ABSTRAK
Jannah dkk., 2013. Analisis Senyawa Fitosterol Dalam Ekstrak Buah Buncis (Phaseolus vulgaris L.)
Fitosterol minangka sterol nabati, kalebu senyawa metabolit sekunder lan nduweni manfaat sing luas ing bidang
kesehatan. Sumber bahan alam sing ngandhut senyawa fitosterol wis akeh digunakake minangka bahan obat,
salah satunya yaiku buncis (Phaseolus vulgaris L.). Panliten iki mujudake panliten eksplorasi, nduweni ancas
kanggo nganalisis kandungan senyawa fitosterol ing ekstrak udara, ekstrak etanol, lan asil partisi saka ekstrak air
buah buncis nggunakake teknik KLT lan KG-SM. Hasil uji fitokimia nuduhake yen saka 13 ekstrak asil partisi kanthi
pelarut n-heksan, DCM, etil asetat, lan metanol, mung 5 ekstrak sing nuduhake positif steroid, diantarane ekstrak
air, residu heksan, residu DCM, ekstrak metanol, lan residu metanol. Ekstrak etanol uga nuduhake steroid positif.
Hasil uji KLT pada residu heksan hasil partisi dari ekstrak air diduga merupakan senyawa stigmasterol karena
memiliki harga Rf = 0,9 sama dengan harga Rf senyawa standar stigmasterol, sedangkan pada ekstrak etanol,
senyawa fitosterol yang terdeteksi yaitu ÿ-sitosterol 6,01% dan stigmasterol. 2,48%.
ABSTRAK
Jannah et al., 2013. Analisis Senyawa Fitosterol Dalam Ekstrak Buah Buncis (Phaseolus vulgaris L.)
Fitosterol minangka sterol nabati, kalebu senyawa metabolit sekunder lan nduweni manfaat sing luas ing bidang
kesehatan. Sumber bahan alam sing ngandhut senyawa fitosterol wis akeh digunakake minangka bahan obat,
salah satunya yaiku buncis (Phaseolus vulgaris L.). Panliten iki mujudake panliten eksplorasi, nduweni ancas
kanggo nganalisis kandungan senyawa fitosterol ing ekstrak udara, ekstrak etanol, lan asil partisi saka ekstrak air
buah buncis nggunakake teknik KLT lan KG-SM. Hasil uji fitokimia nuduhake yen saka 13 ekstrak asil partisi kanthi
pelarut n-heksan, DCM, etil asetat, lan metanol, mung 5 ekstrak sing nuduhake positif steroid, diantarane ekstrak
air, residu heksan, residu DCM, ekstrak metanol, lan residu metanol. Ekstrak etanol uga nuduhake steroid positif.
Hasil uji KLT pada residu heksan hasil partisi dari ekstrak air diduga merupakan senyawa stigmasterol karena
memiliki harga Rf = 0,9 sama dengan harga Rf senyawa standar stigmasterol, sedangkan pada ekstrak etanol,
senyawa fitosterol yang terdeteksi yaitu ÿ-sitosterol 6,01% dan stigmasterol. 2,48%.
Uji Fitokimia
Uji fitokimia ditindakake kanggo identifikasi awal
keberadaan senyawa steroid. Pereaksi sing digunakake
yaiku Lieberman-Burchard. Anane steroid diawali
kanthi wujud endapan abang sing sacara bertahap
berubah dadi biru.
Analisis Fitosterol
Teknik KLT KLT
ditindakake marang asil partisi sing nuduhake positif
steroid nggunakake senyawa standar stigmasterol Gambar 1. Reaksi LB Pada Uji Fitokimia (Siadi, 2012)
minangka senyawa karo asetat 100% minangka eluen.
Spot-spot sing katon diamati nggunakake lampu UV. Tabel 1. Hasil Uji Fitokimia ingkang Positif Steroid kanthi
Pereaksi LB
71
Machine Translated by Google
Uji fitokimia ing ekstrak etanol buah buncis, wis stigmasterol meskipun dilarutkan dalam pelarut
ditindakake dening Andayani (2003), nuduhake asil yang berbeda, menandakan bahwa senyawa
positif steroid ing ekstrak kasar lan asil fraksi. Ana tersebut bersifat semi polar hingga non polar.
asil positif steroid ing ekstrak air, asil partisi, utawa Adhedhasar asil kasebut, diduga residu heksan
ekstrak etanol buah buncis, saéngga bisa diarani ngandhut senyawa stigmasterol, didhukung dening
menawa buah buncis ngandhut senyawa steroid. asil uji fitokimia sing menehi asil positif steroid ing
residu heksan (Tabel 1).
