Kirimkan
Ini
lewat
EmailBlogThis!Berbagi
ke
TwitterBerbagi
ke
FacebookBagikan ke Pinterest
PAMBUKA
Nuwun wiyose, buku iki ngemot layang Dewa Ruci Kidung, gubahan
Kapunjanggan Surakarta, nalika sakiwa-tengene madya awale abad
19 Masehi, bangunan saka Layang Dewa Ruci Kakawin.
Anadenen layang Dewa Ruci Kakawin iku uga gubahan Kapujanggan
Surakarta, nunggal jaman ing sakiwa tengene masya awal abad 19
Masehi, mung raa rada tuwa seititk tinimbang karu panggubahe layang
Dewa Ruci Kidung iki.
Layang Dewa Ruci Kidung ini rinengga ing kidung utawa tembang
macapat, sarta nganggo basa mardawa, tegese basa kang lemes
tumrap iketan tembang, iya iku cecampurane basa kawi, jarwa krama
dan jarwa ngoko, nanging sanadyan nganggo basa mardawa, ewadene
akeh bahasane jarwa kang gampang dimangerteni, dadi ora nusahake
ing panampaning surasa, kajaba surasa kang satemen pancen ora
gampang jajagane.
Wasana cukup semene, muga buku Dewa Ruci Kidung iki bisa murakabi
kanggo ancer-ancer, nggladi panggayuh kang utama ... Sumangga.
R. Tanojo
Terjemahan :
PENDAHULUAN
Salam, Buku ini memuat Serat Dewa Ruci Kidung, yang digubah oleh
Pujangga Surakarta, pada sekitar pertengahan abad ke 19 Masehi,
yang bersumber dari Serta Dewa Ruci Kakawin.
Sedangkan Serat Dewa Ruci Kakawin, itu juga sama, gubahan
Pujangga Surakarta, sejaman pada sekitar pertengan abad ke 19
Masehi, hanya saja agak lebih tua sedikit dibanding dengan ketika
Serat Dewa Ruci Kidung ini di gubah.
Serat Dewa Ruci Kidung ini digubah dengan dihias Puisi atau Tembang
Macapat
(Nyanyian
lagu
Macapat),
serta
menggunakan
Bahasa
Mardawa, artinya bahasa yang indah untuk syair lagu, adalah juga
percampuran dari Bahasa Kawi; bahasa Jawa halus dan bahasa jawa
biasa, namun walaupun menggunakan Bahasa Mardawa, akan tetapi
banyak menggunakan Bahasa Jawa yang mudah dipahami, sehingga
tidak sulit untuk dipahami isinya, kecualii makna tersirat yang memang
tidak mudah untuk dipahami.
Akhirnya cukup sekian, semoga buku Serat Dewa Ruci Kidung ini, bisa
bermanfaat untuk dijadikan pegangan, dalam melatih cita-cita luhur,
Silahkan...
R. Tanojo.
kidung dhandhang gula
1.
Arya Sena duk puruhita ring,// Dhang Hyang Druna kinen ngulatana,//
toya ingkang nucekake,// marang sariranipun,// Wrekudara mantuk
wewarti,// marang negeri Ngamarta,// pamit kadang sepuh,// sira Prabu
Yudistira,// kang para ri sadaya nuju marengi,// aneng ngarsaning raka.
Ketika Arya Sena berguru kepada//, Dhang Hyang Druna, dia disuruh
mencari,// air Suci untuk ,// menyucikan jiwa raganya,// kemudian
ke negeri Ngamarta,//
ingsun
dhewe,//
wong
nedya
amrih
putus,//
ing
sucine
Ketika Arya Sena mendengar itu lalu menjawab,// aku tidak mungkin
bisa ditipu// dan jika sampai tewas, itu karena diriku sendiri, // karena
saya ingin mencari kesempurnaan,// demi kesucian badan ku ini,//
setelah berkata begitu,// Sena lalu segara pergi,// Sang Prabu
Darmaputra, dan ketiga adiknya sangat heran,// bagaikan dipukul oleh
orang buta.
5.
Tan winarna kang kari prihatin,// kawuwusa Sena lampahira,// tanpa
wadya among dhewe,// mung braja kang tut pungkur,// lampah mbener
amurang margi,// prahara munggeng ngarsa gora reh gumuruh,//
samya giras wong padesan,// ingkang kambuh kaprunggul ndarodog
ajrih // mendhak ndhepes manembah.
lurus
menentang
jalan,//
Bagaikan
angin
dari belakang,
topan
yang
menghadang di depan terdengar gemuruh riuh itulah dia jika tergesagesa berjalan,// orang-orang desa kebingungan,// yang bertemu di
tengah
jalan
gemetar
katakutan//
duduk
tanpa
nyali
sambil
menyembah.
6.
Ana atur segah tan tinolih,// langkung adreng prapteng Kurusetra,//
marga geng kambah lampahe,// glising lampahira sru,// gapura geng
munggul kaeksi,// pucak mutyara muncar,// saking doh ngenguwung,//
lir kumembaring baskara,// kuneng wau kang lagya lampah neng
margi,// wuwusen ing Ngastina.
nak
sanak,//
lagya
eca
gunem
Wrekudara
prapti,//
dumorojog
munggeng pura.//
untuk
Yang bernama Air suci daya hidup,// berarti kau sudah mencapai
kesempurnaan, // Kau menonjol di antara sesama makhluk,// dan
dilindungi ayah ibu,// mulialah dirimu anakku,// Kau penguasa tiga
alam,// yang kekal,// Arya Sena berkata sembah,// Wahai, dimanakah
tempatnya Air Kehidupan,// saya mohon untuk ditunjukkan.
12.
