4.

TURUNAN

1
Sasaran Pembelajaran
Mahasiswa dapat
◦ menjelaskan rumus-rumus dasar turunan
dan aturan rantai
◦ mencari turunan implisit
◦ mencari bentuk umum turunan tingkat
tinggi.
Kerangka Pembelajaran
1. Konsep Turunan
2. Aturan Pencarian Turunan
3. Turunan Fungsi Sinus dan Cosinus
4. Aturan Rantai
5. Turunan Tingkat Tinggi
6. Turunan Fungsi Implisit
7. Garis Singgung dan Garis Normal
8. Diferensial dan Hampiran
4.1 Konsep Turunan
4.1.1 Turunan di satu titik

Pendahuluan ( dua masalah dalam satu tema )

a. Garis Singgung
Kemiringan tali busur PQ adalah : Q
f(x)
f ( x )  f (c )
mPQ  f(x)-f(c)
xc
P
f(c)
Jika x  c , maka tali busur PQ akan
x-c
berubah menjadi garis singgung di ttk P
dgn kemiringan f(x)  f(c)
c x

m  lim
x c xc
4
◦ b. Kecepatan Sesaat
Misal sebuah benda bergerak sepanjang garis koordinat sehingga
posisinya setiap saat diberikan oleh s = f(t). Pada saat t = c benda
berada di f(c) dan saat t = c + h benda berada di f(c+h).

Perubahan waktu Perubahan posisi

c f(c)

c+h f(c+h)

s
◦ Sehingga kecepatan rata-rata pada selang waktu [c,c+h] adalah
f (c  h )  f (c ) f (c  h )  f (c )
vrata  rata  
(c  h )  c h
Jika h  0, diperoleh kecepatan sesaat di x = c :
f (c  h )  f (c )
v  lim v rata rata  lim
h 0 h 0 h
Misal x = c + h, bentuk di atas dapat dituliskan dalam bentuk
f(x)  f(c)
v  lim
x c xc
Dari dua bentuk di atas : kemiringan garis singgung dan kecepatan
sesaat terlihat bahwa dua masalah tersebut berada dalam satu tema,
yaitu turunan
DEFINISI 4.1 : Turunan pertama fungsi f di titik x = c, notasi f ' (c ) didefinisikan
sebagai berikut:
f(x)  f(c)
f ' (c)  lim
bila limit di atas ada x c xc
6
Notasi lain :
df (c)
atau y' (c)
dx

1
Contoh : Diketahui tentukan f ' (3)
f(x)
x
1 1

f(x)  f( 3 ) x 3
f'( 3 )  lim  lim
x 3 x 3 x 3 x 3
3 x  ( x  3)
 lim  lim
x 3 3 x(x  3 )
x 3 3 x(x  3 )

1 1
 lim 
x 3 3 x 9
7
4.1.2 Turunan Sepihak
Turunan kiri dari fungsi f di titik c, didefinisikan sebagai :
f ( x )  f (c )
f (c)  lim

'
x c xc
Turunan kanan dari fungsi f di titik c, didefinisikan sebagai :

f(x)  f(c)
f (c)  lim
'

x c xc
bila limit ini ada.

Fungsi f dikatakan mempunyai turunan (diferensiabel) di c atau f ' (c )

ada, jika

f( c ) 
' '
f  ( c ) dan f ' ( c )  f _' ( c )  f ' ( c )
sebaliknya f dikatakan tidak mempunyai turunan di c.
8
Contoh : Diketahui x2  x  3 , x  1
f ( x)  
1  2 x , x  1
Selidiki apakah f(x) diferensiabel di x=1. Jika ya, tentukan f ' (1)
Jawab :
f ( x )  f (1 ) x 2  x  3  (1  2 1 )
a. f ' ( 1 )  lim  lim
x1 x 1 x1 x 1

x2  x x( x  1 )
 lim  lim 1
x 1 x  1 x1 x 1

b. f ( x )  f (1 ) 1  2 x  (1  2 1 )
f ' ( 1 )  lim  lim
x1 x 1 x1 x 1
2 x  2  2 lim x 1
 lim 1
x 1 x 1 x1 ( x  1 )( x  1 )
Jadi, f diferensiabel di x=1, dan f ' (1)  1. 9
◦ Teorema 4.1 Jika f diferensiabel di c f kontinu di c.
◦ Bukti : Yang perlu ditunjukkan adalah
lim f ( x)  f (c)
x c

f ( x )  f (c )
◦ Perhatikan bahwa f ( x )  f (c )  .( x  c) , x  c
xc

 f ( x )  f (c ) 
◦Maka lim f ( x)  lim  f (c)  ( x  c)
x c x c
 xc 
f ( x )  f (c )
 lim f (c)  lim . lim ( x  c)
x c x c xc x c

 f (c)  f ' (c).0 = f(c). Terbukti.

