JURNAL LENGKAP

PRAKTIKUM MINERALOGI DAN KRISTALOGRAFI

OLEH:
MUH.ALANSAR
D061221028

PROGRAM STUDI TEKNIK GEOLOGI

FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS HASANUDDIN

GOWA
2023
 PRAKTIKUM MINERALOGI DAN KRISTALOGRAFI

JURNAL LENGKAP

Diajukan Sebagai Salah Satu Syarat Kelulusan Mata Kuliah

Mineralogi Dan Kristalografi
Program Studi Teknik Geologi Departemen Teknik Geologi Fakultas Teknik
Universitas Hasanuddin

OLEH :
HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH
ALANSAR
D061221028

GOWA
2023
 PRAKTIKUM MINERALOGI DAN KRISTALOGRAFI

LEMBAR PENGESAHAN

Gowa, 2023

Disetujui oleh :
Dosen Pengampuh I Praktikan

Dr. Ir. Haerany sirajuddin. MT Muh. Alansar

NIP : 1967 1119 199802 2001 D061231028

Dosen Pengampuh II

Dr. Ulva Ria Irvan, ST., M.T

NIP : 197006061994122001
 KATA PENGANTAR

Puji syukur yang teramat besar penulis ucapkan atas segala berkat Rahmat

Tuhan Yang Maha Esa. Sehingga penulis dapat menyelesaikan laporan lengkap

mineralogi dan kristalografi.

Dengan selesainya laporan mineralogi dan kristalografi, penulis berterima

kasih sebesar-sebesar kepada Dosen pembimbing mata kuliah mineralogi dan

kristalografi yaitu Ibu Dr. Ir. Haerany Sirajuddin, M.T, Dr. Ir. Ulva Ria Irfan, M.T

atas ilmu yang telah diberikan. Saya juga berterima kasih kepada orang tua

penulis yang selalu memberi motivasi dan dukungan moral dan material, kepada

keluaraga yang mendukung, Penulis juga bereterima kasih kepada semua asisten

yang dengan ikhlas selalu memberi ilmu serta telah mengorbankan waktu untuk

kelancaran Laboratorium, dan yang terakhir kepada teman-teman program studi

Teknik Geologi 2022.

Laporan ini penulis tulis dan masih jauh dari kata sempurna tetapi penulis

berharap agar pembaca dapat memberi kritik dan saran untuk perbaikan dan

menjadi acuan untuk kedepannya. Demikia, laporan ini penulis susun dengan

segala kelebihan dan kekurangan. Semoga dapat memberi manfaat bagi pembaca.

Gowa, 2023

Penulis
 LEMBAR PERSEMBAHAN

Bismillahi rahmanirrahim, Assalamualaikum Warahmatullahi Wabarokatuh.

Puji syukur kita panjatkan atas kehadirat Tuhan Yang Maha kuasa, Cinta dan

kasih sayangmu serta berkat limpahan Rahmat, juga telah membekali penulis

dengan ilmu dan karunianya sehingga penulis bisa menyelesaikan laporan lengkap

praktikum Kristalografi dan Mineralogi ini dengan baik, dengan kemudahan dan

dengan sedikit hambatan dalam penyelesaian laporan lengkap ini.

Penulis ucapkan sebesar-besarnya kepada orangtua yang juga senantiasa

memotivasi penulis untuk dapat menyelesaikan praktikum mineralogi dan

kristalografi ini dengan baik dan selalu sabar, juga selama ini telah memberi

dukungan yang sangat besar yang luar biasa untuk terus melangkah tanpa pernah

menyerah sehingga penulis bisa sampai ditahap penyelesaian laporan lengkap ini.

Dukungan dari orangtua adalah energi positif terbesar yang penulis dapatkan

selama ini. terima kasih banyak atas semua doa-doa yang telah kalian panjatkan

untuk penulis serta dukungan moralnya selama ini. Semoga penulis dapat menjadi

anak yang akan membanggakan orangtaunya dimanapun penulis berada dan juga

semoga penulis dapat menjadikan laporan ini bermanfaat untuk diri sendiri

maupun orang-orang yang membacanya.