Analisis KLT tumrap fraksi ekstrak etanol wis
Analisis KLT ditindakake dening peneliti terdahulu kanthi
Hasil pengamatan ing ngisor sinar UV kanthi pangembang kloroform:metanol (9:1), asil nilai
ÿ = 254 nm lan iodin katon yen residu heksan Rf100 saka fraksi alkohol-6 (A-6) yaiku 85 nyedhaki
nduweni spot sejajar tumrap senyawa standar nilai Rf100 zat pembanding standar ÿ-sitosterol,
stigmasterol (Gambar 2) kanthi harga Rf sing saengga diduga fraksi. mengandung senyawa ÿ-
padha karo senyawa standar stigmasterol yaiku sitosterol (Andayani, 2003).
0,90 (Tabel 2).
Analisis KG-SM
Hasil KG-SM pada ekstrak air maupun hasil
partisi (residu n-heksan, residu DCM, ekstrak
metanol, dan residu metanol) menunjukkan bahwa
tidak ditemukan senyawa fitosterol. Senyawa-
senyawa walikota sing dideteksi ing ekstrak-ekstrak
kasebut terangkum ing Tabel 3.
72
Machine Translated by Google
metabolit primer minangka produk sing penting berkembang biak (Ridhia, dkk., 2013), saengga
ana ing kabeh makhluk urip sing kasunyatane mutlak ana ing makhluk urip.
digunakake kanggo kelangsungan urip lan
Saliyane metabolit primer, ana uga metabolit Etanol minangka pelarut organik, tersusun ing ndhuwur
sekunder pada ekstrak air buah buncis, yaitu fenol, 4- atom C, O, lan H sing padha kaya senyawa
(2-aminoetil)-, 1H-indol-3-etanamina, lan kuinolin, 4- fitosterol. Etanol minangka pelarut polar nduweni nilai
metil- sing kalebu saka golongan alkaloid. konstanta dielektrik sing luwih cilik tinimbang hawa,
Ana senyawa kasebut ing ekstrak air buah buncis nanging amarga ana gugus OH padha etanol sing
disebabake dening sifat dhasar saka senyawa sing bisa bisa diwenehi hidrogen kanthi gugus OH padha
larut ing hawa. Sudarma (2010) ngandharake yen senyawa fitosterol, lan anané atom C ing gugus etil
alkaloid dalam bentuk garamnya mudah larut dalam minangka bahan non polar saka etanol bisa diikat
hawa. Hal ini dipengaruhi oleh adanya atom O dan N rantai non polar senyawa fitosterol, sehingga senyawa
pada senyawa alkaloid sing mampu berikatan fitosterol bisa terekstrak dening pelarut etanol
hidrogen karo udara. sanajan kanthi persen (%) area sing cilik (Tabel
Hasil KG-SM ekstrak etanol buah buncis 4).
nuduhake yen senyawa fitosterol terdeteksi
ing puncak 35 kanggo stigmasterol karo persen area
2,48% lan paling dhuwur 36 kanggo ÿ-sitosterol
(6,01%) (Tabel 5). Iki bukti yen ing
buah buncis ngandhut senyawa fitosterol
kasebut.
Gamma-sitosterol (Gambar 3b) minangka
stereoisomer saka beta-sitosterol
(http://webbook.nist.gov), isomernya dumunung ing
(a) (b)
atom C24 pada ÿ-sitosterol (Devi, et al., 2011),
memiliki titik leleh 147-148 ºC (Tripathi, et al., 2013). Gambar 3. Struktur isomer ÿ-sitosterol (a)
Panaliten sadurungé dening Tripathi, et al. (2013) ing ÿ-sitosterol, (b) ÿ-sitosterol (Tripathi et
isolasi ÿ-sitosterol ing daun Girardinia al. (2013)
heterophylla, wis mbuktekake manawa ÿ-sitosterol
dadi epimer saka ÿ-sitosterol. Satu-satunya
prabédan saka epimer kapindho kasebut yaiku anané Miturut uraian ing ndhuwur, senyawa fitosterol
substituen C24-etil. C24-etil ana ing rantai
ing ekstrak air buah buncis ditemokake mung ing
samping ÿ-sitosterol (Gambar 3.).
