
1. Al2(SO4)3 + 3Na2S → Al2S3 + 3Na2SO4
Al2S3 + 6H2O → 2Al(OH)3 + 3H2S
putih
2. Al + 3C15H10O7→ Al(C15H9O7)3 + 3H+
3+
III. Ca2+
1. CaCl2 + (NH4)2CO3→ CaCO3 + 2NH4Cl
putih
2. CaCl2 + (NH4)2C2O4→ CaC2O4 + 2NH4Cl
putih
3. Ca + meditreen ⎯⎯ ⎯⎯→ bintik-bintik jingga
2+ CH3COOH
2N
4. CaCl2 + H2SO4→ CaSO4 + 2NH4Cl
putih
5. CaCl2 + K2CrO4→ CaCrO4 + 2KCl
6. 2CaCl2 + K4 (Fe(CN)6) → + Ca2 (Fe(CN)6) + 4KCl
Putih
IV. Ba2+
1. BaCl2 + (NH4)2 CO3→ BaCO3 + 2NH4Cl
putih
2. BaCl2 + H2SO4→ BaSO4 + 2HCl
putih
3. Ba2+ + meditreen ⎯CH
⎯3⎯ ⎯→ bintik-bintik jingga
COOH
V. Mg2+
1. MgSO4 + 2NaOH → Mg(OH)2 + Na2SO4
putih
2. Mg(OH)2 + titan yellow → endapan merah
3. MgSO4 + 2NaOH → Mg(OH)2 + Na2SO4
putih
4. MgSO4 + 2NH4OH → Mg(OH)2 + (NH4)2SO4
5. MgSO4 + Na2CO3→ MgCO3 + Na2SO4
atau :
5MgSO4 + 5Na2CO3 + H2O → 4MgCO3, Mg(OH)2 + 5Na2SO + CO2
Putih
atau :
5MgSO4 + 5Na2CO3 + H2O → Mg(MgCO3)4 (OH)2 + 5Na2SO + CO2
putih
VI. Mn2+
1. MnCl2 + Na2S → MnS + 2NaCl
2. MnCl2 + 2NaOH → Mn(OH)2 + 2NaCl
Putih
4Mn(OH)2 + 2H2O + O2→ 4Mn(OH)3
coklat
3. MnCl2 + 2NH4OH → Mn(OH)2 + 2NH4Cl
putih
4. MnCl2 + NH4OH + Na2HPO4 + 6H2O → Mn(NH4)PO4, 7H2O + 2Na
Merahdaging
putih
Cu + (Hg(CNS)4) → Cu (Hg(CNS)4)
2+ =
ungu
3. ZnSO4 + 2NaOH → Zn(OH)2 Na2SO4
putih
Zn(OH)2 + 4NH4OH → (Zn(NH3)4) (OH)2 + 4H2O
4. ZnSO4 + 2NH4OH → Zn(OH)2 + (NH4)2SO4
putih
Zn(OH)2 + 4NH4OH → (Zn(NH3)4) (OH)2 + 4H2O
5. 2ZnSO4 + K4(Fe(CN)6→ Zn2(Fe(CN)6) + 2K2SO4
Zn2 (Fe(CN)6) + 8NaOH → 2Na2 (ZnO2) + Na4(Fe(CN)6) + 4H2
VIII. Na+
reaksinyala
1. Na+ nyala kuning
PERCOBAAN V
ANALISIS KUALITIATIF ZAT ANORGANIK ANION 1
A. Tujuan
Mahasiswa mampu mengkategorikan dan memiliki keterampilan dalam mengidentifikasi
senyawa golongan Anion
B. Bahan kimia yang dibutuhkan
1. Sejumlah larutan pereaksi
2. Sejumlah pelarut dan bahan kimia lainnya
C. Alat
Sama Seperti percobaan kation I dan II
A. Reaksi Kimia
I. CHLORIDA = Cl–
1. NaCl + AgNO3→ AgCl + NaNO3
putih
AgCl + 2NH4OH → (Ag(NH3)2) Cl + 2H2O
2N
(Ag(NH3)2)Cl + 2HNO3→ AgCl + 2NH4NO3
putih
2. 2NaCl + H2SO4→ Na2SO4 + 2HCl
conc.