◦ Sifat tersebut tidak berlaku sebaliknya. Artinya, Jika f kontinu di c,
maka belum tentu f diferensiabel di c. Hal ini, ditunjukkan oleh
contoh berikut.
Contoh Tunjukkan bahwa f ( x ) = | x | kontinu di x = 0
tetapi tidak diferensiabel di x = 0
Jawab
Akan ditunjukkan bahwa f(x)=|x| kontinu di x=0
x , x0
f ( x) | x | 
 x , x  0
 f(0) = 0
 lim f ( x )  lim x  0
x 0  x0
lim f ( x)  0
x 0
lim f ( x )

 lim (  x )  0
x 0 x0
 lim f ( x )  f (0)
x 0

f kontinu di x=0
Selidiki apakah f terdiferensialkan di x=0

f ( x ) f (0) x  0 x
f ' ( 0 )  lim  lim  lim  1
x0 x0 x 0 x x 0 x

f ( x ) f (0) x 0 x
f ' ( 0 )  lim  lim  lim  1.
x0 x0 x 0 x x 0 x

Karena  1  f ' (0)  f ' (0)  1

maka f tidak diferensiabel di 0.

Contoh: Tentukan konstanta a dan b agar fungsi f(x) berikut
diferensiabel di x=1 ;
x2  b , x  1
f ( x)  
 ax , x  1
Jawab : Agar f(x) terdiferensialkan di x = 1, haruslah
a. f kontinu di x = 1 (syarat perlu)

b. Turunan kiri = turunan kanan di x = 1 (syarat cukup)

f kontinu di x = 1 jika f kontinu kiri dan kontinu kanan di x = 1 atau

f (1)  lim f ( x)  lim f ( x).

x 1 x 1

a  lim x 2  b  lim ax  a  1  b  a  b  a 1
x1 x1

13
 f ( x)  f (1)  lim x  b  a
2
f (1)  lim
'

x 1 x 1 x 1 x 1
x 2  ( a 1)  a x 2 1
 lim  lim
x 1 x 1 x 1 x  1

( x  1 )( x  1 )
 lim  lim x  1  2
x 1 x 1 x 1

f ( x)  f (1) ax  a x 1
f (1)  lim

'
 lim  a lim a
x 1 x 1 x 1 x  1 x 1 x  1

f ' (1)  f ' (1)  a  2

Maka diperoleh : a = 2 dan b = 1.

Soal Latihan
Tentukan nilai a dan b agar fungsi berikut diferensiabel
di titik yang diberikan.

 a x  3 ;0  x  1
1. f (x )   2 ,x=1

 x  bx ; x  1
 ax  b ; x  2
2. f (x )   2 x=2
,
2 x  1 ; x  2
 x 2  1 ; x  3
3. f (x )   , x=3
2ax  b ; x  3
4.2 Aturan Pencarian Turunan
 Fungsi Turunan Pertama
◦ Definisi 4.2 Misalkan f (x) terdefinisi pada selang I. Fungsi turunan pertama dari
f, ditulis f ' ( x ), didefinisikan sebagai
f (t )  f ( x)
f '( x)  lim , x 
tx tx
◦ atau jika h=t-x
f ( x  h)  f ( x )
f '( x)  lim ,  x
h 0 h
bila limitnya ada.

dy df ( x) dy
◦ Notasi lain y ' , , , Dx y, Dx ,f ( x) bentuk dikenal
dx dx dx

sebagai notasi Leibniz.