73
Machine Translated by Google
asil uji fitokimia lan KLT, nanging ora ditemokake pemanas. Seharusnya, kondisi kolom (Rtx-5) yang
ing analisis KG-SM, nanging ana ing ekstrak etanol digunakan dalam penelitian ini yaitu program oven
buah buncis keberadaan fitosterol ana ing kabeh 300ºC isotermal, injektor 300ºC 1:50 split (Winkler
uji, uji fitokimia, KLT, utawa KG SM. Ketiadaan Moser, 2011), namun peralatan yang tersedia di
senyawa fitosterol ing asil analisis KG-SM ekstrak laboratorium memiliki keterbatasan suhu maksimal
air buah buncis kemungkinan disebabake dening yaitu 300ºC dan penggunaannya selalu di ngisor
sawetara faktor, kalebu sifat senyawa fitosterol, suhu maksimal, saengga kurang leluasa ing nggoleki
faktor teknis, lan komposisi. kondisi mlaku sing tepat. Kajaba iku, kasedhiya gas
sing. helium sing ora bisa diduga nyebabake laju alir gas
Faktor-faktor sing diduga dadi panyebab ora ora maksimal saengga bisa nyebabake jumlah
bisa dideteksi senyawa fitosterol ing ekstrak udara komponen senyawa sing bisa ditindakake. Alat
antarané sifat senyawa, faktor teknis, lan komposisi perawatan, kalibrasi lan kebersihan kolom uga
senyawa. Senyawa fitosterol nduweni titik leleh sing diduga mengaruhi asil analisis.
dhuwur, yaiku 136-140ºC kanggo ÿ-sitosterol,
147-148 ºC kanggo ÿ-sitosterol, lan 160-164ºC Faktor liyane yaiku komposisi senyawa
kanggo stigmasterol. Supaya bisa misahake fitosterol sajrone buah buncis sathithik, iki katon
senyawa senyawa fitosterol ing cuplikan lan cuplikan saka jumlah persen (%) area sing cilik ing ekstrak
kudu diowahi luwih dhisik dadi bentuk gas, kanthi etanol buah buncis (Tabel 5). Miturut hal kasebut,
suhu sing dhuwur banget. ora ditemokake senyawa fitosterol ing ekstrak air
Miturut Winkler-Moser (2011), metode kromatografi buah buncis diduga amarga tertutup dening senyawa
fitosterol sing khas kalebu split injection (kanthi rasio liyane sing jumlahe luwih gedhe karo wektu retensi
pemecahan beda-beda saka 1:15 nganti 1:100), sing padha utawa meh padha lan karo jinis sing
suhu injektor saka 250-300ºC, suhu awal, padha. Kajaba iku, bisa uga katon saka wangun
250-300ºC, lan apik ing kondisi isokratik utawa struktur komponen penyusun senyawa fitosterol
temperatur sing wis diprogram kanggo oven karo pelarut udara lan etanol.
CD
AB
Senyawa fitosterol (stigmasterol lan ÿ-sitosterol) kelarutan molekul non polar rendah. Pernyataan iki
(Gambar 4 lan 5), tersusun saka atom C, O, lan H didukung dening sifat senyawa fitosterol
sing gugus OH terikat karo atom C3 cincin A (stigmasterol) sing ora larut ing udara nanging larut
(Gambar 5) dene atom C saling terikat dadi rantai ing pelarut organik lan sebagian besar pelarut sing
siklik lan nonsiklik. Yen dibandhingake karo molekul nduweni fungsi alkohol (Kanimozhi.D et al, 2012).
udara (Gambar 6), iku mung disusun saka atom O Oleh sebab itu, meskipun air dikenal sebagai
lan H dadi mung bisa ngemot hidrogen karo gugus pelarut universal serta memiliki konstanta dielektrik
OH lan ora bisa ngiket rantai senyawa non polar yang lebih besar daripada etanol, namun diduga
fitosterol. Iki disebabake amarga udara ora nduweni yang menjadi penyebab tidak ditemukan senyawa
atom C sing tumindak minangka gugus non polar. fitosterol dalam ekstrak air buah buncis yaitu
disebabkan oleh energi ikatan hidrogen pelarut
Aisyah (2007) njlentrehake manawa ana ikatan (udara) yang digunakan untuk memutus ikatan hidrogen. pada
hidrogen sajrone nggunakake pelarut hawa sing njalari
74
Machine Translated by Google
pelarut luwih gedhe tinimbang energi interaksi antara Analisis MS. Jurnal Riset Aliran India 1 (11): 1-5.
zat terlarut (senyawa fitosterol) karo pelarut (udara). http://webbook.nist.gov/cgi/cbook.cgi?ID=299-26-3.
1H indole-3-ethanamine. (Diakses tanggal 13 Juni 2013
pukul 11.00 WITA).