Terima kasih banyak kepada semua kakak-kakak asisten yang telah

meluangkan waktu dan memberikan pelajaran kami selama berlangsungnya

praktikum ini, juga kepada teman teman baik itu teman kelompok maupun diluar

kelompok yang senantiasa mendukung dan meberikan semangat kepada penulis,

serta dosen pengampuh yang telah banyak membimbing selama praktikum

berlangsunng. hingga ke pembuatan laporan. Dukungan-dukungan dari kakak

asisten telah memberi banyak motivasi serta semangat untuk penulis

menyelesaikan laporan lengkap ini.

Lembar persembahan ini juga saya tujukan kepada teman-teman semua yang

telah banyak membantu saya selama praktikum berlangsung hingga pembuatan

laporan lengkap ini. Selama praktikum berlangsung telah banyak bantuan dari

teman- teman yang saya dapatkan, semoga bantuan dan motivasi dari teman-

teman semua dapat menjadi pahala dan akan saya gunakan untuk menjadi bekal

dan modal saya dalam menghadapi tantangan di masa mendatang nanti dan juga

jika tidak ada bantuan dan motivasi dari teman-teman sekalian mungkin saya

sebagai penulis tidak bisa menyelesaiakan laporan lengkap ini dengan baik dan

benar.

Halaman persembahan ini juga penulis tujukan kepada ibu Dr. Ir. Haerany

Sirajuddin, MT, ibu Dr. Ir Ulva Ria Irfan, MT i selaku dosen pembimbing yang

telah banyak mengajarkan dan memberikan ilmu kepada kami selaku

mahasiswa/mahasiswi dan juga selaku praktikan laboratorium mineralogi dan

kristalografi. Semoga Tuhan terus mencurahkan limpahan rahmat, karunia serta

kesehatan kepada ibu dosen,serta bapak dosen atas semua ilmu yang telah

diberikan semoga Tuhan karuniakan dengan pahala yang besar.

Halaman persembahan ini tidaklah penulis buat semata mata untuk

menjadikan ini sebagai bukti bahwa laporan lengkap mineralogi dan kristalografi

ini telah terslesaikan dengan baik dan sesuai dengan prosedur. Tapi, adanya

lembar persembahan ini penulis buat sebagai ucapan terimakasih yang sebesar
besarnya kepada semua pihak seperti kakak asisten yang telah meluangkan waktu

dan mengajarkan kita saat berlangsungnya praktikum, bapak dan ibu dosen yang

telah memberikan materi dan ilmunya kepada kita semua, serta teman-teman

sekalian yang telah mendukung dan membantu lancarnya penyusunan serta

penyelesaian laporan lengkap praktikum mineralogi dan kristalografi ini. Karena

tanpa mereka semua mungkin laporan lengkap ini tidak akan tersusun dengan

baik.

Meskipun selama berlangsungnya praktikum ini saya selaku praktikan

mendapatkan banyak hambatan, namun karena dukungan dan support serta

motivasi dari semua orang-orang saya dapat menyelesaikan laporan ini dengan

baik. Sebagai salah satu mahasiswa dan selaku praktikan yang masih memiliki

banyak kekurangan dalam berbagai hal, penulis menyadari akan kurangnya dan

kelengkapan laporan ini, sehingga semua kritikan, saran dan dukungan yang

dapat membangun akan sangat bermanfaat bagi penulis di masa depan.

Saya selaku penulis meminta maaf jika lembar persembahan yang saya

lampirkan ini jauh dari kata sempurna dan banyak kesalahan dalam penulisan dan

penyusunan kata baik itu di lembar persembahan maupun di laporan lengkap

mineralogi dan kristalografi ini. Serta sekali lagi saya ucapkan banyak terima

kasih kepada semua pihak yang bersangkutan.

 DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL................................................................................................

HALAMAN TUJUAN.............................................................................................

LEMBAR PENGESAHAN.....................................................................................

KATA PENGANTAR..............................................................................................

LEMBAR PERSEMBAHAN..................................................................................

DAFTAR ISI.............................................................................................................