16
◦ Dengan menggunakan definisi tersebut dapat diturunkan
aturan untuk mencari turunan sebagai berikut :

1. Jika f (x)=k, maka f ' ( x)  0

2. d x 
r
 r x r 1 ; r  R
dx
3. d  f(x)  g(x)
 f ' (x)  g ' (x)
dx

d  f ( x) g ( x) 
4.  f ' ( x) g ( x)  f ( x) g ' ( x)
dx

d  f ( x ) g ( x )  f ' ( x) g ( x)  f ( x) g ' ( x)
5.  dengan g(x)  0.
dx g 2 ( x) 17
Bukti aturan ke-4

Misal h(x) = f(x)g(x)

h( x  h)  h( x )  lim
f ( x  h) g ( x  h)  f ( x ) g ( x )
h' ( x)  lim h 0
h 0 h h

f ( x  h) g ( x  h)  f ( x  h) g ( x )  f ( x  h) g ( x )  f ( x ) g ( x )
 lim
h 0 h
 g ( x  h)  g ( x ) f ( x  h)  f ( x ) 
 lim  f ( x  h)  g ( x  h) 
h 0
 h h

g ( x  h)  g ( x ) f ( x  h)  f ( x )
 lim f ( x  h) lim  lim g ( x  h) lim
h 0 h 0 h h 0 h 0 h
 f ( x) g ' ( x)  g ( x) f ' ( x)

 f ' ( x) g ( x)  f ( x) g ' ( x)
Contoh
1. Tentukan turunan pertama dari f ( x)  x 3  3x 2  4
Jawab :
f ' ( x)  3x 2  3.2 x  0  3x  6 x
2

2. Tentukan turunan pertama dari f ( x)  ( x 3  1)( x 2  2 x  3)

Jawab :

f ' ( x)  3x 2 ( x 2  2 x  3)  ( x 3  1)(2 x  2)

 3x 4  6 x 3  9 x 2  2 x 4  2 x 3  2 x  2
 5x 4  8x3  9 x 2  2 x  2
x3
3.Tentukan turunan pertama dari f ( x) 
x2  1
Jawab :
x 2  1  6x  2x 2   x  6x  1 .
2
1.( x  1 )  2 x( x  3 )
2

f' ( x)  ( x 2  1 )2
( x 2  1 )2 ( x 1)
2 2
19
Soal Latihan
Tentukan fungsi turunan pertama dari
1. f ( x)  x 1 / 2  3 x 2  1

2. f ( x)  ( x  1) ( x 3  2 x  1)

x 1
3. f ( x) 
x 1
x
4. f ( x)  2
x 1
x2 1
5. f ( x)  2
x 1
4.3 Turunan Fungsi Sinus dan Cosinus
a. f ( x)  sin x  f ' ( x)  cos x
b. f ( x)  cos x  f ' ( x)   sin x
Bukti:
a. Misal f(x) = sin x maka
t  x t  x
2 cos  sin  
sin t  sin x  2   2 
f ' ( x)  lim  lim
t x tx tx tx
tx
sin( )
tx 2
 lim cos( ). lim
tx 2 tx
0 (
tx
2 )
2
 cos x.1  cos x.
b. Misal f(x) = cos x maka

cos( x  h)  cos x  lim cos x cos h  sin x sin h  cos x

f ' ( x)  lim h 0
h 0 h h
h
cos x( sin )
2
cos x(cosh  1)  sin x sinh  lim 2  sin x sinh
 lim h 0 h h
h 0 h
h 2
cos x ( sin 2 )h  sin( h / 2)  h sinh
 lim ( 2  sin x sinh )  cos x lim     sin x lim
h 0 (h / 2) 2 4 h
( h / 2 ) 0
 h/2  4 h 0 h

 cos x .0  sin x   sin x

22
Untuk turunan fungsi trigonometri yang lain dapat diperoleh dengan
menerapkan rumus perhitungan turunan, khususnya turunan bentuk
u/v

c.
d tan x 

d sin x
cos x 

cos 2 x  sin 2 x  1
2  sec 2
x
cos 2
x cos x
dx dx
d cot x  d cos x sin x   sin 2 x  cos 2 x 1
d.   
sin 2 x
  csc 2 x
dx dx sin 2 x

d sec x  d  1cos x   sin x sin x 1

e.  2   tan x sec x
dx dx cos x cos x cos x

d csc x  d  1sin x    cos x   cos x 1  csc x cot x

f.  sin 2
x sin x sin x
dx dx

23
4.4 Aturan Rantai
dy du dy dy du
◦ Andaikan y = f(u) dan u = g(x). Jika dan ada , maka 
du dx dx du dx