KESIMPULAN
Miturut asil panaliten lan pembahasan bisa Kanimozhi.D, V.Ratha Bai. 2012. Evaluasi Aktivitas
disimpulake yen : (i) Ekstrak sing paling akeh ngandhut Antimikroba Antioksidan Fitokimia Penentuan
Komponen Bioaktif Ekstrak Etanol Bagian Udara dan
senyawa fitosterol yaiku ekstrak etanol buah buncis. (ii)
Bawah Tanah Cynodon dactylon L. Jurnal Internasional
Senyawa fitosterol sing ana ing residu heksan asil partisi
Riset Ilmiah lan Ulasan 1 (2): 33-48.
ekstrak air buah buncis diduga minangka stigmasterol,
nanging ing ekstrak etanol buah buncis yaiku Marliana, Soerya Dewi; Venty Suryanti; lan Suyono. 2005.
stigmasterol lan ÿ-sitosterol. (iii) Jumlah persen (%) Skrining Fitokimia lan Analisis Kromatografi Lapis
area senyawa fitosterol sing ana ing ekstrak air buah Tipis Komponen kimia Buah Labu Siam (Sechium
buncis ora bisa dideteksi, nanging ing ekstrak etanol edule Jacq. Swartz) ing Ekstrak Etanol.
buah buncis yaiku stigmasterol 2,48%, lan ÿ-sitosterol Biofarmasi 3 (1): 26-31.
6,01%. Pateh, UU, Haruna AK, Garba, M., Iliya, I., Sule, IM,
Abubakar, MS and Ambi AA. 2009. Isolasi ÿ-sitosterol,
hydroxyhexadecanoid stigmasterol, lan 2-saka
acid metil ester Stylochiton
rimpang
lancifolius. Nig. Journ.
UCAPAN TERIMA KASIH
Pharm. Sci. 8 (1): 19-25.
Ucapan terima kasih disampaikan kepada Dr.
Perdana, Yonathan Agung Wisnu; Sampurna; lan Chodidjah.
Yayuk Andayani, M.Si atas dukungan dana pada
2010. Uji Efektifitas Air Rebusan Buncis (Phaseolus
penelitian ini. vulgaris Linn) lan Bekatul tumrap Kadar Glukosa.
Sains Medika 2 (1): 32-35.
Ridhia, Sanusi Ibrahim, lan Mai Efdi. 2013. Isolasi Lan
DAFTAR PUSTAKA Karakterisasi Triterpenoid Saka Fraksi N-Heksan Ing
Aisyah, S. 2007. Kimia Umum Larutan lan Sifat-sifatnya. Kulit Batang Srikaya (Annona Squamosa L).
(online): http://www.scribd.com/doc/36100644/8- Jurnal Kimia Unand 2 (1): 83-86.
Larutan. Diakses tanggal 11 Maret 2012. Siadi, Kusoros. 2012. Ekstrak Bungkil Biji Jarak Pagar
Andayani, Yayuk. 2003. Mekanisme Aktivitas Antihiperglikemik (Jatropha curcas) minangka Biopestisida sing Efektif
Ekstrak Buncis (Phaseolus vulgaris Linn) ing Tikus karo Penambahan Larutan NaCl. Jurnal MIPA 35 (1):
Diabetes lan Identifikasi Komponen Aktif. Disertasi. 77-83.
Bogor: Institut Pertanian Bogor. Sudarma, I Made. 2010. Uji Fitokimia, Ekstraksi, Isolasi, lan
Transformasi Senyawa Bahan Alam. Mataram:
Fakultas MIPA Universitas Mataram.
Atchibri, AL Ocho-Anin, KD Brou, TH Kouakou, Y.
J. Kouadio lan D. Gnakri. 2010a. Skrining aktivitas Tisnadjaja, Djadjat; Suci Lestari Hidayat; Sukma Sumirja;
antidiabetik lan konstituen fitokimia biji kacang buncis lan Partomuan Simanjuntak. 2006. Pengkajian
(Phaseolus vulgaris L.). Kandungan Fitosterol pada Tanaman Kedawung
Jurnal Penelitian Tanaman Obat 4 (17): 1757-1761. (Parkia roxburgii G. Don.). Biodiversitas 7 (1): 21- 24.
Chaturvedi, Pratibha; Pushpa Khanna; lan Abhay Chowdhary. Tripathi, Nisha; Sunita Kumar; Rakesh Singh; CJ Singh;
2013. Fitosteroid saka kultur jaringan Allium cepa L. Prashant Singh; lan VK Varshney. 2013.
lan Trachyspermum ammi S praha. Jurnal Phytoconstituents saka Roots of Girardinia
Pharmacognosy lan Phytochemistry 1 (6): 42-48. heterophylla (Decne). International Journal of
Biomedical and Advance Research 04 (08): 545-550.
Dalimartha, Setiawan. 2008. Atlas Tumbuhan Obat Winkler-Moser, Jill. 2011. Analisis Kromatografi Gas Stérol
Indonesia Jilid 5. Jakarta: Pustaka Bunda. Tanduran.phytosterols/index.
Agustus htm, Diakses tanggal 22:
(online) http://lipidlibrary.aocs.org/topics/
2013.
Devi, KJ Uma; V. Vanitha; K. Vijayalakshmi; lan Florida
Tilton. 2011. Penentuan Komponen Bioaktif Aegle
marmelos L. Godhong dening GC
75