Sayektine yen ulun lampahi,// Resi Druna alon wuwusira,// adhuh
suteng
ulun
angger,//
tirta
suci
nggenipun,//
pan
ing
wana
badanira,//
ulatana
soring
Gadawedaneki,//
ing
wukir
Candradimuka.
Sungguh akan saya cari,// Resi Druna lirih kata-katanya,// aduh anakku
tercinta,// air kehidupan letaknya,// berada di hutan Tibrasara,// ikutilah
petunjukku,// harus kau perhatikan, // itu akan menyucikan dirimu,//
carilah di bawah Gandawedana,// di gunung Candramuka.
13.
Drungkarana ing wukir-wukir,// jroning guwa ing kono nggonira,// tirta
nirmala yektine,// ing nguni-uni durung,// ana kang wruh ngone toya
di,// Arya Bima trustheng tyas,// pamit awot santun,// mring Druna
myang Suyudana,// Prabu ing Ngastina,// angandika aris,// Yayi Mas
den prayitna.
Arya
Bima
gembira
hatinya,//
mohon
diri
sambil
tak
ada
yang
berani
melawannya,//
Mendengar
itu,
dan
hatinya
sangatlah
gembira,//
untuk
mencari
air
kehidupan,// atas petunjuk dari gurunya,// Dia tak mengira bahwa itu
semua adalah muslihat,// bahaya besar yang harus ditempuhnya,//
hatinya
hanya
memperhitungkan,//
dengan
penuh
keyakinan
ia
17.
Jurang
pereng
runggut
kang
mandri,//
sato
wana
bubar
kang
Herus melewati Jurang curam dan lebatnya hutan dan serbuk pohon
yang sangat beracun,// satwa bercerai berai diterjangnya,// seperti
kerbau kijang dan banteng,// hanya kera dipucuk pohon yang semakin
memanjat tinggi,// perjalanan Wrekudara,// diiringi petir dan badai,//
sehingga banyak cabang pohon yang patah,// para pendeta dan muridmuridnya yang sedang bertapa di pertapaan, semuanya.
18.
Tilar dhepok pra samya angungsi,// saking giris myat bjra ruhara,//
cipta yen gara-garane,// Sang Hyang Bayu tumurun,// wau Sena
lapahireki,// pratapan kang kamargan,// sri panjrah maweh rum,// abra
kang ptra mbalasah,// kang cepaka angsana lan gandasuli,// argulo
nagapuspa.
ada
minyak
wangi
yang
tumpah,//
minyak
wangi
dari
bunga
tiling
istane,//
nambrana
kang
lelaku//,
bramara
reh
semakin
cepat
langkahnya,//
matahari
bersinar
suram,//
para
pertapa
dan
pujangga
yang
melihatnya,//
aneng
jroning
guwa
nenggih,//
ditya
Rukmuka
lan
Yang sedang beradadi dalam gua, yaitu// dua raksasa yang bernama
Rukmuka dan Rukmakala,// mereka terkejut mendengar suara,// yang
berasal dari bergetarnya gunung,//karena sedang terjadi kerusakan
gua di bagian luar,// terdengar bagaikan gemuruh angin dan petir// dan
juga ada bau sesuatu,// yaitu bau manusia,// kemudian raksasa yang
bernama Tukmuka itu bergerak siap bertempur,// didampingi raksasa
yang bernama Rukmakala.
25.
Krura angrik nggero nggegirisi,// ditya kalih sareng dennya medal,//
ngegilani ing tandange,// lir Hyang Kala tumurun,// duk krodarsa
ambedhol bumi,// nandher nubruk solahnya,// prapteng njawi ndulu,//
manusa sawiji ingkang,// mbubrah guwa bramantyanira tan sipi,// wong
ngendi iki baya.//
sehingga kedua
raksasa tersebut
dan
menerkam,//
sehingga
Arya
dengan cepat
Sena
terkejut
Kedatanganmu
justru
akan
menggangguku,//
Apakah
kau
ingin
ditya
kalihnya,//
gya
Candramuka,//
setelah kedua
musuhnya
sirna,//
Dalam usaha mencari mencari,// Wrekudara merusak gua dan diobrakabrik,// akhirnya kelelahan bersama datangnya malam,// kemudian dia
berdiri dibawah pohon beringin,// sedih hatinya dalam usaha mencari
air kehidupan,// tak berapa lama Arya Sena,// mendengar suara yang
bergema.
Hyang Endra dan Hyang Bayu
7.
Tan katon kang duwe swara,// babo putuningsun liwat kaswasih,//
ngupaya nora ketemu,// tan antuk tuduh nyata//, ing prenahe kang sira
ulati iku//, kasangsara solahira,// Wrekudara duk miyarsi.
Akan tetapi tidak tampak siapa yang bersuara,// wahai cucuku yang
sedang sangat bersedih,// karena yang dicari tidak ditemukan,// dan
tidak mendapat petunjuk
apapun,//
dimana
sebenarnya
tempat
Kemudia menjawab
Sira duk mateni buta,// iya ingsun padha jawata kalih,// keneng
cintraka Hyang Guru,// temah sira kang ngruwat,// ingsun Sang Hyang
Endra lan Bathara Bayu,// duk ditya Si Rukmakala,// lawan Rukmuka
ran mami.
Ingatlah kau ketika membunuh raksasa,// itu adalah kami inilah yang
sesungguhnya adalah dua dewa,// yang terkena kutukan
Hyang
marga praja wus rawuh,// pendhak ing dina samana,// nuju Prabu
Kurupati.
nggoning
wukir
Candramuka,//
mung
ditya
kalih
kapanggih.