dy
Contoh : Tentukan dari y  sin( x  1)
2
dx

Jawab :
Misal u  x 2
 1 sehingga bentuk di atas menjadi y  sin u
Karena

dy du
 cos u dan  2x
du dx
maka dy
 cos( x 2  1) 2 x  2 x cos( x 2  1)
dx
24
 dy du dv dy dy du dv
Jika y = f(u), u = g(v), v = h(x), dan , , ada, maka 
du dv dx dx du dv dx

Contoh : Tentukan dy dari y  Sin 4 ( x3  5)

dx
Jawab :
dv
Misal
v  x3  5  dx
 3 x2
u = Sin v  du
 cos v  cos( x 3  5)
 dv
y  u4 dy
 4 u 3  4Sin 3 ( x 3  5)
sehingga du

dy dy du dv
 . .  12 x 2 Sin 3 ( x 3  5) Cos( x 3  5) 25
dx du dv dx
 d
◦ Contoh : Tentukan f ' ( x ) 2
jika ( f ( x 2
))  x 2
1
dx

jawab :
d
dx
( f ( x 2 ))  x 2  1  f ' ( x 2 ).2 x  x 2  1
x 1
 f '(x ) 
2

2x
BASIC LOGARITHMIC
𝑢′
1. 𝐷𝑥 𝑐. 𝑢 = 𝑐𝐷𝑥 𝑢 8. 𝐷𝑥 ln 𝑢 =
𝑢
2. 𝐷𝑥 𝑢 + 𝑣 = 𝐷𝑥 𝑢 + 𝐷𝑥 𝑣 9. 𝐷𝑥 𝑒 𝑢 = 𝑒 𝑢 . 𝑢′
3. 𝐷𝑥 𝑢. 𝑣 = 𝑢′ 𝑣 + 𝑣 ′ 𝑢 𝑢′
𝑢 𝑢′ 𝑣−𝑣 ′ 𝑢
10. 𝐷𝑥 log 𝑎 𝑢 =
𝑢.ln 𝑎
4. 𝐷𝑥
𝑣
=
𝑣2 11. 𝑢 𝑢 ′
𝐷𝑥 𝑎 = 𝑎 . 𝑢 . ln 𝑎
5. 𝐷𝑥 𝑐 = 0
6. 𝐷𝑥 𝑢𝑛 = 𝑛. 𝑢𝑛−1 . 𝑢′
7. 𝐷𝑥 𝑥 = 1
TRIGONOMETRIC INVERSE TRIGONOMETRIC
𝑢′
12. 𝐷𝑥 sin 𝑢 = (cos 𝑢) . 𝑢′ 18. 𝐷𝑥 arcsin 𝑢 =
1−𝑢2
13. 𝐷𝑥 cos 𝑢 = −(sin 𝑢) . 𝑢′ −𝑢′
19. 𝐷𝑥 arccos 𝑢 =
14. 𝐷𝑥 tan 𝑢 = (sec 2 𝑢) . 𝑢′ 1−𝑢2
𝑢′
15. 𝐷𝑥 cot 𝑢 = − (csc 2 𝑢) . 𝑢′ 20. 𝐷𝑥 arctan 𝑢 = 1+𝑢2
16. 𝐷𝑥 sec 𝑢 = (sec 𝑢) . (tan 𝑢) . 𝑢′ 21. 𝐷𝑥 arccot 𝑢 = 1+𝑢2
−𝑢′