HCl + NH4OH → NH4Cl + H2O
kabut putih
3. 2NaCl + Pb(NO3)2→ PbCl2 + 2NaNO3
Putih
II. IODIDA = I–
1. KI + AgNO3→ AgI + KNO3
kuning
2. KI + H2SO4→ KHSO4 + HI
2HI + H2SO4 + I2 + SO2 + 2H2O
I2 + amylum →iodamylum
Biru
3. 2KI + Pb(NO3)2→ PbI2 + 2MnO3
Kuning
4. 2KI + HgCl2→ HgI2 + 2KCl
merah jingga
HgI2 + 2KI → K2(HgI4)
B. CARA KERJA
1. Analisis terhadap ion Cl-
a. Larutan sampel + larutan perak nitrat → endapan putih (tidak larut dalam asam
nitrat P, larut dalam ammonium hidroksida 6 N sedikit berlebih)
b. Larutan sampel + asam sulfat pekat → produknya dapat dikenali dengan :
1) baunya yang merangsang daan dihasilkannya asap putih, yang teridri dari
butiran halus asam klorida, ketika kita meniup melintasi mulut tabung
2) dari pembentukan kabut putih ammonium klorida, apabila sebatang kaca yang
dibasahi dengan larutan aonia dipegang dekat mulut bejana
3) dari sifatnya mengubah kertas lakmus biru menjadi merah.
PERCOBAAN VI
ANALISIS KUALITIATIF ZAT ANORGANIK ANION 2
A. Tujuan
Mahasiswa mampu mengkategorikan dan memiliki keterampilan dalam mengidentifikasi
senyawa golongan Anion
B. Bahan kimia yang dibutuhkan
1. Sejumlah larutan pereaksi
2. Sejumlah pelarut dan bahan kimia lainnya
C. Alat
Sama seperti percobaan kation I
D. Reaksi Kimia
I. NITRIT = NO −2
1. NaNO2 + AgNO3→ AgNO2 + NaNO3
putih
2. NaNO2 + CH3COOH → CH3COONa + HNO2
2N
3HNO2→ H2O + HNO3 + 2NO
FeSO4 + NO → (Fe(NO)) SO4
cincin coklat
3. NaNO2 + HCl → NaCl + HNO2
2N
3HNO2→ H2O + HNO3 + 2NO
2NO + O2→ 2NO2
uap coklat
4. NaNO2 + CH3COOH → CH3COONa + HNO2
2N
2KI + 2HNO2 + 2CH3COOH → 2CH3COOK + 2NO + I2 + 2H2O
I2 + amylum →jadamylum
biru
5. 2KMnO4+ 3H2SO4 + 5NaNO2→ K2SO4 + 2MnSO4 + 5NaNO3 + 3H2O
2N
II. ASETAT = CH3COO–
1. CH3COONa + AgNO3→ CH3COOAg + NaNO3
putih
2. CH3COONa + C2H5OH ⎯⎯ ⎯→ CH3COOC2H5 + NaOH
H 2SO 4
conc.
3. 3CH3COONa + FeCl3→ Fe(CH3COO)3 + 3NaCl
lar. coklat merah
=
V. PHOSPHAT = PO 4
1. Na3PO4 + 3AgNO3→ Ag3PO4 + 3NaNO3
kuning
2. Na3PO4 + 12 (NH4)2MoO4 + 23HNO3→ (NH4)3 (Pmo12O40)
kuning
+ 2NaNO3 + 21NH4NO3 + NaOH + 11H2O
3. Na3PO4 + MgCl2 + NH4OH ⎯⎯⎯ → Mg(NH4)PO4 + 2NaCl + NaOH
NH Cl
4
Putih
VI. BORAT = B 4O 7=
1. NaB4O7 + 2AgNO3 + 3H2O → 2AgBO2 + 2H3BO3 + 2NaNO
putih
2AgBO2 + 3H2O → Ag2O + 2H3BO3
coklat
2. Na2B4O7 + H2SO4 + 5H2O → 4H3BO3 + Na2SO4
H3BO3 + 3C2H5OH →B(C2H5O)3 + 3H2O
nyala hijau
3. Na2B4O7 + BaCl2 + 3H2O → Ba(BO2)2 + 2H3BO3 + 2NaCl
putih
E. CARA KERJA
1. Analisis terhadap ion NO2 –
a. Larutan sampel + asam mineral encer atau asam asetat 6 N → asap merah
kecoklatan
b. Larutan sampel diteteskan pada kertas kanji iodida biru
c. Larutan sampel + larutan KI, asamkan dengan asam sulfat, + kloroform → lapisan
kloroform berwarna ungu.
2. Analisis terhadap ion CO3 2-
a. Larutan sampel + larutan perak nitrat → endapan putih, + larutan perak nitrat
berlebih → kuning
b. Larutan sampel + asam → gelembung gas tidak berwarna, alirkan kedalam
kalsium hidroksida LP → endapan putih