Resi
Druna
menyambung
lirih,/
bagaimana
hasilmu,//
Dhang Hyang Druna ngrangkul sigra,// babo sira kang lagi sun ayoni,//
temen nut tuduhing guru,// mengko wus kalampahan,// nora mengeng
ngantepi pituduhingsun,// ing mengko sun warah sira//, enggone
ingkang sayekti.
Tak ada satu senjata pun yang mampu melukaimu // semua lebur dan
kalah oleh kesaktianmu,// Sri Duryudana menyambung kata ,// wahai
Sena adikki,// bagaimana caramu menempuh perjalanan itu,// karena
perjalan itu sungguh teramat gawat,// untuk bisa sampai ke tempat Air
Kehidupan.
20.
Aja sira kaya bocah,// den prayeitna Wrekudara nauri,// Heh Kuru pati
wak ingsun,// srahene ing Jawata//, aywa malang tumulih lilakna tuhu,//
aja nggarantes tyasira,// paribara sun basuki.
Janganlah
kau
seperti
anak
kecil,//
berhati-hatilah,
Wrekudara
Ya yayi muga antuka,// lakunira pitulunging dewa Di,// Arya Sena pamit
sampun,// mring Druna lang Sang Nata,// ing Ngastina wusnya pamit
gya sumebut,// medal sapraptaning jaba,// nedya umantuk rumiyin.
Berkaalah
Raja
Ngamarta,//
untuk
menunggu
kedatangan
atas
Prabu
Harimurti.
25.
Dhahat tan sakeca ing tyas,// gya ngundangi budhal wadya sang aji,//
wadya lampahe kasusu,// ing marga tan winarna,// lampahira Sri
Kresna Ngamarta rawuh,// katur Prabu Yudhistira//, gya methuk lawan
parari.
untuk
segera
pergi
ke
Ngamarta
kepada
bala
tidak
dikisahkan,//
perjalanan
Sri
Kresna
sudah
tengah
dan
akhir
semua
disampaikansudah
,//
yang
Wong nedya puruhita,// ujar becik upama den lampahi,// santosa ing
bathara gung,// ingkang nedya bencana,// boten wande manggih
wewales ing pungkur,// matur Prabu Yudhistira,// mila kula Jeng Kaka Ji.
ngrangkul,//
langkung
trusthaning
driya,//
Dananjaya
lan
1.
Pituduhe Dhang Hyang Druna,// angulati Banyu Urip,// nggone neng
theleng samodra,// iku arsa sun ulati,// matur kang para ari// dhuh
kakangmas sampun-sampun,// punika dede lampah,// tan pantes dipun
lampahi,// duk miyarsa njethung Prabu Ydhistira.
Kemudian
berkata
pelan,//
kepada
kakanda
Sri
Harimurti,//
sambil
menangis
,//
semuanya
dikibaskan
hingga
terlempar.
5.
Meksa mberot Wrekudara,// datan kena den gujengi,// ngitar lampahe
wus tebah,// kadya tinilar ngemasi,// Parta lan ari kalih,// arsa sumusul
karuna,//
sagung
santana
jalwestri,//
satriya
semuanya
terdiam
mendengarkan
dengan
penuh
Pada waktu itu sang matahari, // tidak muncul karena tengah malam, //
burung kedasih bersuara bersahutan, // mustika ganeya pun bernyanyi,
// menciptakan dengung di sekitarnya, // seolah-olah menyarankan
pada kematian, // perintah Dhang Hyang Druna, // tidak menuju pada
keselamatan,
//
dengan
kata-kata
yang
penuh
bahaya
dalam
perjalanan.
13.
Suwenda sekaring asta,// ri ana Sang Hyang Bayeki,// anut ujunging
aldaka,// denira lumampah aris,// purwa ima rekteki,// sirat-sirat wus
kadulu,// wismane Sang Haruna,// manitih ing jalanidhi,// keksi praba
Sang Maharsi Dipaningrat.
Ada seekar burung yang tampak, // bersuara keras dan bernyanyinyanyi, // memberi isyarat agar supaya lekas kembali, // kepada yang
sedang mengalamai penderataan dalam suatu perjalanan, // hewanhewan hutan menjerit-jerit, // memberi isyarat kepada yang sedang
berduka, // melewati hutan lebat berbahaya, // kemudian tampaklah
tepi laut,// // ombak bergulung-gulung menerpa karang.
15.
Sumyak lir suraking aprang,// mrepek sangsaya kaeksi,// karang
munggul kawistara,// dan awun-awun nawengi,// ana kang kadi esthi,//
karang mengo liman ajrum,// Wrekudara wus prapta,// ngadeg neng
tepining tasik,// mangu-mangu mulat tepining udaya.
ada
yang
bagaikan
gajah,//
yang
menoleh
dan
bergulung-gulung,//
tampak
kasihan
kepada
yang
baru
19.
Manjing jro theleng samodra,// angupaya Banyu Urip,// mangkana
ingsun nora bisa,// umanjing sajroning warih,// kayaa si Pamadi,// bisa
manjing jroning banyu,// silulup katon padhang,// tan pae dharatan
sami,// Wrekudara dangu dennya ngunandika.
lama
Akhirnya
ia
berpasrah
diri,//
oleh
kesanggupannya,//
kepada
Kurupati,//
mencarinya,//
untuk
Sang
karena
Pandhita
Sang
sudah
Druna,//
Tirta
menyatakan
dan
Kamandanu
Prabu
(air
pawatesan,//
Sang
Moneng
lir
tugu
manik,//
alun
geng
Malu jika pulang tanpa hasil,// lebih baik mati di laut// tak lain hanya
patuh atas petunjuknya,// hanya perintah sang guru yang dipikirkan,//
sesudah itu kemudian,// Wrekudara segara menyiapkan diri // dengan
semangat yang menyala-nyala // kemudian mencebur ke laut,// dia
sama sekali tidak mundur menghadapi hantaman ombak samudera.