17. 𝐷𝑥 csc 𝑢 = − (csc 𝑢) . (cot 𝑢) . 𝑢′ 𝑢′

22. 𝐷𝑥 arcsec 𝑢 =
𝑢 𝑢2 −1
−𝑢′
23. 𝐷𝑥 arccsc 𝑢 = 27

𝑢 𝑢2 −1
HYPERBOLIC INVERSE HYPERBOLIC
𝑢′
24. 𝐷𝑥 sinℎ 𝑢 = (cosh 𝑢) . 𝑢′ 30. 𝐷𝑥 arcsinh 𝑢 =
𝑢2 +1
25. 𝐷𝑥 cosh 𝑢 = (sinh 𝑢) . 𝑢′ 𝑢′
31. 𝐷𝑥 arccosh 𝑢 =
26. 𝐷𝑥 tanh 𝑢 = (sech2 𝑢) . 𝑢′ 1−𝑢2
𝑢′
27. 𝐷𝑥 coth 𝑢 = − (csch2 𝑢) . 𝑢′ 32. 𝐷𝑥 arctanh 𝑢 =
1−𝑢2
28. 𝐷𝑥 sech 𝑢 = − (sech 𝑢) . (tanh 𝑢) . 𝑢′ 33. 𝐷𝑥 arccoth 𝑢 =
𝑢′
1−𝑢2
29. 𝐷𝑥 csch 𝑢 = − (csch 𝑢) . (coth 𝑢) . 𝑢′ −𝑢′
34. 𝐷𝑥 arcsech 𝑢 =
𝑢 𝑢2 −1
−𝑢′
35. 𝐷𝑥 arccsch 𝑢 =
𝑢 𝑢2 +1

28
Soal Latihan

Tentukan fungsi turunan pertama dari

2
x  2x  5
1. y 2
x  2x  3

2. y   2x  310
3. y  sin3 x
4. 
y  cos 4 4 x 2  x 
 x 1
2
5. y 
 x 1
6. y = sin x tan [ x2 + 1 ]
29
4.5 Turunan Tingkat Tinggi
◦ Turunan ke-n didapatkan dari penurunan turunan ke-(n-1).

f (n)
( x) 
d
dx

f ( n 1) ( x) 
df  x
◦ Turunan pertama f ' (x) 
dx
d 2 f x 
◦ Turunan kedua f " ( x) 
dx 2
d 3 f x 
◦ Turunan ketiga f " ' ( x)  3
dx
n  d f x 
n

◦ Turunan ke-n f ( x) 
dx n
◦ Contoh : Tentukan y ' 'dari y  4 x3  sin x

◦ Jawab :
y'  12 x 2  cos x maka y' '  24 x  sin x
30
Soal Latihan
A. Tentukan turunan kedua dari
1. y  sin  2x  1
2. y   2x  3 4
x
3. y
x 1
4. y  cos2  x

B. Tentukan nilai c sehingga f "(c)  0 bila f (x )  x 3  3x 2  45x  6

2
C. Tentukan nilai a, b dan c dari g (x )  ax  b x  c bila g (1) = 5,
g ' (1)  3 dan g ' ' (1)  4
4.6 Turunan Fungsi Implisit
◦ Jika hubungan antara y dan x dapat dituliskan dalam
bentuk y = f(x) maka y disebut fungsi eksplisit dari x,
yaitu antara peubah bebas dan tak bebasnya dituliskan
dalam ruas yang berbeda. Bila tidak demikian maka
dikatakan y fungsi implisit dari x.
Contoh :
1. x y  x  y  10
3 2 2

2. sin( xy)  x 2  y 2  1

◦ Untuk menentukan turunan dari bentuk implisit

digunakan aturan rantai dan anggap y fungsi dari x.
 Tentukan dy/dx dari bentuk implisit berikut
1. x y  x  y  10
3 2 2 2. sin( xy)  x 2  y 2  1
Jawab

1. Dx ( x y  x  y )  Dx (10)
3 2 2 2. Dx ( sin( xy)  x 2 )  Dx ( y 2  1)

D x ( x 3 y 2 )  Dx ( x 2 )  Dx ( y )  Dx (10) cos( xy) ( y  xy' )  2 x  2 yy '0

( x cos( xy)  2 y ) y '  2 x  y cos( xy)
(3x 2 y 2  2 x 3 y y' )  2 x  y'  0  2 x  y cos( xy)
(2 x 3 y  1) y'  2 x  3x 2 y 2 y' 
x cos( xy)  2 y
 2 x  3x y 2 2
y' 
2x3 y  1
Soal Latihan

Tentukan turunan kedua (y”) dari bentuk implisit

1. 3 2 2
x  3x y  y  0 y” pada (1,1)
2. y  sin  xy  1
3. tan ( x y ) - 2 y = 0

4. x sin( xy)  y  x
2
4.7 Garis Singgung dan Garis Normal
◦ Persamaan garis singgung fungsi y = f(x) di titik (x0,y0)
dengan kemiringan m adalah

y – y0 = m( x – x0 ).

