MODUL I
PENGUKURAN DASAR DAN KETIDAKPASTIAN PADA PENGUKURAN
Nama : …………………………………
No. Stambuk : …………………………………
Tanggal Percobaan : …………………………………
Kelompok : ………………
Tanda tangan Mahasiswa :
………………………
Nama Asisten : …………………………………
Tanda tangan Asisten :
………………………
Penilaian Asisten : ………………………
Hasil Pengamatan
1. Penentuan NST dan Batas Ukur Alat Ukur
No Nama Alat Ukur Batas Ukur NST
1. Mistar
2. Jangka sorong
3. Jangka sorong digital
4. Mikrometer sekrup
5. Neraca digital
6. Neraca ohaus 3 lengan
7. Neraca ohaus 4 lengan
8. Termometer
9. Detektor (alat penunjuk pertambahan
panjang)
10. Stopwatch digital
11. Busur derajat
2. Pengukuran Tunggal
a. Balok
Massa =
Panjang =
Lebar =
Tinggi =
Volume
V = p.l.t = …………………………………………… = ……………………….
Massa jenis
m …………….……………………….
ρ=¿ ¿ = …………..
V ………………………………………
b. Kelereng
Massa =
Diameter =
Volume
D
r= = ………….
2
4 3
V= = ………………………………………………… = ……………….
3 πr
Massa jenis
m …………….……………………….
ρ=¿ ¿ = …………..
V ………………………………………
c. Pipa Paralon
Massa =
Diameter dalam =
Diameter luar =
Tinggi =
Volume
- Diameter dalam
D
r= = ………….
2
VD = π r 2 t = ………………………………………. = …………..
- Diameter luar
D
r= = ………….
2
VL = π r 2 t = ………………………………………. = …………..
Volume
l 1+l 2 +l 3
l= = …………………………………. = ……………
n
t 1 +t 2+ t 3
t= = …………………………………. = ……………
n
V = p .l . t = ……………………………………………………. = ……………
Massa jenis
m …………….……………………….
ρ=¿ ¿ = …………..
V ………………………………………
b. Pipa Paralon
Massa =
Tinggi =
No Ddalam (m) D dalam Dluar (m) D luar
rdalam = (m) rluar = (m)
2 2
1
2
3
Volume
- Diameter dalam
r 1 + r 2+ r 3
r= = …………………………………. = ……………
n
VD = π r 2 t = ………………………………………………. = ……………..
- Diameter luar
r 1 + r 2+ r 3
r= = …………………………………. = ……………
n
VL = π r 2 t = ………………………………………………. = ……………..
4. Pengukuran Berulang
a. Balok
Massa =
V = p .l . t = ……………………………………………………. = ……………
Massa jenis
m …………….……………………….
ρ=¿ ¿ = …………..
V ………………………………………
b. Kelereng
Massa =
D
No D (m) r= (m)
2
1
2
3
Volume
r 1 + r 2+ r 3
r= = …………………………….. ………………… = ……………….
n
4 3
V= πr = …………………… …………………………… = ……………….
3
Massa jenis
m …………….……………………….
ρ=¿ ¿ = …………..
V ………………………………………
c. Pipa Paralon
Massa =
Volume
t 1 +t 2+ t 3
t= = …………………………………. = ……………
n
- Diameter dalam
r 1 + r 2+ r 3
r= = …………………………………. = ……………
n
VD = π r 2 t = ………………………………………………. = ……………..
- Diameter luar
r 1 + r 2+ r 3
r= = …………………………………. = ……………
n
VL = π r 2 t = ………………………………………………. = ……………..
PERTANYAAN-PERTANYAAN
1. Jelaskan perbedaan pengukuran tunggal, pengukuran tunggal berulang, dan pengukuran berulang
Jawab :
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
2. Mengapa pada balok dan pipa paralon dilakukan pengukuran tunggal berulang sedangkan kelereng tidak
dilakukan? Jelaskan alasanmu!
Jawab :
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
a. Balok
1
Δp = Δl = Δt = NST Jangka sorong = .............