DAFTAR GAMBAR................................................................................................

DAFTAR TABEL.....................................................................................................

KARTU KONTROL................................................................................................

ACARA I – SISTEM KRISTAL ISOMETRIK & TETRAGONAL

BAB I PENDAHULUAN.........................................................................................

1.1 Latar Belakang..............................................................................................

1.2 Maksud dan Tujuan.......................................................................................

1.3 Alat dan Bahan..............................................................................................

BAB II TINJAUAN PUSTAKA..............................................................................

2.1 Pengertian Kristalografi dan Mineralogi.....................................................

2.2 Sistem Kristal.............................................................................................

2.2.1 Sistem Isometrik.........................................................................................

2.2.2 Sistem Tetragonal.......................................................................................

2.3 Proyeksi Stereografis.................................................................................

BAB III METODE PRAKTIKUM ........................................................................

3.1 Tahap Sebelum Praktikum...........................................................................

3.2 Tahap Praktikum..........................................................................................

3.3 Penyusunan Jurnal........................................................................................

3.4 Diagram Alir................................................................................................

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN..................................................................

BAB V KESIMPULAN............................................................................................

DAFTAR PUSTAKA...............................................................................................

LAMPIRAN..............................................................................................................

ACARA II – HEKSAGONAL & TRIGONAL

BAB I PENDAHULUAN.........................................................................................

1.1 Latar Belakang..............................................................................................

1.2 Maksud dan Tujuan.......................................................................................

1.3 Alat dan Bahan..............................................................................................

BAB II TINJAUAN PUSTAKA..............................................................................

2.1 Pengertian Kristalografi..............................................................................

2.2 Herman Mauguin dan Schoenflies.............................................................

2.2.1 Herman Mauguin.......................................................................................

2.2.2 Schoenflies.................................................................................................

2.3 Kristal Hexagonal dan Kelas-kelas Kristal Hexagonal..............................

2.4 Kristal Trigonal dan Kelas-kelas Kristal Tetragonal..................................

BAB III METODE PRAKTIKUM ........................................................................

3.1 Pendahuluan.................................................................................................
3.2 Praktikum.....................................................................................................

3.3 Analisis Data................................................................................................

3.4 Pembuatan Jurnal.........................................................................................

3.5 Diagram Alir................................................................................................

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN..................................................................

BAB V KESIMPULAN............................................................................................

DAFTAR PUSTAKA...............................................................................................

LAMPIRAN..............................................................................................................

ACARA III – SISTEM KRISTAL ORTHOROMBIK

BAB I PENDAHULUAN.........................................................................................

1.1 Latar Belakang..............................................................................................

1.2 Maksud dan Tujuan.......................................................................................

1.3 Alat dan Bahan..............................................................................................

BAB II TINJAUAN PUSTAKA..............................................................................

2.1 Pengertian Kristalografi..............................................................................

2.2 Sistem Kristal Orthorombik........................................................................

2.3 Cara Penggambaran....................................................................................

2.4 Unsur-Unsur Simetri Kristal.......................................................................

2.4.1 Bidang Simetri............................................................................................

2.4.2 Sumbu Simetri.............................................................................................

2.4.3 Pusat Simetri...............................................................................................

2.5. Herman Mauguin.......................................................................................

2.6 Schoenflies..................................................................................................
2.7 Contoh Mineral dari Sistem Kristal Orthorombik......................................

BAB III METODE PRAKTIKUM ........................................................................

3.1 Tahap Pendahuluan......................................................................................

3.2 Tahap Studi Pustaka.....................................................................................

3.3 Tahap Praktikum..........................................................................................

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN..................................................................

BAB V KESIMPULAN............................................................................................

DAFTAR PUSTAKA...............................................................................................

LAMPIRAN..............................................................................................................

ACARA IV – SISTEM KRISTAL MONOKLIN & TRIKLIN

BAB I PENDAHULUAN.........................................................................................

1.1 Latar Belakang..............................................................................................

1.2 Maksud dan Tujuan.......................................................................................

1.3 Alat dan Bahan..............................................................................................

BAB II TINJAUAN PUSTAKA..............................................................................