◦ Garis yang tegak lurus dengan garis singgung disebut

dengan garis normal.
◦ Persamaan garis normal di titik (x0,y0) adalah
1
y  y0   ( x  x0 ).
m
Contoh: Tentukan persamaan garis singgung dan garis normal

fungsi y  x3  2 x 2  6 di (2,6).
Jawab :
y'  3x 2  4 x  y' (2,6)  3.22  4.2  4
Sehingga persamaan garis singgung di titik (2,6) :

y  6  4( x  2)
y  4x  2

Persamaan garis normal dititik (2,6) :

1 1 1
y  6   ( x  2)  y  6   x 
4 4 2
1 13
y  x .
4 2
CONTOH
Tentukan persamaan garis singgung dan garis normal pada kurva
x 2 y 2  xy  6  0 di titik dengan absis( x) = 1

Jawab :
Jika disubstitusikan nilai x = 1 pada persamaan kurva diperoleh
y2  y  6  0  ( y  3)( y  2)  0 y = 3 dan y = -2
Sehingga diperoleh titik yang akan ditentukan persamaan garis
singgung dan garis normalnya: (1,3) dan (1,-2)

Hitung terlebih dahulu y' dengan menggunakan turunan fungsi implisit

2 xy  x 2 yy ' y  xy '  0
2 2
Dx ( x 2 y 2  xy  6)  Dx (0) 
2 xy2  2 x 2 yy'( y  xy' )  0  0
 2 xy  2 x yy' y  xy'  0
2 2

y  2 xy 2
(2 x 2 y  x) y'  y  2 xy 2  y'  2
2x y  x
Di titik (1,3) 3  2.1.9  15
y ' |(1,3)    3
2.1.3  1 5
Persamaan garis singgung
y  3  3( x  1)  3x  3
3x  y  6
Persamaan garis normal
1 1
1
y  3  ( x  1) y 3  x  3 y  9  x 1
3 3 3
x  3 y  8
Di titik (1,-2)
 2  2.1.4  10
y ' |(1, 2)   2
2.1.(2)  1  5
Persamaan garis singgung

y  2  2( x  1)  2 x  2
2x  y  4
Persamaan garis normal
1 1 1
y  2   ( x  1)   x 
2 2 2
x  2 y  3
4.8 Diferensial dan Hampiran
◦ 4.8.1 Diferensial
f ( x  x)  f ( x) y
◦ Jika f ' ( x ) ada, maka f ' ( x)  lim  lim
x  0 x x  0 x

Q
T

x
x x  x
y
Untuk x sangat kecil , maka mPQ = mPT yakni ,
 f ' ( x) , y  f ' ( x)x
x
◦ Definisi 4.4 Jika y = f (x) diferensiabel di x, maka
Diferensial dari x , dinyatakan dengan dx, adalah dx  x
Diferensial dari y , dinyatakan dengan dy, adalah dy  f ' ( x) dx
4.8.2 Hampiran

◦ Perhatikan kembali gambar sebelumnya,

◦ Misalkan y= f (x) diferensiabel di interval I yang memuat x dan x + ∆x. Jika x
ditambah ∆x, maka y bertambah sepadan dengan ∆y yang dapat
dihampiri oleh dy .
◦ Jadi , f ( x  x)  f ( x)  dy  f ( x)  f ' ( x)x (*)

◦ Contoh : Hampiri 3
28
1 1
◦ Jawab : Pandang, f ( x)  x  f (27)  27  3 27  3
3 3

2 2 2
1  1  1 3  1
f ' ( x)  x 3
 f ' (27)  (27) 3
 (3 ) 3

3 3 3 27
Dengan pers (*)
1
f (28)  f (27)  f ' (27)( 28  27)  3 .
27
Soal Latihan

1. Diketahui kurva yang dinyatakan secara implisit

y  sin  xy  1
Tentukan persamaan garis singgung dan garis normal di ( ,1)

2. Gunakan diferensial untuk menghampiri

a. 8,2
b. 36,1

3. Jika diketahui f ' (0)  2 , g (0)  0 , g ' (0)  3 tentukan ( f  g )' (0).