Kidung Durma
1.
kakinya,//
dan
memyentuh
tubuhnya,//
ombakpun
Ada naga besar yang memangsa ikan di laut,// berbisa dan sangat
mematikan,//
bergerak
karena
ada
yang
dilihatnya,//
segera
kinebur
samodra
molah
prakempa,//
Sena
kagyat
ningali,//
yang
datang
berupa
naga
besar
menakutkan,//
mulut
Sesudah badannya dililit oleh tubuh ular naga itu,// Sena merasa kecut
hatinya,// bisa yang berasal dari naga // melekat di tubuhnya,//
kebingunganlah ia sehingga mengira dia akan cepat mati,// semakin
meronta sang naga semakin kuat lilitannya.
6.
Sarirane Sena kagubet sadaya,// mung janggane kang maksih, // kang
naga sru molah,// ningseti panggubetnya,// wonten palwa dagang
prapti,// giris umiyat,// kang palwa nimpang lebih.
Bagaikan disapu awak perahu itu mengira ada angin salah tiup,//
sedangkanyang sedang dililit naga,// dalam kelelahan meronta//
kemudian ia barulah teringat,// maka segera menikamkan kuku yang
berfungsi juga sebagai pusakanya // tepat di tubuh naga itu,// maka
akibatnya darah pun memancar.
8.
Kuku Pancanaka manjing badan naga,// tatas sarpa ngemasi,// rah mijil
marawan,// abang toyeng samodra,// sapandeleng kanan kering,// toya
awor rah,// naga geng wus ngemasi.
Kuku Pancanaka menancap di badan naga,// seketika itu juga naga itu
mati,// darah keluar dengan derasnya,// sehingga memerahkan air
laut,// sejauh mata memandang di kanan kirinya,// air bercampur
darah,// naga besar itu pun sudah mati.
Diketahui Sang Marbudyengrat Dewa Ruci
9.
Sirna
dening
kawuwusa,//
Sena
Ri
sadaya
sang
pan
suka,//
Murwengparasdya,//
saisining
wruh
jaladri,//
lakuning
wau
Kang
Di Negara Ngamarta
11.
Kuneng wau kocapa Nata Pandhawa,// kang samya tyas prihatin,//
sangsaya kagagas,// nenggih mring kadangira,// arsa nusula prasami,//
aywa sulaya,// yen nemahana pati.
Bahkan akan mendapat pahala dari Dewata,// nanti dia akan datang
dengan kesucian, // karena mendapatkan cinta kemuliaan,// dari Hyang
Suksma Kawekas,// diizinkan berganti diri,// menjadi Raga Batara yang
berhasil menatap dengan hening.
14.
Mila sampun sungkaweng tyas yayi nata, enggar tyasira sami, sirna
susahira, dennya wau miyarsa, pangandika kang sayekti, Nerendra
Kresna, kamulyaning kang rayi.
Angandika
Sena
apa
karyanira,//
apa
sedyanireki,//
umanjing
samodra,// liwat sepi kewala,// tan ana ingkang binukti,// myang sarwa
boga,// miwah busana sepi.
Hanya ada daun kering itupun jika yang tertiup angin,// jatuh di
depanku,// itu yang saya makan,// jika tidak ada tentu saya tidak
makan,// ketika mendengar hal itu // Sang Wrekudara,// sangat
keheranan ketika melihat dan mendengar kata-katanya.
18.
Dewa bajang neng samodra tanpa rowang,// cilik amenthik-menthik,//
iki ta wong apa,// mung sabayi gengira,// bisa lumakyeng jaladri,//
ladak kumethak,// tanpa rowang pribadi.
bayi,// akan tetapi kau dapat berjalan di atas air,// sungguh sombong
sekali,// tanpa kawan dan hanya sendirian.
19.
Angling malih heh ta Wrekudara sigra,// prapta ing kene iki,// akeb
Pancabaya,// yen nora etoh pejah,// sayekti tan prapta ugi,// ing kene
mapan,// saklir sarwa mamring.
Di sini tidak yang terang tapi pikiranmu memaksa diri,// dirimu tidak
takut mati,// Ajaran tingkat tinggi,// di sini tidak mungkin ditemukan,//
Sena bingung hatinya,// jsehingga menjawab,// karena tidak tahu apa
yang harus dikatakan.
21.
Dadya Wrekudara alon aturira,// masa borong Sang Yogi,// dewa Ruci
mojar,// lah iya sira uga bebete Sang Hyang Pramenthi,// Hyang
Girinata,// turune sira saking.
Sang Hyang Brama sumber asal para raja,// ayahmu pun,// keturunan
dari Brama,// yang menurunkan pra raja,// Ibumu Dewi Kunti,// adalah
keturunan dari,// Sang Hyang Wisnu Murti.
23.
Mung patutan telu lan bapakira,// Yudistira pangarsi,// panenggake
sira,// panengah Dananjaya,// kang loro patutan Madrim,// genep
Pandhawa,// praptamu kene ugi.
Iya Dhang Hyang Druna akon ngulatana,// Toya Rip kang tirta ning,//
iku gurunira,// pituduh marang sira,// yeku kang sira lakoni,// mula
wong tapa,// angel pratingkah urip.
24.
Adalah atas petunjuk Dhang Hyang Druna kepadamu untuk mencari,//
Air Kehidupan berupa air jernih,// karena gurumu// yang memberi
petunjuk,// itulah yang kau laksanakan,// memang orang yang sedang
bertapa// sulit menikmati hidupnya.
25.