2.1 Kristal dan Kristalografi.............................................................................

2.2 Unsur Simetri.............................................................................................

2.3 Sistem Kristal Monoklin............................................................................

2.3.1 Kelas Sistem Kristal Monoklin..................................................................

2.3.2 Herman Mauguin.......................................................................................

2.3.3 Schoenflies.................................................................................................

2.3.4 Contoh Mineral Sistem Kristal Monoklin..................................................

2.4 Sistem Kristal Triklin.................................................................................

2.4.1 Kelas Sistem Kristal Monoklin..................................................................

2.4.2 Herman Mauguin.......................................................................................

2.4.3 Schoenflies.................................................................................................

BAB III METODE PRAKTIKUM ........................................................................

3.1 Tahap Persiapan...........................................................................................

3.2 Tahap Praktikum..........................................................................................

3.3 Penyusunan Jurnal........................................................................................

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN..................................................................

BAB V KESIMPULAN............................................................................................

DAFTAR PUSTAKA...............................................................................................

LAMPIRAN..............................................................................................................

MID PRAKTIKUM.................................................................................................

ACARA V – NATIVE ELEMENT

BAB I PENDAHULUAN.........................................................................................

1.1 Latar Belakang..............................................................................................

1.2 Maksud dan Tujuan.......................................................................................

1.3 Alat dan Bahan..............................................................................................

BAB II TINJAUAN PUSTAKA..............................................................................

2.1 Pengertian Mineral.....................................................................................

2.2 Sifat Fisik Mineral......................................................................................

2.3 Warna Mineral...........................................................................................

2.4 Sifat Dalam.................................................................................................

2.5 Berat Jenis..................................................................................................

2.6 Derajat Kejernihan.....................................................................................

2.7 Native Element...........................................................................................

2.8 Mineral Sulfida...........................................................................................

2.9 Mineral Halida...........................................................................................

BAB III METODE PRAKTIKUM ........................................................................

3.1 Tahap Pendahaluan......................................................................................

3.2 Tahap Studi Pustaka.....................................................................................

3.3 Tahap Praktikum..........................................................................................

3.4 Tahap Penyusunan Jurnal.............................................................................

3.4 Tahap Selesai...............................................................................................

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN..................................................................

BAB V KESIMPULAN............................................................................................

ACARA VI – MINERAL OKSIDA, HIDROKSIDA, SULFAT & FOSFAT

BAB I PENDAHULUAN.........................................................................................

1.1 Latar Belakang..............................................................................................

1.2 Maksud dan Tujuan.......................................................................................

1.3 Alat dan Bahan..............................................................................................

BAB II TINJAUAN PUSTAKA..............................................................................

2.1 Mineralogi..................................................................................................

2.2 Kimia Mineral............................................................................................

2.3 Sifat Fisik Mineral......................................................................................

2.3.1 Bentuk Kristal............................................................................................

2.3.2 Berat Jenis..................................................................................................

2.3.3 Belahan.......................................................................................................

2.3.4 Warna.........................................................................................................

2.3.5 Kekerasan...................................................................................................

2.3.6 Goresan Pada Bidang.................................................................................

2.3.7 Kilap...........................................................................................................

2.3.8 Pecahan......................................................................................................

2.3.9 Tenacity......................................................................................................

2.4 Mineral Oksida...........................................................................................

2.5 Mineral Hidroksida....................................................................................

2.6 Mineral Sulfat............................................................................................

BAB III METODE PRAKTIKUM ........................................................................

3.1 Pendahaluan.................................................................................................

3.2 Studi Pustaka................................................................................................

3.3 Praktikum.....................................................................................................

3.4 Pembuatan Jurnal.........................................................................................

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN..................................................................

BAB V KESIMPULAN............................................................................................

DAFTAR PUSTAKA...............................................................................................

LAMPIRAN..............................................................................................................

ACARA VII –

ACARA VIII –
 DAFTAR GAMBAR

ACARA I SISTEM KRISTAL ISOMETRIK & TETRAGONAL

Gambar 4.1 Peraga ISO18..........................................................................................