2
p = p + Δp = ( ........... ± ........... )
l = l + Δl = ( ........... ± ........... )
t = t + Δt = ( ........... ± ........... )
m = m + Δm = ( ........... ± ........... )
b. Kelereng
1
Δr = NST Mikrometer sekrup = .................
2
D = ...........
r = r + Δr = ( ........... ± ........... )
m = m + Δm = ( ........... ± ........... )
c. Pipa Paralon
1
Δr = Δt = NST Jangka sorong = .............
2
Ddalam = ........................... Dluar = .....................................
rdalam = rdalam + Δr = ( ........... ± ........... )
rluar = rluar + Δr = ( ........... ± ........... )
t = t + Δt = ( ........... ± ........... )
m = m + Δm = ( ........... ± ........... )
5. Tuliskan hasil pengukuran volume balok beserta ketidakpastian berdasarkan hasil pengukuran tunggal
Jawab :
V =pxlxt
= ………………………………………………….
= …………………………..
6. Tuliskan hasil pengukuran volume pipa paralon beserta ketidakpastian berdasarkan hasil pengukuran
tunggal berulang
Jawab:
a. Standar deviasi jari-jari untuk diamater dalam
t = ……………..
No r (meter) r2 (meter2)
1
2
3
∑
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...
r =¿ =¿
……
VD = π r
2
t = …………………………………..
= ………………..
√
2 2
δr=¿ 1 n Σ r −( Σ r)
n n−1
=
1
… … .. √ [ … … .. x ( … … … … … … … ….. )2 ] −(… … … … … … … …..)2
… … … .−1
[ | |]
2 1
∆ V D =¿ |2 π r t| |δr| +|π r 22 2 2
2 2
| ∆t
3
=
=
KTPm = ∆V D =
∆V D … … … … … … … … ..
KTPr = x 100% = x 100% = ……………%
VD … … … … … … … … ..
∆V D … … … … … … … … ..
AB = 1 – log = 1 – log ( ) = 1 - ………… = ………… AB
VD … … … … … … … … ..
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...
r =¿ =¿
……
VL = π r t
2
= …………………………………..
= ………………..
√
2 2
δr =¿ 1 n Σ r −( Σ r)
n n−1
=
1
… … .. √ [ … … .. x ( … … … … … … … ….. )2 ] −(… … … … … … … …..)2
… … … .−1
[ | |]
2 1
∆ V L =¿ |2 π r t| |δr| +|π r 22 2 2
2 2
| ∆t
3
=
KTPm = ∆V L =
∆V L … … … … … … … … ..
KTPr = x 100% = x 100% = ……………%
VL … … … … … … … … ..
∆V L … … … … … … … … ..
AB = 1 – log = 1 – log ( ) = 1 - ………… = ………… AB
VL … … … … … … … … ..
7. Tuliskan hasil pengukuran massa jenis kelereng beserta ketidakpastiannya berdasarkan hasil
pengukuran berulang
Jawab :
m = …………………. kg
No r (meter) r2 (meter2)
1
2
3
∑
… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...
r =¿ =¿
……
4 3
V= π r = …………………………………..
3
= ………………..
m ……………
ρ=
V
= ……………
¿
√
2 2
δr =¿ 1 n Σ r −( Σ r)
n n−1
=
1
… … .. √ [ … … .. x ( … … … … … … … ….. )2 ] −(… … … … … … … …..)2
… … … .−1
[
∆ V =¿ |4 π r 2|2|δr|2 ] 2
[| | | | | | ]
2 2 2 2 1
1 2 m 2
∆ ρ=¿ ∆ m + 2 |∆ V |
V 3 V
=
=
KTPm =∆ρ =
∆ρ … … … … … … … … ..
KTPr = x 100% = x 100% = ……………%
ρ … … … … … … … … ..
∆ρ … … … … … … … … ..
AB = 1 – log = 1 – log ( ) = 1 - ………… = ………… AB
ρ … … … … … … … … ..
Pelaporan : ρ ± ∆ ρ = ( .............. ± ............... )
Palu, ......................................2021
Mahasiswa
……………………………
Stambuk :
…………………………… ……………………………