Aywa lunga yen durung wruh kang pinaran,// lan aja mangan ugi,//
lamun durung wruha,// rasaning kang pinangan,// aja anganggo ta
ugi,// yen durung wruha,// arane busaneki.
Janganlah pergi bila belum jelas maksud dan tempat yang didatangi,//
dan jangan makan pula // bila belum tahu rasa yang dimakan dan
gunanya,// janganlah berpakaian,// bila belum tahu,// apa gunanya
berpakaian.
26.
Weruhira
tetaken
bisane
iya,//
lawan
tetiron
ugi,//
dadi
lan
Kau bisa tahu dari bertanya,// dan juga dengan meniru,// atau dengan
mengerjakannya sendiri,// demikian yang harus dilakukan dalam
hidup,// ada orang bodoh dari gunung akan membeli emas,// oleh
tukang emas diberi.
27.
Lancang kuning den anggep kancana mulya,// mangkono wong
ngabekti,//
yen
durung
waskitha,//
prenahe
kang
sinembah,//
Wrekudara duk miyarsi,// ndheku nor raga,// dene Sang Wiku sidik.
bila
belum
paham,//
siapa
yang
harus
disembah,//
Sena berkata wahai Tuna jika demikian,// saya mohon atas kasih
sayangmu,// karena saya tidak tau // untuk mensucikan badan //
sehingga pengabdian diri ini sama seperti hewan hutan,// bahkan lebih
rendah lagi ,// karena belum bisa mensucikan badan.
30.
Langkung muda punggung cinacad ing jagad,// kesi-esi ing bumi,//
angganing curiga,// ulun datanpa wrangka//, wacana kang tanpa
siring,// ya ta ngandika,// Manis Sang Dewa Ruci.
Lebih
bodoh
tolol
dan
penuh
kekurangan
sehingga
dicela,//
miyarsa
wuwuse,//
Wrekudara
gumuyu,//
sarwi
ngguguk
Segeralah
kemari
Wrekudara,//
masuklah
ke
dalam
tubuhku,//
Dewa Ruci terseyum dan berkata lirih,// besar mana dirimu dengan
dunia ini,// semua isi dunia,// hutan beserta gunungnya,// samudera
dengan semua isinya,// tiak mungkin penuh// jika masuk ke dalam
tubuhku,// Wrekudara setelah mendengar perkataannya,// dengan
setengah rasa takut dia menyatakan mau,// maka berpalinglah Sang
Dewa Ruci.
3.
Iki dalan talingan ngong kering,// Wrekudara sigra manjing karna,// wus
prapteng ing jro garbane,// andulu samodra gung,// tanpa tepi nglangut
lumaris,// ngliyek adoh katingal,// Dewa Ruci nguwuh,// heh apa katon
ing sira,// dyan umatur Sena pan inggih atebih,// tan wonten
katingalan.
Inilah jalan masuk dari telingaku yang kiri,// Wrekudara segera masuk
telinga,// sudah sampai di dalam tubuhnya,// dia melihat laut luas,//
tanpa tepi jauh sejauh mata memanang,// tanpa batas penglihatan,//
Dewa Ruci berteriak,// hai apa yang kau lihat,// Arya Sena berkata
bahwa sejauh mata memandang,// tak ada yang tampak.
4.
Awang-awang kang kula lampahi,// uwung-uwung tebih tan kantenan,//
ulun saparan-parane,// tan mulat ing lor kidul,// wetan kulon boten
udani,// ngandhap nginggil myang ngarsa,// kalawan ing pungkur,//
kawula datan uninga,// langkung bingung Sang Dewa Ruci lingnyaris//,
aywa maras tyasira.
Langit luas kosong yang kutempuh,// langit yang sangat luas tanpa
batas,// kemanapun aku pergi ,// aku tak tahu mana atrah utara dan
selatan,// tidak tahu arah timur dan barat,// bawah atas dan depan,//
serta di belakang,// aku tidak tahu,// aku bingung sekali, kemudian
sang Dewa Ruci berkata pelan,// janganlah kau taku tenangkan dirimu.
5.
Byar
katingal
ngadhep
Dewa
Ruci,//
Wrekudara
Sang
Wiku
Dewa Ruci berkata lirih,// jangan berjalan tapi lihat-lihatlah,// apa yang
tampak olehmu,// Wrekudara menjawab,// ada empat macam warna //
yang tampak olehku,// sedang yang lainnya, sudah tidak tampak,//
hanya empat warna yang dapat kulihat,// hitam merah kuning dan
putih.
7.
Sang Dewa Ruci ngandika malih,// ingkang dhingin sira anon cahya,//
gumawang tan wruh arane,// Pancamaya puniku,// sejatine ing
tyasireki// pangarsane sarira,// tegese tyas iku,// ingaranan muka
sipat,// kang anuntun marang sipat kang linuwih,// kang sejatining
sipat.
Sang Dewa Ruci berkata lagi,// yang pertama kau melihat cahaya,//
bersinar tapi tidak tahu namanya,// itulah Pancamaya (Lima cahaya),//
Jangan kau tolak dan jangan kau tinggal pergi,// perhatikan rupa itu
jangan ragu,// itu adalah sang penguasa hati, // pemahaman mata hati
itulah,// yang bisa memahamai yang sejati adanya (Tuhan) ,//
senanglah hati Sang Sena,// mendengarkan nasihat itu,// ketika hatinya
yang gelap
hitam kuning dan putih,// itu adalah penghalang dan penutup hati.
9.
Pan isine ing jagad mepeki,// iya ati kang telung prakara,// pamurunge
laku kabeh,// yen bisa pisah iku,// pasthi bisa pamoring gaib,// iku
mungsuhe tapa,// ati kang tetelu,// ireng abang kuning samya,//
angadhangi cipta karsa kang lestari,// pamoring Suksm Mulya.