Gambar4.2 Peraga ISO20..........................................................................................

Gambar 4.3 Peraga Tetra10........................................................................................

Gambar 4.4 Peraga Tetra15........................................................................................

ACARA II SISTEM KRISTAL HEKSAGONAL & TRIGONAL

Gambar 4.1 Sampel Hexa7.......................................................................................

Gambar 4.2 Sampel Hexa6.......................................................................................

Gambar 4.3 Sampel Trig1.........................................................................................

Gambar 4.4 Sampel Trig3.........................................................................................

Gambar 4.5 Sketsa Peraga Hexa7.............................................................................

Gambar 4.6 Sketsa Peraga Hexa6.............................................................................

Gambar 4.7 Sketsa Peraga Trig1...............................................................................

Gambar 4.8 Sketsa Peraga Trig3...............................................................................

ACARA III SISTEM KRISTAL ORTHOROMBIK

Gambar 2.1 Mineral Stibnite Dalam Sistem Kristal Orthorombik...........................

Gambar 2.2 Mineral Chrysoberyl.............................................................................

Gambar 2.3 Mineral Aragonite.................................................................................

Gambar 3.1 Diaram Alir...........................................................................................

Gambar 4.1 Peraga Mono 2......................................................................................

Gambar 4.2 Peraga Mono 6......................................................................................

Gambar 4.3 Peraga Mono 5......................................................................................

Gambar 4.4 Peraga Mono 4......................................................................................

ACARA IV SISTEM KRISTAL MONOKLIN & TRIKLIN

Gambar 2.1 Gypsum.................................................................................................

Gambar 2.2 Malachite...............................................................................................

Gambar 2.3 Sistem Kristal Triklin............................................................................

Gambar 3.1 Diagram Alir.........................................................................................

Gambar 4.1 Peraga 1 (Trik 3)...................................................................................

Gambar 4.2 Peraga 2 (Trik 4)...................................................................................

Gambar 4.3 Peraga 3 (Ortho 9).................................................................................

Gambar 4.4 Peraga 4 (Ortho 3).................................................................................

ACARA V NATIVE ELEMENT,

Gambar 2.1 ...............................................................................................................

Gambar 2.2 ...............................................................................................................

Gambar 4.1 ...............................................................................................................

Gambar 4.2 ...............................................................................................................

Gambar 4.3 ...............................................................................................................

Gambar 4.4 ...............................................................................................................

Gambar 4.5 ...............................................................................................................

Gambar 4.6 ...............................................................................................................

ACARA VI MINERAL SULFIDA DAN HALIDA

Gambar 2.1 Skala Mohs............................................................................................

Gambar 3.1 Diagram Alir.........................................................................................

Gambar 4.1 Mineral Hausmannite............................................................................

Gambar 4.2 Mineral Limonite...................................................................................

Gambar 4.3 Mineral Gypsum....................................................................................

Gambar 4.4 Mineral Cassiterite................................................................................

Gambar 4.5 Mineral Anhydrite.................................................................................

Gambar 4.6 Mineral Apatite.....................................................................................

Gambar 4.7 Mineral Magnetite.................................................................................

Gambar 4.8 Mineral Bauksite...................................................................................

ACARA VII MINERAL

ACARA VIII
 DAFTAR TABEL

ACARA I SISTEM KRISTAL ISOMETRIK & TETRAGONAL

Tabel 3.1 Diagram Alir.........................................................................................

ACARA II SISTEM KRISTAL HEKSAGONAL & TRIGONAL

Tabel 3.1 Diagram Alir.........................................................................................

ACARA III SISTEM KRISTAL ORTHOROMBIK

ACARA IV SISTEM KRISTAL MONOKLIN & TRIKLIN
ACARA V NATIVE ELEMENT, SULFIDA & HALIDA

Tabel 3.1 Diagram Alir.........................................................................................

ACARA VI MINERAL OKSIDA, HIDROKSIDA, SULFAT & FOSFAT

ACARA VII MINERAL SILIKAT

ACARA VIII PENGENALAN BATUAN