Itulah isi semua dari yang ada di jagad raya,// itulah ujud dari tiga jenis
hati tersebut,// yang pendorong segala langkah,// jika bisa berpisah
denegannya // tentu dapat menyatu dengan Yang Maha Ghaib,// itu
adalah musuh yang nyata ketika bertafakur saat bertapa ,// hati yang
sesadarnya
Manunggaling
tentang
Kawula
Kehendak
Gusti),
//abadi
Tuhan
dalam
orang
jawa
bilang
persatuan
rasa,//
Hanya hati yang putih itu yang dapat menerima,// akan firasat hakikat
kebenaran,// yang bisa menerima anugrah Tuhan berupa Marifat itulah
tempatnya,// yang bisa patuh,// pada sikap Manunggaling Kawula Gusti
yang bisa Marifat kepada Tuhan( // sedangkan musuh para pertapa
ahli Tafakur, para Abid,// adalah ketiga hati yang telah disebut
sebelumnya sebagai jendralnya beserta ribuan pasukannya berupa
hadirnya ribuan rasa yang selalu menuntut untuk dipenuhi segala
keinginanya tiap waktu ,// sedangkan yang berwarna putih hanya
seorang diri tanpa kawan,// sehingga ia sering terkalahkan.
14.
Iya lamun bisa nembadani,// marang sesuker telung prakara,// sida ing
kono pamore,// tanpa tuduh puniku,// ing pamore Kawula Gusti,//
Wrekudara miyarsa,// sengkut pamrihipun,// sangsaya birahinira,// iya
marang kawusananing ngaurip, // sampurnaning panunggal.
warnanya,//
Wrekudara
pelan
bertanya,//
apakah
itu
Sang
Penguasa
Jagad
berkatalah
sang
Dewa
Ruci,//
itulah
alam
kecil
dan
alam
besar,//
memang
isinya
sama,//
bandingkanlah atas dirimu,// bila hilang warna isi dunia,// maka semua
alam akan kosong,// semua usaha tidak akan ada,// akan berkumpul
atas satu rupa saja,// tidak lelaki tidak perempuan.
18.
Kadya tawon gumana puniki,// kang asawang lir peputran dhenta,// tah
payo dulunen kuwe,// Wrekudara andulu,// ingkang kadya peputran
gadhing, //cahya muncar kumilat,// tumeja ngenguwung,// punapa
inggih punika,// warnaning Dzat kang pinrih dipun ulati,// kang
sajatining rupa.
Yang bagaikan rumah lebah muda itu // yang tampak bagaikan putih
gading,//
coba
kau
lihatlah,//
kemudian
Wrekudara
melihatnya,
Menjawab pelan Dewa Ruci,// itu bukan yang kau cari,// yang
menguasai segala hal,// itu tidak bisa kamu lihat,// karena tanpa
bentuk dan tanpa warna,// tidak berujud dan tidak tampak,// juga
tanpa tempat tinggal,// hanya terdapat pada orang-orang yang awas,//
hanya berupa firasat akan tetapi Dia itu memenuhi seluruh alam,//
Disentuh pun tidak akan bisa. (Jika tikda bisa memahami kalimat ini...
akan salah juga memahami kalimat Manunggaling Kawula Gusti.Pen).
20.
Dene iku kang sira tingali,// kang asawang peputran mutyara,// ingkang
kumilat cahyane,// angkara-kara murub,// pan Pramana aranireki,//
uripe kang sarira, //Pramana puniku,// tunggal aneng ing sarira,//
naging nora milu suka lan prihatin, // enggone aneng raga.
Sedang yang kau lihat itu,// yang tampak seperti lampu mutiara// yang
berkilat cahayanya,// memancar menyala-nyala,// itulah yang bernama
sang Pramana,// ujud dan hidupnya,// sang Pramana adalah menyatu
dengan dirimu,//akan tetapi tidak ikut merasakan gembira dan
prihatin,// yang dirasakan oleh raga mu.
21.
Datan milu mangan turu nenggih,// iya milu lara lapa,// yen pisah
saking enggone,// raga kari ngalumpruk,// yekti lungkrah badanireki,//
ya
iku
kang
kuwasa,
//nandhangrasanipun,//
inguripun
dening
Suksma,// iya iku sinung sih anandhang urip, //ingaken rahsaning Dzat.
Tidak ikut makan tidur dan juga,// tidak ikut merasakan sakit dan
menderita,// akan tetapi
Itu yang bisa merasakan adalah dirimu sendiri,// akan tetapi bagaikan
bulu
dada
pada
hewan,//
bertempat
pada
raga,//
daya
hidup
upamane,//
lir
rasane
kakumu,//
kang
Pramana
rambut
sampai
ujung
kuku
,//
Pramana
anresandani,//
Hal itu tidak akan bisa kau pelajari // jika masih ada di alam nyata
dunia ini,// teramat mudah akan tetapi teramat sulit sarannya,//
Wrekudara berkata,// aku mohon tambahkan pejelasanmu,// saya harus
benar-benar mengenal-Nya,// dengan sejelas-jelasnya, //Aku serahkan
hidupku dan lebih baik aku mati,// jika harus terbebani hanya sebatas
angan-angan saja tentang Tuhan // Sia-sialah usahaku yang penuh
dengan kesulitan.
25.
Yen makaten kula boten mijil,// inggih eca neng ngriki kewala,// boten
wonten sangsayane,// tan niyat mangan turu,// boten arip boten
angelih,// boten ngrasa kangelan,// boten ngeresa linu,// amung enak
lan manfaat,// Dewa Ruci ngandika iku tan keni,// yen nora lan antaka.
Jika demikian adanya saya tidak mau keluar,// lebih baik tinggal di sini
saja,// karena tidak ada kesengsaraan,// tidak ada rasa ingin makan
dan tidur,// tidak mengantuk juga tidak lapar,// tidak mengalami
kesulitan,// tidak merasakan sakit di badan,// hanyalah ada rasa enak
dan manfaat,// Dewa Ruci berkata itu tidak boleh,// jika belum
mengalami mati.
26.
Sangsaya sihira Dewa Ruci,// marang kaswasih ingkang panedha//, lah
iya den awas bae,// mring pamurunging laku,// aywana kekaremireki,//
den bener den waspada,// ing anggepireku,// yen wus kasikep ing
sira,// aywa umung den nganggo parah yen angling,// yeku reh
pepingitan.
Ilmu tentang mati mati,// pegang dan kuasailah ilmu itu dalam
pemusatan pikiran,// itulah ilmu yang sebenar-benarnya ilmu,// ilmu
rahasasia dunia,// tidak ada ujudnya namun menghidupi,// dan
waktunyapun tidak lama,// memang keberadaannya,// sudah melekat
pada diri,// sungguh menyatu padu dengan dirimu,// sudah menjadi
kawan akrabmu (itulah mati).
Kidung Kinanthi
29.
Tan kena pisahna iku,// tan waneh praptanta nguni,// tunggal Kartining
Buwana, // pandulu, pamiyarseki,// iya wus ana ing sira,// pamirsane
Suksma Yekti.
juga
sudah
ada
pada
dirimu,//
sama
dengan
Akan tetapi tanpa telinga dan mata,// mata dan telinga diciptakan,//
untuk dirimu // lahirlah sukma pada dirimu,// batinmu ada dalam
sukma // bagitulah kenyataannya.
31.
Pan kaya wreksa tinunu,// ananing kukusing geni,// sartane kalawan
wreksa,// lir toya alun jaladri,// kadya menyak aneng puhan,// raganira
obah mosik.
Itu bagaikan kayu dibakar,// asapnya muncul dari api //yang berasal
dari pohon itu,// bagaikan air ombak lautan,// bagaikan keju di dalam
susu,// tubuhmu bergerak leluasa.
32.
Sarta nugraha satuhu,// yen wruh ing paworireki,// woring Gusti lan
Kawula,// sarta panuwunireki,// Suksma kang sinedya ana,// dening ta
warnanireki.
aneng
sira
nggonipun,//
lir
wayang
sariraneki,//
barang
//
dari
sang
dalang
yeng
memainkan,//
dunia
35.
Warna wus aneng sireku,// upama paesan jati,// ingkang angilo Hyang
Suksma,// wayanganira puniki,// kang aneng jroning papaesan,//
jenenging kawula iki.
Seumpama seukuran kutu,// itu lebih kecil lagu dibanding hal ini,//
sesungguhnya sangatlah berkuasa,// atas segala sesuatu,// maksudnya
besar kecilnya dirimu,// dapat menjelma menjadi besar dan kecil pula.
38.
Kalimputan kabeh iku,// kang rumangkang aneng bumi,// tuwin kang
gumremet samya,// tan pae sadaya sami kaluwihan kang sanyata,//
pan luwih ingkang nampani.
Seumpama yang diberi ajaran ilmu // misalnya adalah papan batu atau
cadas,// yang mengajarkan atau yang menasihati umpamanya,//
ananireki,//
pan
dadi
tinggaling
Suksma,//
rupa
lan
swaranireki.
Tentu tidak akan bisa tumbuh,// jika kau bijaksana,// tinggalkanlah hal
demikian itu,// hilangkan adanya,// agar menjadi jelas penglihatan
sukma,// rupa dan suaramu.
42.
Swara ulihena iku,// rupa mring kang darbe nguni,// jer sira iku
yektinya,// ingaken sesulih ugi,// nanging aja duwe sira,// pakareman
tyasireki.
Semuanya kembalikan
menjadi badan Sukma Jernih,// segala tingkah laku akan menjadi satu,//
karena dua diri telah kau anggap,// sudah menjadi satu diri.
44.
Yekti ngrasa loro iku,// maksih was-was tyasireki,// kena rengu
sayektinya,// yen wus wujud dadi siji,// sakarenteke tyasira,// ing saguh
aja gumingsir.
Sesungguhnya jika masih merasakan dua diri itu,// itu berarti masih
ragu dalam hatimu,// sama saja kamu masih tertipu,// jika sudah
menyatu,//
setiap
gerak
hatimu,//
teguhkanlah
jangan
sampai
berubah..
45.
Tinaken ananireku,// ing sasejanira prapti,// wus kawengku aneng sira,//
jagad kabeh jer sireki,// kinarya gegentenira,// ing saguh aja gumingsir.
Terkabullah atas dirimu,// apapun yang kau kehendaki akan terjadi ,//
semua sudah ada pada kekuasaan dirimu, //semua tentang jagad ini
apa kata dirimu,// dirimu adalah sebagai pengganti, / /hati-hatilah atas
segala janji janganlah ingkar.
46.
Yen wus mudheng sira tuhu,// kabeh ing pratingkah iki,// den wingit
miwah den sasab tegesireki,// pan pamer panganggonira,// nanging ing
batinireki.
dan
tutupilah
maknanya,//
jangan
kau
pamerkan
Dalam setiap detik pun dirimu harus selalu sadar dan ingat,// jangan
sampai kau lupa tentang Dia ,// dalam alam nyata dirimu tutupilah,//
ilmu rahasia empat macam ini,// anggaplah semuanya termasuk yang
kelimanya hanyalah satu..
48.
Ingkang pramati satuhu,// kangge kene kana ugi,// lir mati sajroning
gesang,// lir urip sajroning pati,// urip bae salaminya,// kang mati
puniku ugi.
Ya
iku
kang
marang
nepsu,//
badanira
iku
darmi,//
ing
lair
//
Wrekudara setelah mendengar// perkataan sang guru,// hatinya terangbenderang,// menerima ilmu dengan suka hati //, ciptanya terlah
tercerahkan,// mendapatkan anugerah wahyu yang sesungguhnya.
51.
Kadya sasangka puniku,// katawengan dening riris,// ciptaning wahyu
nugraha,// ima nirmala upami,// sumilah rereged ilang// angling malih
Dewa Ruci.
Sena surupa sireku,// iya kang sira lakoni,// nora ana aji paran,// kabeh
wus kawengku ugi,// tan ana ingulatana,// kadigdayan guna sekti.
55.
Ardaning
kang
swara
muluk,//
tanpa
elar
njajah
bangkit,//
Sangat
berlebihan
suara
membumbung,//
tanpa
sayap
dapat
alus,//
sinuksma
ingemasan,//
sinesotnya
manik,
manik,//
sumekar,//
nama
kasturi
sajati,//
sekar
kasturi
jati
Kain corak merah segi lima,// dihiaskan kepala,// celana dan kain
dodot,// seperti itulah cara mengingatnya,// perhatikan masa lalu,//
ketika masih di dalam tubuh// Sang Dewa Ruci,diberi pemahaman
tentang
//
tentang
warna
hitam,
merah,
kuning,//
merupakan
ambek satya tuhu,// marma Sang Wrekudara karya ampung alingaling,// pambengkasing sumungah jub riyanira.
ing
dalu
siyang,//
kathah
denira
miyarsi,//
para
wiku
pasar
kang
manuk
engkuk,//
angungkuli
wong
pasar,//
pindha
putra-putri
kesukaannya,//
//
semua
yang
hanya
mendapatkan
ingin
menguasai,//
kelebihan,//
dalam
setiap
proses
Dan juga
adayang
hanya
memikirkan,//
terhadap
diri sendiri,//
pengakuannya,//
yang
dirasakan
ketika
hidupnya,//
Tidak
tahu
jika
mendapat
marah
(dimarahi),//sudah
terlanjur
Merata
tanpa
petunjuk,//
selain
pendeta
menganggap,//
dalam
tanpa
pedoman
berguru,//
karena
kekosongan
pikiran,//
belum
angayawara,//
tapaning
raga
runting,//
denira
amrih
mencapai
kamuksan,//
tanpa
kata
ia
hilang,//
gagallah
nora
wurung
dadi,//
asal
puniku
ugi,//
tan
kawilet
Jika bertapa tanpa ilmu,// tentu tidak akan berhasil,// jika ilmu tanpa
dijalankan,// hambar tidak mungkin jadi,// dan semua itu juga,//jika
tidak dipahami dan didalami penerapannya,// dan juga ditopang oleh
kesulitan,// sehingga banyak orang suci, //setengah-tengah dalam
memberikan ajaran kepada muridnya.
15.
Sehingga
Muridanya
pandai
dengan
sendirinya,//
ajaran
yang
Ditanya mau atau tidak// untuk diangkat oleh gurunya,// jika gurunya
akan memberi ajaran // tidak jauh tempat duduknya,// cantrik sebagai
sahabatnya,// kemudian menjadi guru,//
Itu keutamaan bagi keduanya,// adalagi pendeta yang masih setengahsetengah,// belum sakti dalam bertapa,// terburu atas dorongan
hatinya,// mengaku sebagai pendeta sakti setiap katanya harus
dianut,// minta selalu disembah,// dan tempat tinggalnya di puncak
gunung,// suaranya keras memenuhi pertapaan.
Pralambang Ilmu Sejati
19.
Lamun ana wong marak,// ndharidhit wekasireki,// lir gubar bendhe
tinatab,// kumarampyang tanpa isi,// tuna denira sami,// ngeguru
hiasan
yang
dipasang,//
yang
merupakan
lampu
berupa
pertunjukan
alam
adalah
yang
pikiran,//
sepi,//
bumi
yang
menghendaki
sebagai
tempat
adanya
berpijak,//
ngulon
mangetan
puniku,//
iku
ta
pamanira,//
mangkana
kang
umpanya,//
demikianlah
tubuhmu,
//gerak
dan
diamnya
Sang
cerdik
(dhalang)
dalam
menjalankan
wayang-wayangnya,//
lain // atas
Dan juga tidak ada di ufuk cakrawala // dan tidak ada yang bisa
mendapatkannya // saya disuruh pulang saja // beginilah jadinya //
sungguh akan saya ingat-ingat // atas kejahatan Kurawa.! //Maka
senanglah sang Raja ketika mendengarnya // Berkatalah Sri Harimurti
(Kresna) // Di belakang hari ketahuilah wahai adik ku.
32.
Ywa lali sabarang karya // ingkang wus kalakon iki // Sena umatur
sandika // wau Ngamarta nagari // salaminya prihatin // lir witwitan ron
Jangan kau lupakan segala tindakan // yang telah kau jalani ini // Sena
menyanggupinya // Diceritakan bahwa negara Amerta // Selamanya
prihatin // bagaikan pepohonan yang telah menggugurkan daunnya
pada waktu bulan Pranata Manga ke empat (Bulan jawa khusus
menghitung musim .. bukan bulan untuk menghitung tanggal; bahwa
di tanah jawa selain bulan yang banyak dikenal dengan penanggalan
jawa .. juga ada bulan untuk menghitung musim yang disebut Pranata
Mangsa ) // Kemudian semua pepohonan bersemi kembali // Cukuplah
sampai di sini kisah Dewa Ruci ini.